Saqlash vazirligi
Tablista 4 Odam yog‘ to‘qimasi triastilglitserinlaridagi asosiy yog‘ kislotalarining
Yüklə 124,13 Kb.
|
|
Tablista 4
Odam yog‘ to‘qimasi triastilglitserinlaridagi asosiy yog‘ kislotalarining tahliliy miqdori Yog‘ kislota Miqdori % Yog‘ kislota Miqdori % Miristin
Stearin
Palmitin 3
5 20
Olein
Linolen Araxidon 55
0,2
Yog‘ kislotalari organizm uchun energiya manbai hisoblanadi. Palmitin kislotaning to‘liq oksidlanishi natijasida 130 molekula ATF ajraladi. Hisoblanishicha, agar 1 molekula palmitin kislotaning to‘liq yonishi natijasida erkin energiya tizimi (ΔG) 9797 kDj ga o‘zgarsa, energiyaga boy bo‘lgan ATF fosfat bog‘ida 34,5 kDJ energiya to‘planadi. U holda, palmitin kislotaning organizmda oksidlanishi natijasida hosil bo‘lgan umumiy potensial energiyaning taxminan 45%i ATF resiteziga ishlatilishi mumkin, qolgan qismi esa organizmga issiqlik energiyasi ko‘rinishda tarqaladi.
Yog‘ kislotalari oksidlanishi asosan yog‘ to‘qimasi, jigar, o‘pka, buyrak va yurakda jadallik bilan kechadi.
Yog‘ kislotalari katabolizmi uch bosqichdan iborat (sxema № 9.): 1) yog‘ kislotalarni β-oksidlanish (I) 2) sitrat sikli, bunda atsetil qoldiqlari oksidlanadi (II)
23 3) mitoxondriya nafas zanjiri (III). Yog‘ kislotalarining oksidlanishi mitoxondriyada multiferment kompleksi, ATF, HS-KoA, karnitin ishtirokida boradi. Yog‘ kislotalarining oksidlanishi jarayoni quyidagi bosqichlarda o‘tadi: yog‘ kislotalarni faollashuvi va sitoplazmadan mitoxondriyaga o‘tishi. Bu ATF energiya sarfi bilan boradigan endergonik reaksiyadir, atsetil-KoA-sintetaza bilan boradi: R – COOH + HS-KoA + ATF R–CO~S-KoA + AMF + FFN yog‘ kislota
Atsil-KoA sintetaza atsil-KoA Atsil-KoA ning mitoxondriyaga kirish xususiyati karnitin hisobiga ortadi. Atsil-KoA karnitin bilan biriktirib, atsiokarnitin hosil qiladi va mitoxondriyaga o‘tadi. R–CO~S-KoA + (CH 3 )
N + - CH 2 – CH(OH) – CH 2 – COOH
Atsil-KoA
karnitin HS-KoA + (CH 3 ) 3 N + - CH 2
– CH – CH 2
– COOH │ O – C – R ║ O atsilkarnitin Mitoxondriyalarda atsilkarnitin mitoxondrial karnitin-atsil-KoA-transferaza ta’sirida atsil-KoA va karnitinga parchalanadi: (CH
3 ) 3 N + - CH 2
– CH – CH 2
– COOH │ O – C – R ║ O atsilkarnitin R–CO~S-KoA + (CH 3 ) 3 N + - CH 2
– CH(OH) – CH 2
– COOH
Atsil-KoA
karnitin Karnitin hujayra sitoplazmasiga qaytadi va atsetil-KoA mitoxondriyada β- oksidlanishga uchraydi. β-oksidlanish jarayonida atsil-KoA atsil-KoA-degidrogenaza (FADga bog’liq) ishtirokda degidrogenlanishga (1), yenol-KoA-gidrataza ta’sirida gidratatsiyaga (2), β-oksiatsil-KoA-degidrogenaza ta’sirida (NADga bog‘liq) degidrogenlanishga (3), tiolaza ishtirokida tiolaza reaksiyasiga (4) uchraydi. β-oksidlanish natijasida hosil bo‘lgan atsetil-KoA trikarbon kislota sikliga kiradi. Atsil-KoA esa 2 ta uglerod atomiga qisqargan holda bir necha marotaba β-oksidlanish sikliga kirib butiril-KoAgacha oksidlanadi, u esa 2 molekula atsetil- KoAgacha parchalanadi. Har β-oksidlanish siklida 1 molekula FAD → FADN 2 va 1 molekula NAD → NADN 2 qaytariladi. β-oksidlanish jarayonida 2 ta oksidlanish-fosforillanish substrati hosil bo‘ladi: atsil-KoA va β-oksiatsil-KoA, bularning oksidlanishi
24 natijasida 5 molekula ATF hosil bo‘ladi. Palmitin kislotaning β-oksidlanishi 7 siklda boradi. Buning natijasida 5x7=35 molekula ATF hosil bo‘ladi. Palmitin kislotaning to‘liq oksidlanishi natijasida: 35+96=131 molekula ATF hosil bo‘ladi, bundan bir molekula ATF yog‘ kislotalarining faollashuvi uchun sarflanadi. Palmitin kislotaning oksidlanish energiyasining 45%i ATF sintezi uchun sarflanadi, qolgani – issiqlik ko‘rinishida tarqaladi. Uglerod atomining soniga qarab har bir yog‘ kislota ((s/2)-1) β-siklini o‘tadi. Buning natijasida (s/2) atsetil-KoA hosil bo‘ladi, bular Krebs halqasiga qo‘shiladi. Bundan tashqari Krebs halqasi nafas zanjiriga, oksidlanish-fosforillanishga (4) va substratli fosforillanishga substratlarni yetkazib beradi. Bu fosforillanishlar hisobiga 12 molekula ATF hosil bo‘ladi. 1 ta yog‘ kislotasini energetik samarasi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: [((s/2)-1)x5 + (s/2)x12]-1 Palmitin kislota (s=16) 130 molekula ATF beradi. Yog‘ kislotalarining β-oksidlanishi skelet mushaklarida, yurak mushaklarida jadallik bilan kechadi va energiya manbai bo‘lib hisoblanadi. Lipid almashinuvining boshqarilishi
Lipid almashinuvi, boshqa almashinuvlar kabi markaziy nerv sistemasi va endokrin sistemasi orqali boshqariladi.
