Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

Suyuqliklarning zichligini o‘lchash.
 
Moddalarning zichligi texnologik 
mahsulotning sifatini ba’zi hollarda esa tarkibini ham xarakterlovchi asosiy 
parametrlardan hisoblanadi. Zichlikni avtomatik o‘lchash asboblari kimyo, oziq-
ovqat va boshqa sanoat tarmoqlaridagi bir qator jarayonlarni avtomatlashtirishdagi 
muhim vositalardan hisoblanadi. Masalan, bug‘latuvchi qurilmalar, absorber, 
distillyatsion, rektifikatsion va boshqa uskunalarni nazorat qilish hamda 
boshqarishda zichliklarni uzluksiz o‘lchab turilishini talab qiladi. Ba’zi ishlab 
chiqarishda suyuqliklarning zichligi erigan modda konsentratsiyasini aniqlash 
maqsadida o‘lchanadi. 
Modda massasining hajmiga nisbati 
zichlik
deyiladi, ya’ni 

---

201 
V
m


, 
bu yerda: 

- zichlik, 
kg/m
3
; 
m
- moddaning massasi, 
kg
; 
V
- moddaning 
hajmi, 
m
3
. 
Suyuqlikning zichligi temperaturaga bog‘liq va normal (20°С) temperaturada 
quyidagi ifoda bilan hisoblanadi: 
с
20
=с
t
[1-в(20-t)] , 
bu yeda:
p
t
- 
suyuqlikning ish temperaturaidagi zichligi,
kg/m
3
; в - 
suyuqlik 
hajmiy issiqlik kengayishining o‘rtacha koeffitsiyenti,
°С
-1
; t - 
suyuqlikning 
temperaturasi, 
°С. 
Sanoatda suyuqlikning zichligini o‘lchash uchun qalqovichli, vaznli, 
gidrostatik va radioizotopli zichlik o‘lchagichlar ko‘p qo‘llaniladi. 
Qalqovichli zichlik o‘lchash asboblari.
 
Qalqovichli zichlik o‘lchagichlarda
Arximedning qalqovichga ta’sir etuvchi itarib chiqaruvchi kuchining suyuqlik 
zichligiga bog‘liqligidan foydalaniladi. Bu asboblar suzib yuruvchi va batamom 
cho‘kadigan qalqovichli bo‘ladi. Birinchi tur asboblarda zichlikni o‘lchash qiymati 
qalqovichning cho‘kish chuqurligiga bog‘liq bo‘ladi. Ikkinchi tur asboblarda 
qalqovichni cho‘kish chuqurligi o‘zgarmaydi. Faqat uning itaruvi kuchi o‘lchanadi, 
bu kuch esa suyuqlikning zichligiga mutanosib bo‘ladi. 
Birinchi tur zichlik o‘lchagichlarda qalqovichning og‘irlik kuchi qalqovichga 
zichligi 

bo‘lgan, tekshiriladigan muhit tomonidan ham suyuqlik yuzasida 
bo‘lgan zichligi 
0

bo‘lgan muhit tomonidan (137-rasm) ta’sir etadigan itaruvchi 
kuch bilan muvozanatlashadi. Qalqovich muvozanatda turganida itaruvchi kuch 
qalqovichning og‘irlik kuchiga teng bo‘ladi. Bu yerda, tekshirilayotgan muhit 
zichligining har bir qiymatiga qalkovichning ma’lum botish chuqurligi mos keladi. 
Ixtiyoriy shakldagi qalkovichga ta’sir etuvchi itaruvchi kuch Arximed qonuniga 
ko‘ra aniqlanadi: 
dx
x
S
g
dx
x
S
g
F
x
h
x
h
x





0
0
)
(
)
(


, 
bu yerda: 
0

- suyuqlik ustidagi muhitning zichligi; g - erkin tushish 
tezlanishi;

---

202 

- qalqovichning pastki qismi botirilgan suyuqlikning zichligi;
S - qalqovich kesimining yuzi; 
h - qalqovichning balandligi;
х - qalqovichning suyuqlikka botish sathi. 
O‘zgarmas kesimli qalqovich uchun 
F
(x)
=с
0
g S h +(с-с
0
)gSx . 
Agar suyuqlik ustida havo bo‘lsa, u holda 
р
0
=0. Unda umumiy holda 



x
x
x
dx
S
g
F
0
)
(
)
(

. 
O‘zgarmas kesimli qalqovich uchun itaruvchi kuch ifodasi qo‘yidagi 
ko‘rinishda bo‘ladi: 
F=с∙g∙S∙x. 
137-rasmda suzib yuruvchi qalqovichli zichlik o‘lchash asbobining prinsipial 
sxemasi ko‘rsatilgan. Asbob qalqovich 2, o‘lchash idishi 1 dan iborat. Suyuqlik 
asbobga tarnov 3 orqali kelib, tarnov 4 orqali chiqib ketadi. Oqimning tezligi 
doimiy kesimli drossel 5 yordamida aniqlanadi. Plastinalar 6 qalqovichni 
uyurmalardan saqlaydi. Suyuqlik zichligining o‘zgarishi qalqovich va u bilan 
bog‘liq bo‘lgan o‘zak 7 ning siljishiga olib keladi. O‘zak differensial - 
transformator o‘zgartkich g‘altagida siljiydi. Ikkilamchi (ko‘rsatuvchi yoki qayd 
qiluvchi) asbob zichlik birligida darajalanadi. Temperaturaning kompensatsiyasi 
ikkilamchi asbobning o‘lchash sxemasiga ulangan qarshilik termometri yordamida 
amalga oshiriladi. Zichlik o‘lchagichlar korroziyaga chidamli materiallardan 
tayyorlanib, agressiv suyuqliklar zichligini o‘lchashda ham ishlatilishi mumkin. 
137–rasm. Suzib yuruvchi qalqovichli zichlik o‘lchagichning sxemasi. 

---

203 
 
Oraliqdagi o‘zgartkichning turiga qarab zichlik o‘lchagich elektrik yoki 
pnevmatik unifikatsiyalangan chiqish signaliga ega bo‘lishi mumkin.