mehnat shartnomasi
tuziladi.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 72-moddasiga ko‘ra, mehnat
shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida muayyan mutaxassislik,
malaka, lavozim bo‘yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo‘ysungan holda
taraflar kelishuvi, shuningdek, mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa
normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish
haqidagi kelishuvdir. Mehnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi (O‘zR
MKning 74-moddasi). Mehnat shartnomasining shakli O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1997-yil 11-martdagi 133-son
qarori bilan tasdiqlangan «Mehnat shartnomasi (kontrakt)ni namunaviy
shakli»ni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Mazkur hujjatda yozma
holdagi mehnat shartnomasini tuzish yuzasidan tavsiyalar berilgan.
Mehnat shartnomasi bir xil kuchga ega bo‘lgan kamida ikki nusxada
tuziladi va har bir tarafga saqlash uchun beriladi. Mehnat shartnomasida
taraflarning manzillari ko‘rsatiladi. Mehnat shartnomasi xodim va ishga
qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxsning imzolari bilan
mustahkamlanib, imzolangan muddati qayd etib qo‘yiladi. Mansabdor
shaxsning imzosi imzoning haqiqiy va vakolatli ekanligini ta’kidlash
maqsadida korxona muhri bilan tasdiqlanadi (O‘zR MKning 74-
moddasining 5-bandi). Mazkur tavsiyalarda ko‘rsatilganidek, xodimning
talabiga ko‘ra, mehnat shartnomasi u biladigan tilda tuziladi va davlat tilida
tuzilgan shartnoma bilan bir xil kuchga ega bo‘ladi. Mehnat shartnomasi
tuzilayotganda zaruriy va qo‘shimcha shartlar ko‘rsatiladi. Mehnat
shartnomasining zaruriy shartlariga quyidagilar kiradi:
160
ish joyi – xodim qabul qilinayotgan korxona, muassasa, tashkilot
(uning tarkibiy bo‘linmasi) nomi;
mehnat funksiyasi – lavozim yo‘riqnomasi, malakaga oid vazifalar va
boshqa me’yoriy hujjatlar bilan belgilanadigan muayyan
mutaxassislik, malaka yoki lavozim, rahbarlar, mutaxassislar,
xizmatchilar va boshqa lavozimlarning malaka bildirgichi bo‘yicha
bajariladigan ish;
ishni boshlash kuni – qonunlarga muvofiq tuzilgan mehnat
shartnomasi, agar unda ishni boshlash sanasi aytilmagan bo‘lsa, bu
shartnoma imzolangan vaqtdan boshlab kuchga kiradi va xodim
shartnoma imzolangan kundan keyingi ish kunidan kechikmay ish
boshlashi kerak. To‘lanadigan ish haqi miqdori tomonlarning
kelishuviga binoan belgilanadi va qonunlarda belgilangan eng kam ish
haqidan kam bo‘lmasligi kerak. Mehnat Kodeksining 80-moddasiga
asosan KMT ma’muriyati ishga qabul qilayotganda ishga kirayotgan
shaxslardan quyidagi hujjatlarni talab qilishga haqlidir: pasport
to‘g‘risidagi qonunlarga muvofiq pasport yoki uni o‘rnini bosadigan
hujjat. 15 yoshdan 16 yoshgacha bo‘lgan shaxslar esa tug‘ilganlik
to‘g‘risidagi guvohnoma, Mehnat daftarchasi, ishga birinchi marotaba
kirayotgan shaxslar esa so‘nggi mashg‘ulot haqidagi turar joydan
mahalla qo‘mitasidan uy-joylardan foydalanish tashkilotlaridan
ma’lumotnomani; o‘rindoshlik asosida ishga kirayotgan shaxslar
mehnat daftarchasi o‘rniga asosiy ish joyidan olgan ma’lumotnoma;
O‘zbekiston Respublikasi qurolli kuchlar safidan ozod bo‘lganlar
harbiy biletni yoki harbiy hisobda turganlar, chaqiriluvchilar harbiy hisobda
turganlik haqidagi guvohnoma taqdim etadilar. Qonunga muvofiq maxsus
ma’lumotga yoki maxsus tayyorgarlikka ega shaxslar tomonidan bajarilishi
mumkin bo‘lgan ishlarga (vrachlar, haydovchilar,
o‘qituvchilar)
kirayotganda oliy yoki o‘rta maxsus o‘quv yurtini tamomlaganlik
to‘g‘risidagi diploma yoki mazkur ishni bajarish huquqini beradigan
guvohnomani yoki boshqa hujjatni ko‘rsatishi shart. Mehnat daftarchasi
albatta qonunda ko‘rsatilgan tartibda rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerak.
