Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

v
k
-
v
a
) , 
bu yerda: 
а -
elektrolitik dissotsiatsiyalanish darajasi; 
v
- ionlar (kationlar v
k
vа anionlar v
а
) ning eritma cheksiz suyulgandagi qo‘zg‘aluvchanligi.
Elektrodli 
konduktometriyada 
ikki 
elektroddan 
iborat 
o‘lchash 
yacheykalaridan foydalaniladi, elektrodlar nazorat qilinayotgan eritma solingan 
idishda bir-biridan ma’lum masofada o‘rnatilgan bo‘ladi. O‘lchash yacheykasi (6-
rasm) elektr qarshiligi bilan xarakterlanadi. Bu qarshilikning kattaligi quyidagiga 
teng (Om hisobida) 
S
L
R



1
, 
bu yerda:
у - 
eritmannng solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi; 
L - 
elektrodlar 
orasidagi masofa
, sm; S - 
elektrodlarning yuzi,
 sm
2
. 
Konduktometrik o‘lchashlar amaliyotida L/S nisbat o‘lchash yacheykalarning 
tajribada aniqlanadigan konstantalari degan nom oldi. Buning uchun yacheyka 
etalon eritma bilan to‘ldiriladi (bu eritma sifatida, odatda, kaliy xloridning 
eritmasidan foydalaniladi), yacheykaning qarshiligi o‘lchanadi va quyidagi 
tenglamadan K ning kataligi aniqlanadi: 
1
*

R
K

, 

---

198 
bu yerda:
R - 
elektrodlar orasidagi o‘lchangan qarshilik,
Om; у
1
- 
etalon 
eritmaning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi,
 Sm/sm. 
Elektr o‘tkazuvchanlikni o‘lchashda sanoat chastotasidagi yoki chastotasi 
oshirilgan o‘zgarmas tokdan ham, o‘zgaruvchan tokdan ham foydalanish mumkin. 
Suyuqliklarning 
tarkibini 
tahlil 
qilishning 
potensiometrik 
usuli.
Potensiometrik usul
 
muayyan indikator elektrodlar hosil qilgan EYUK ni o‘lchash 
yo‘li bilan ionlar konsentratsiyasining aniqlashga asoslangan. Bu yerda, 
konsentratsiyani bevosita potensiallari farqini o‘lchash bilan aniqlash mumkin. 
Texnologik jarayonlarda eritma konsentratsiyasi, ko‘pincha, рН ning qiymati 
bo‘yicha o‘lchanadi: agar рН<7 bo‘lsa, kislotali; рН = 7 bo‘lsa, neytral; рН>7 
bo‘lsa, ishqorli eritma bo‘ladi. 
Avtomatik asboblarda pH ni o‘lchash uchun elektr usuldan foydalaniladi. U 
tekshirilayotgan 
eritmaga 
botirilgan, 
shishadan 
tayyorlangan 
o‘lchash 
elektrodining eritma pH qiymatiga ko‘ra elektrod eritma chegarasida potensiallar 
farqini o‘zgartirishiga asoslangan. Biroq, faqat bitta elektrod va eritma o‘rtasidagi 
potensiallar farqini o‘lchab bo‘lmaydi, chunki o‘lchash asosi ulanganida asbobni 
eritmaga ulaydigan o‘tkazgich bilan eritma orasida ham potensiallar farqi hosil 
bo‘lib, u ham eritmadagi vodorod ionlari konsentratsiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Shu 
sababli elektrod potensiallarini o‘lchashda o‘lchash elektrodi bilan bir qatorda 
yordamchi elektroddan ham foydalaniladi, uning potensiali o‘zgarmas bo‘lib, 
eritmaning hossalariga bog‘liq bo‘lmaydi. Yordamchi elektrod sifatida kalomel 
yoki kumush xlorid qoplangan elektrodlar ishlatiladi. Har ikki elektrod galvanik 
element hosil qiladi. Suvli eritmalarga tatbiq etiladigan Nernst tenglamasiga ko‘ra 
bunday galvanik elementining EYUKi, agar yordamchi elektrodning potensiali 
nolga teng bo‘lsa, quyidagi ifodadan aniqlanadi: 
Е = -2,3 (RT/F)∙рН, 
bu yerda R — universal gaz doimiysi; Т — eritmaning mutloq temperaturai, 
0
К; Ғ - Faradey soni. 
Keltirilgan tenglama shuni ko‘rsatadiki, shisha elektrodning EYK eritmaning 
rN miqdoriga va uning temperaturaiga bog‘liq ekan. Eritmaning temperaturai 
o‘zgarmas bo‘lganida, shisha elektrodning EYUK faqat eritmaning pH miqdori 

