Saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi

3. QATTIQ DORI MODDA ERITMALARI

---

Qattiq dori moddalarning aksariyati kristall moddalardir. Kristall moddalarning erishi bir 
vaqtda sodir bo‘ladigan 2 ta jarayondan iborat. Bu solvatatsiya (gidratatsiya) va kristall 
panjaralari emirilishdir.
Bu hol quyidagi natriy xlor misolida keltirilgan. Natriy xlorid ionlari qutbli suv 
molekulalari bilan birgalashib Na(q) ioni suv molekulasining manfiy qutbiga Cl(-) anioni esa 
suvning musbat qutbiga karatilgan bo‘lib, suvning qutbli molekulalari sekin-asta Na(q) va (-)Cl 
ionlari orasiga kirib, ularni kristall panjarasidan ajratadi.
Erish jarayonining jadalligi, erituvchi molekulasi bilan eriydigan modda zarrachalari 
orasidagi boglanish kuchi bu zarrachalarning o‘zaro boglanish kuchidan yuqori va yoki past 
bo‘lishiga bog‘liq. Boshqa erituvchilarga nisbatan suvning qutblik xususiyati ancha yuqori. 
Suvning ana shu xususiyati qutbli moddalarni ionlarga bo‘ladi va ularni kristall panjarasidan 
ajratadi. Moddalar erishida eritmalar isishi yoki sovishi hollari uchraydi. Eritmaning isishi 
undagi energiyaning sarflanishini ko‘rsatsa, sovishi esa energiya sarf bo‘lishini bildiradi. Bu 
xodisa qattiq jismning suyuqlanishi, ya‘ni kristall panjarasi buzilishida albatta ma‘lum bir 
energiya sarf bo‘lishini ko‘rsatadi. Natriy xlorid tarkibidagi natriy va xlor ionlari uni erishigacha 
kristall panjara boglamlari orqali bir-biri bilan boglangan. Bu boglam bo‘ginlarida ionlar faqat 
aylanma va tebranma harakatga ega bo‘ladi. Modda erigandan so‘ng esa bu ionlar butun eritma 
bo‘ylab harakat qiladi va buning uchun esa kinetik quvvat sarflanadi. Bu kinetik quvvat eritma 
harorati sovishi hisobiga to‘planadi. Kristall panjaradagi ionlarning bir-biri bilan bog‘liqligi 
qanchalik kuchli bo‘lsa, ular eriganda eritma harorati shunchalik pasayadi. Modda eritilganda 
eritma harorati ko‘tarilishi solvatatsiya jarayoni hisobiga bo‘ladi. YA‘ni erituvchi molekulalari 
bilan eruvchi modda molekulalarining birikishi (tezligi) hisobiga. Erituvchi molekulasi kristall 
modda ionlari va molekulalari bilan oson biriksa va bu jarayon qanchalik kuchli bo‘lsa, erituvchi 
va eruvchi modda molekulalari shunchalik oson va tez harakatga keladiki, bu harakat natijasida 
eritma harorati ko‘tariladi.
Eritma haroratining ko‘tarilishiga sarf bo‘lgan energiyani /q/ modda va erituvchi orasidagi 
solvatatsiya energiyasi bilan /q/ kristall panjara parchalashga /-S/ ketgan energiya yigindisi deb 
karash kerak.