Pasport yoki mehnat daftarchasisiz ishga qabul qilinmaydi. Amaldagi
qonunga ko‘ra, Oliy o‘quv yurtlariga professor, o‘qituvchilar tarkibiga
konkurs bo‘yicha ishga qabul qilishda, shuningdek, ilmiy tadqiqot
institutlariga
ilmiy
xodimlar
vazifalariga
konkurs
o‘tkazishda
xarakteristika, tavsiyanomalar talab etiladi. O‘rindoshlik bo‘yicha ishlash
uchun har ishni korxona va ma’muriyatning kelishuvi bilan amalga
oshiriladi. Bunday vaqtda o‘rindoshlikda ishlashga ruxsat berilganlikni
161
tasdiqlovchi hujjat taqdim etish kerak. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat
Kodeksi bo‘yicha ishga qabul qilishga o‘n olti yoshdan yo‘l qo‘yiladi. O‘n
besh yoshga to‘lgan shaxslar ota-onasidan birining yoki ular o‘rnini
bosuvchi shaxsning yozma ravishda roziligi bilan ishga qabul qilinishi
mumkin.
Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta’lim maktablari,
hunar-texnika bilim yurtlari va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining
o‘quvchilarini o‘n to‘rt yoshga to‘lganlaridan keyin ota-onasidan birining
yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan bolalarni sog‘lig‘iga va
kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan va ta’lim olish jarayonini
buzmaydigan yengil ishlarga qo‘yiladi. Ishga qabul qilishda g‘ayriqonuniy
ravishda rad etishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Quyidagilar ishga qabul qilishni g‘ayriqonuniy rad etish deb
hisoblaydi:
ish beruvchi tomonidan taklif qilingan shaxslarni asossiz ishga qabul
qilmaslik;
ish beruvchi qonunga muvofiq mehnat shartnomasi tuzishi shart
bo‘lgan (belgilangan ish joylar hisobidan ishga yuborilgan shaxslarni,
homilador ayollarni va 3 yoshga to‘lmagan bolalari bor ayollarni)
hollarda ishga qo‘ymaslik.
Ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda, xodimning talabi bilan ish
beruvchi ishga qabul qilishni rad etish sababini asoslab uch kun muddat
ichida yozma javob berishi shart, bu javob ishga qabul qilish huquqiga ega
bo‘lgan mansabdor shaxslar tomonidan imzolangan bo‘lishi lozim. O‘zaro
yaqin qarindosh yoki qudaanda bo‘lgan shaxslarning (ota-onalar, aka-
ukalar, opa-singillar, o‘g‘il va qizlar, er-xotinlar va shuningdek, er-
xotinning ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari va bolalari) ulardan biri
ikkinchisiga bo‘ysunib yoki uning nazorati ostida xizmat qilishi taqiqlanadi.
Ishga qabul qilish vaqtida ishga kirayotgan shaxs quyidagi hujjatlarni:
pasport yoki uni o‘rnini bosuvchi boshqa hujjatni, o‘n olti yoshga to‘lmagan
shaxslar esa – tug‘ilganligi to‘g‘risida guvohnoma va turar joydan
ma’lumotnoma. Mehnat daftarchasini, birinchi marta ishga kirayotgan
shaxslar mehnat daftarchasi o‘rniga asosiy ish joyidan olingan
ma’lumotlarni; Harbiy xizmatga majburlar yoki chaqiruvchilar tegishli
harbiy biletni yoki harbiy hisobda turganlik haqidagi guvohnoma, muayyan
ma’lumotga yoki maxsus tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi mumkin
bo‘lgan ishlarga kirayotganlar oliy yoki o‘rta maxsus o‘quv yurtini
tamomlaganligi to‘g‘risidagi diplomni yoxud mazkur ishni bajarish
huquqini beradigan guvohnomani yoki boshqa tegishli hujjatni taqdim etadi.
162
Ishga qabul qilish vaqtida kirayotgan shaxsdan qonun hujjatlarida
ko‘rsatilmagan hujjatlarni talab etish man etiladi. Ishga qabul qilish ish
beruvchining buyrug‘i bilan rasmiylashtiriladi. Korxona rahbarini ishga
qabul qilish korxona mulki egasining huquqi bo‘lib bu huquqni u bevosita,
shuningdek, o‘zi vakil qilgan organlar orqali yoki boshqa organlar orqali
amalga oshiriladi. Ishga qabul qilish haqidagi buyruq – mehnat
shartnomasining mazmuniga to‘la muvofiq ravishda chiqariladi. Buyruq
xodimga ma’lum qilinib, tilxat olinadi. Ishga qabul qilish huquqiga ega
bo‘lgan mansabdor shaxs tomonidan yoki uning ijozati bilan xodimga
haqiqatdan ishlashga ruxsat etilgan bo‘lsa, ishga qabul qilish tegishli
ravishda rasmiylashtirilgan yoki rasmiylashtirilmaganidan qat’i nazar, ish
boshlagan kundan e’tiboran mehnat shartnomasi qonun hujjatlariga
muvofiq tuzilgan deb hisoblanadi.