---

199 
funksiyasidan iborat bo‘ladi. Bu tenglamaga R, T va G‘ ning son qiymatlarini 
qo‘yib, 20°С uchun shisha elektrodning potensiali qiymatini (volt hisobida) 
topamiz. 
Е = -0,0581 ∙ рН. 
136-rasmda tekshirilayotgan eritma 10 ga tushirilgan shisha 1 va kalomel 
elektrodlar 7 dan foydalanilgan holda eritmaning rN miqdorini o‘lchash sxemasi 
ko‘rsatilgan. Ulardan hosil bo‘lgan potensiallar farqi eritmaning рН miqdoriga 
mutanosib bo‘lib, potensiometr 4 bilan o‘lchanadi. Shisha elektrod shisha 
naychadan iborat bo‘lib, uchi elektrod shishasidan yasalgan yupqa devorli (0,1—
0,2 mm) ichi kavak zoldir kavsharlab qo‘yilgan. Zoldirga рН miqdori ma’lum 
bo‘lgan eritma 3 to‘ldirilgan bo‘lib, eritmaga esa kumush xlorid qoplangan 
kontaktli yordamchi elektrod 2 botirilgan, u zoldirning ichki sirtida potensiallar 
farqini olish uchun xizmat qiladi. Shisha elektrodlarning xususiyati shundan 
iboratki, ularning ichki elektr qarshiligi juda katta bo‘lib, 20 °С da 100—200 mOm 
ga yetadi. 
136-rasm.
Shisha va kalomel elektrodlari bo‘lgan рН-metrning sxemasi. 
Kalomel elektrod 7 dielektrikdan tayyorlangan, ichiga kimyoviy toza simob 5 
to‘ldirilgan bo‘ladi. Uning ustida yomon eriydigan kalomel pastasining qatlami 6, 
to‘yintirilgan kaliy xlorid eritmasi 8 joylashtirilgan. Elektr kontakt hosil qilish 

---

200 
uchun kam o‘tkazadigan to‘siq 9 o‘rnatilgan bo‘lib, u orqali kaliy xlorid asta-sekin 
sizib o‘tadi va bu bilan tekshirilayotgan eritmadan yordamchi elektrodga chet 
ionlar o‘tib qolishining oldini oladi. Shunday qilib, shisha va kalomel 
elektrodlardan iborat рН- metrning elektr zanjiri ketma-ket ulangan elementlar 
qatoridan tashkil topgan bo‘lib, ularning potensiali o‘lchash asbobi qayd etadigan 
yig‘indi EYUK ni beradi: 
E
У
=E
1
+E
2
+E
3
+E
x
, 
bu yerda: 
Е
1
- kumush xlorid qoplangan kontaktli elektrod bilan xlorid kislota 
orasidagi potensialning keskin o‘zgarishi; 
Е
2
- xlorid kislota eritmasi bilan shisha 
elektrod zoldirsi ichki yuzasi o‘rtasidagi potensialning o‘zgarishi; 
Е
3
- simob bilan 
kalomel o‘rtasidagi yordamchi elektroddagi potensialning o‘zgarishi; 
Е
х
- shisha 
elektrod zoldirsi tashqi sirti bilan tekshirilayotgan eritma o‘rtasidagi potensialning 
o‘zgarishi. 
Е
1
, 
Е
2
va 
Е
3
kattaliklar nazorat qilinayotgan eritmaning tarkibiga bog‘liq 
bo‘lmaydi va faqat temperaturaga qarab o‘zgaradi. Shisha elektrod zoldirning 
tashqi yuzasida hosil bo‘ladigan elektr yurituvchi kuch Е
х
eritmaning рН miqdori 
va temperatirasi bilan aniqlanadi. Binobarin, pH - metr elektr zanjirining yig‘indi 
EYUK ma’lum temperatura uchun tekshirilayotgan eritmadagi vodorod ionlari 
aktivligining funksiyasidan iboratdir. Bu EYUK ni o‘lchab tekshirilayotgan eritma 
uchun рН kattalikni topish mumkin.