Lipid almashinuvida asosiy o‘rinni gipofiz, jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari, qalqonsimon va oshqozon osti bezi egallaydi.
Jinsiy bezlarning lipid almashinuvidagi muhim o‘rinni egallashini, jinsiy bezlarni olib tashlash mumkin. Buning natijasida lipidlarning oksidlanishi buziladi va yog‘ bosishi, semizlik vujudga keladi.
Gipofiz funksiyasining buzilishi natijasida qorin atrofidagi va toz sohasida, teriosti kletchatkasida yog‘ bosishi kuzatiladi, buni gipofizar semizlik deb ataladi.
Gipofizar semizlik polipeptid tabiatli gormonlarning yetarli sintezlanmaslik tufayli ro‘y beradi. Adrenokortikotrop, tireotrop va somatotrop gormonlari normal sharoitda yog‘ni mobilizastiyalash xususiyatiga ega bo‘lib, buning natijasida yog‘ to‘qimasidagi triatsilglisteridlarning parchalanishi kuchayadi va qonga ko‘p miqdorda erkin yog‘ kislotalari tushadi. Yog‘ni mobilizatsiyalovchi gormonlar o‘zining samaradorligi bo‘yicha quyidagi tartibda joylashadi: AKTG, TTG, STG. Bundan tashqari gipofiz to‘qimalardagi yog‘lar lipolizni kuchaytiruvchi va gipofizar semizlikning oldini oluvchi lipotropin gormonini ishlab chiqaradi.
Qalqonsimon bezning giperfunksiyasi odam organizmidagi yog‘larni jadal parchalanishini ta’minlab, ozib ketishi kuzatiladi. Oshqozonosti bezi esa lipotropin gormon hosil qiladi. Bu gormon ham to‘qimadagi yog‘larning lipolizini kuchaytiradi.
Insulin yog‘ to‘qimasida glyukozaning parchalanishi hisobiga yog‘ biosintezini kuchaytiradi. Geksokinazani faollashtirish hisobiga glyukozo-6-fosfat hosil bo‘lishi tezlashadi. So‘ng glyukozo-6-fosfat glikolitik yo‘li bilan glyukozani glitseroaldegidga aylanadi va glyukoza-6-fosfat pentozofosfat siklida oksidlanib NADFN
2 ni hosil qiladi. Shu tariqa lipidlar biosintezi kuchayib boradi. Bundan
25 kelib chiqadiki, demak, insulin gipofiz gormonlarining antogonisti bo‘lib hisoblanadi.
Androgenlar – erkaklar jinsiy bezining gormonlari bo‘lib, lipidlarning parchalanishini kuchaytiradi, uglevodlarni esa yog‘larga aylanishini tormozlaydi. Erkaklar jinsiy gormonlari yetishmasligi natijasida yog‘ bosishi kuzatilishi mumkin. Xuddi shunday ko‘rinish ayollar jinsiy gormonlariga ham xos bo‘lib, jinsiy gormonlarning funksiyasi susayishi (klimaks) natijasida sintez jarayonlari faollashadi. Shuning uchun, inson hayotining ma’lum davrlarida sport bilan shug‘ullanish foydalidir.
Lipidlar almashinuvining buzilishi alimentar xususiyatga ega. Agar ozuqa tarkibida ba’zi bir aminokislotalar, asosan lipotrop ta’sirga ega bo‘lgan metionin yetishmasligi natijasida yog‘larning oksidlanishi susayadi. Kam harakatlanish, ozuqa bilan birga ko‘p miqdorda uglevodlarning iste’mol qilinishi organizmda yog‘ to‘planishiga olib keladi. Shuni esda tutish kerakki, jismoniy mashq vaqtida yog‘lar tez parchalanadi, shuning uchun jismoniy tarbiya, sport va jismoniy ish yog‘ bosishining oldini oluvchi kuchli omil hisoblanadi. Markaziy nerv sistemasi moddalar almashinuvi bilan bir qatorda yog‘lar almashinuviga ham regulyator ta’sir qiladi. O‘z ta’sirini endokrin bezlar, qalqonsimon, jinsiy bezlar va gipofiz orqali o‘tkazadi. Markaziy nerv sistemasining yuqori bo‘limlari funksiyasining ortishi natijasida gormonlar ishlab chiqarilishi tezlashadi va yog‘larning parchalanish jarayoni kuchayadi.
Oxirgi yillardagi izlanishlar natijasida shu narsa aniqlandiki, atsetil-KoA to‘qimalardagi biologik bog‘lanishlarning asosi bo‘lib, buning natijasida yog‘ kislota, triglitserid, fosfolipid, xolesterol, sterebrozid va boshqa birikmalar hosil bo‘ladi. Bu quyidagi sxema orqali namoyon bo‘ladi:
Atsetil-KoA
Atsetilxolin
Malonil-KoA
Atsetoatsetil-KoA + Atsetil-KoA
Krebs sikli Yog‘ kislotalarini sintezi
Triglitseridlar
Fosfatidlar hosil bo‘lishi
Oksimetil-glutaril-KoA
Xolesterol sintezi Atseton tanachalarining hosil bo‘lishi
|