Mehnat shartnomasi xodimning unga topshirilayotgan ishga
layoqatliligini
tekshirib
ko‘rish,
xodim
mehnat
shartnomasida
shartlashilgan ishni davom ettirishga qobiliyati borligini bilish maqsadida
dastlabki sinov sharti bilan tuzilishi mumkin. Ishga yuborilgan shaxslar
ishga qabul qilishgandan, shuningdek, olti oygacha muddatga ishga qabul
qilish haqida xodimlar bilan mehnat shartnomasi tuzilgan dastlabki mehnat
sinov belgilangan. Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida
muayyan mutaxassislik, malaka, lavozim bo‘yicha ishni ichki mehnat
tartibiga bo‘ysungan holda taraflar kelishuvi, shuningdek, mehnat
to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan
shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir. Xodim
o‘rindoshlik asosida ishlash to‘g‘risida, basharti bu qonun hujjatlari bilan
taqiqlanmagan bo‘lsa, mehnat shartnomalari tuzish mumkin. Mehnat
shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi bo‘yicha, shuningdek, mehnat
to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadi.
Mehnat shartnomasi qonunlar bilan quyidagilar belgilanadi: ish joyi
(korxona yoki uning bo‘linmasi) xodimning mehnat vazifasi mutaxassisligi,
malakasi, u ishlaydigan lavozim, ishning boshlanish kuni. Mehnat
shartnomasi yozma shaklda tuziladi.
Mehnat shartlari mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ
hujjatlar, shuningdek, mehnat shartnomasi taraflarning kelishuvi bilan
belgilanadi. Mehnat shartnomalarini o‘zgartirish, ular qaysi tartibda
belgilangan bo‘lsa shunday tartibda amalga oshiriladi. Mehnat shartlarini
o‘zgartirish 89–90-moddalarida tutilgan holda yo‘l qo‘yiladi. Ish beruvchi
xodimning
roziligisiz
mehnat
shartnomalarini
o‘zgartirish faqat
texnologiyadagi ishlab chiqa rish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar
163
ishlar hajmining qisqartirilganligi, bunday o‘zgarishlar xodimlar sonini yoki
ishlar, xususiyatining o‘zgarishiga olib kelishi oldindan ma’lum bo‘lgan
holda ish beruvchi ayrim toifadagi xodimlar uchun mehnat shartnomalarini
o‘zgartirish xususida korxonaning xodimlari vakillari organlari bilan
oldindan maslahatlashib olinadi. Ish beruvchi mehnat shartnomalaridagi
bo‘lajak o‘zgarishlar haqida xodimni kamida ikki oy oldin yozma ravishda
ogohlantirib tilxat olishi shart. Ko‘rsatilgan vaqtni qisqartirish uchun faqat
xodimning roziligi bilan yo‘l qo‘yiladi. Xodim bilan mehnat shartnomasi u
yangi mehnat shartnomalari asosida ishlashni davom ettirishni rad etganligi
sababli bekor qilinishi mumkin. Bunda xodimga o‘rtacha oylik ish haqi
miqdori kam bo‘lmagan miqdorda ishdan bo‘shatish nafaqasi to‘lanadi.
Xodim ish beruvchi tomonidan mehnat shartnomalari o‘zgartirilganligi
ustidan sudga shikoyat qilishga haqli. Nizoni ko‘rish vaqtida ish
beruvchining zimmasiga avvalgi mehnat shartlarini saqlab qolish
imkoniyati yo‘qligini isbotlab berish majburiyati yuklatiladi. Mehnat
to‘g‘risidagi qonun va boshqa normativ hujjatlarda nazarda tutilgan
hollarda, xodim ish beruvchidan mehnat shartnomalarini o‘zgartirishga
talab qilishga haqlidir. Xodimning mehnat shartnomasini o‘zgartirish
haqidagi arizasi berilgan kundan e’tiboran uch kundan kechiktirmay ish
beruvchi tomonidan ko‘rib chiqilishi lozim.
Xodimning mehnat shakllarini o‘zgartirish haqidagi talablari rad
etilgan taqdirda ish beruvchi unga rad etishning sababini ma’lum qilishi
kerak. Xodimga uning talablarini rad etish sabablarini ma’lum qilmaslik
xodimning mehnat shartlarini o‘zgartirish rad etilganligi xususida shikoyat
qilishi uchun to‘sqin bo‘la olmaydi. Mehnat shartnomasida shartlashib
olinmagan ish joyini o‘zgartirish mehnat shartlarini o‘zgartirish deb
hisoblanmaydi. Bu haqda xodim bilan kelishishi talab qilinmaydi. Boshqa
doimiy ishga o‘tkazishga – unga boshqa mutaxassislik, malaka lavozimiga
oid ishlarni topshirishga faqat uning roziligi bilan yo‘l qo‘yilishi mumkin.
Agar obyektiv sabablarga ko‘ra mehnat shartnomasida belgilab qo‘yilgan
mehnat vazifasi doirasida ishni davom ettirish mumkin bo‘lsa, ish beruvchi
xodimga mutaxassisligi va malakasiga muvofiq keladigan ishni, bunday ish
bo‘lmaga taqdirda esa korxonada mavjud bo‘lgan boshqa ishni taklif etishi
shart. Xodim boshqa ishga o‘tishdan bosh tortgan yoki o‘ziga muvofiq
keladigan ish bo‘lmagan taqdirda mehnat shartnomasini umumiy asoslari
bo‘yicha bekor qilishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |