Sanoat korxonalarining barchasida bugungi kunda texnologik jarayonlarning

Qo‘llanish sohasi 
Tor 
0 – 450 mm 
Avtomatik tartibga solish tizimlarida 
Keng 
0.5 – 20 m 
Tavarlarni hisobga olish operatsiyalarini o‘tkazish 
uchun 
O‘lchanadigan muhitning xarakteri va ishlash prinsipiga ko‘ra sathni o‘lchash 
asboblari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: ko‘rsatish oynasi; pukakli (qalqovichli); 
gidrostatik; elektrik (sig‘imli, aktiv qarashliklarning o‘zgarishiga muvofiq va 
induktivli); radioizotopli; ultratovushli; radioto‘lqinli; termokonduktometrli; vaznli 
va boshqalar. Shularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. 
Moddalar sathini o‘lchashning vizual vositalari.
 
Vizual o‘lchash vositalariga 
o‘lchov chizg‘ichlari, reykalar, lotli ruletkalar (silindirik sterokenli) va sath 
o‘lchovchi shishalar (oxirgisi ko‘proq qo‘llaniladi) kiradi. Sathni sath o‘lchovchi 
shishalar yordamida o‘lchash tutash idishlar qonuniga asoslangan
. 
Keng tarqalgan sath o‘lchagich shishaning prinsipial sxemasini ko‘rib 
chiqamiz. Sxema 120–rasmda keltirilgan. Ko‘rsatkich shisha 1 armatura 
yordamida idishning pastki va ustki qismlari bilan birlashtiriladi. Trubka 1 dagi 
suyuqlik sathining holatini kuzatib, idishdagi suyuqlik sathining holati haqida fikr 
yuritiladi. Rezervuardagi va shisha trubka (nay) dagi suyuqliklar farqiga bog‘liq 

---

174 
bo‘lgan qo‘shimcha xatolikni bartaraf etish uchun o‘lchashdan avval sath 
o‘lchagich shishalar yuviladi. Bu vazifani ventil 2 bajaradi.
120-rasm. Texnologik apparatlarda sath o‘lchagich shishalarni o‘rnatish sxemasi. 
Sath o‘lchagich shishalar 3MPa bosimgacha va 300 
0
C temperaturagacha 
qo‘llaniladi. Sathni sath o‘lchagich shishalar bilan o‘lchashning absalyut xatoligi 
±(1–2) mm. 
Moddalar sathini pukakli o‘lchash asbobi.
 
Pukakli (qalqovichli) o‘lchash 
asboblari bilan idishdagi suyuqlik sathi o‘lchanadi. Asbobning sezgir elementi — 
pukak suyuqlik sirtida qalqib turadi (121-rasmda) va suyuqlik sathi balandligidagi 
o‘rni unga ta’sir qiladigan kuchlar muvozanatiga bog‘liq bo‘ladi. Arximed 
qonuniga muvofiq, pukak og‘irligi uning suyuqlikka botgan hajmidagi suyuqlik 
og‘irligiga teng bo‘ladi. Undan tashqari, pukakni o‘rab olgan suyuqlik ustidagi 
muhit havo bo‘lmay, zichligi r0 ga teng bo‘lgan modda bo‘lsa, unda pukak 
hajmidagi bu modda og‘irligi ham pukakni pastga bosadi, uning suyuqlikka 
botishini oshiradi. Bu ikki kuchga qarshi yo‘nalgan, pukakni yuqoriga ko‘taradigan 
kuch G‘ ni quyidagicha hisoblash mumkin:






x
dx
x
S
g
V
g
x
F
0
0
0
)
(
)
(
)
(




---

175 
bu yerda
, р
0
 — 
suyuqlik ustidagi muhit zichligi
; g 
— og‘irlik kuchi tezlanishi
; V — 
pukakning hajmi
; р — 
pukak botib turgan suyuqlik zichligi
; х —
pukak botgan 
qismning balandligi
; S — 
pukakning ko‘ndalang kesim yuzi
. 
 
 
121 – 
rasm. Qalqovich siljishining sxemasi 
 
 
122 
– rasm. Pukakli suyuqlik sathini o‘lchash sxemasi.
122–rasmda doimiy cho‘kadigan pukakli sath o‘lchagichning oddiy sxemasi 
ko‘rsatilgan. Pukak 1 roliklar 2 yordamida muvozanatlovchi yuk 3 bilan elastik 
tros (po‘lat sim) orqali bog‘langan. Yuk bilan biriktirilgan strelka shkala 4 ga 
muvofiq suyuqlik sathni ko‘rsatib turadi. 
Pukakli sath o‘lchagichlar uchun, 6.3-rasmda trosning taranglik kuchi va 
roliklardagi ishqalanishni hisobga olgan xolda, «pukakni tortuvchi teskari yuk» 
tizimining muvozanat holati quyidagi tenglama bilan yoziladi: 

---

176 
G
G 
= G
P
– Sh
1

c
g, 
bu yerda, G
G
, G
P 
- pukak og‘irliigiga qarshi og‘irlik kuchi (teskari yuk) va og‘irlik 
kuchi; S – pukak yuzasi; h
1
– pukakning cho‘kish balandligi; 

c
– suyuqlik 
zichligi
.
Suyuqliknig sathining oshishi pukakning chuqurligini o‘zgartiradi va va unga 
qo‘shimcha itaruvchi kuch ta’sir qiladi. Yuqorida yozilganlarning natijasida 
tenglik buziladi va pukak og‘irliigiga qarshi yuk toki osilgan pukak h
1
balandlikka 
teglashguncha pastga tushaveradi. 
Pukakli sath o‘lchagichlarning turli modfikatsiyalari mavjud. Ular bir-biridan 
tuzilishi, o‘lchash xarakteri (uzluksiz yoki qayd qiluvchi), masofaga uzatish 
tizimini (pnevmatik, elektr va boshqalar) ishlatish shartlari va boshqa xususiyatlari 
bilan farq qiladi.