Sayali sadiqova

-sız, -siz, -suz, -süz
. “Dilimizdə ən məhsuldar şəkilçi olub, 
əsli sifətlərdən başqa, demək olar ki, bütün adlara əlavə edilərək, 
həmin adın ifadə etdiyi əşyanın mövcud olmadığını bildirən atri-
butiv isimlər və ya sifətlər əmələ gətirir.
1
” Söz yaradıcılığında 
məhsuldar mövqe tutan -sız
4
 
şəkilçisi termin yaradıcılığında isə 
qeyri-fəal iştirak edir. Qeyd etmək lazımdır ki,
 
bu şəkilçili sözlər 
də atributiv mövqeli olduqları üçün ayrılıqda termin kimi işlən-
mə imkanına malik deyil. Odur ki, bu şəkilçili sözlər başqa söz 
və terminlərə qoşularaq terminoloji birləşmə yaranmasında fəa-
liyyət göstərir: bərabərsiz /tənlik/, dövrsüz /kəsr/, çəkisiz /hava/, 
1
Cəfərov S. Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı. Bakı, ADU nəşriyyatı,1960, 
səh.76.

---

266 
sonsuz /silsilə/, hüdudsuz /bölünən/, itkisiz /maddə/, şərtsiz /eh-
timal/, sonsuz /çoxluq/, ölçüsüz (əmsal).
Bu şəkilçinin sözyaratmadakı rolunu aşağıdakı kimi qrup-
laşdırmaq olar: 

Bu şəkilçi ilə düzələn ümumişlək sözlər terminoloji lek-
sikaya keçərək terminoloji səciyyə qazanır. Məsələn: davamsız 
qaynaq, məsaməsiz nüvə, fasiləsiz qaynaq və s.

-sız
4 
şəkilçisi texniki terminlərə artırılır və atributiv möv-
qedə işlənir: informasiyasız verilənlər, məsaməsiz örtük və s.
Göründüyü kimi, -sız
4 
şəkilçisi termin yaradıcılığında söz 
yaradıcılığındakı kimi təkcə əşyanın yoxluğu anlayışını ifadə et-
məyə deyil, həm də prosesin növünü bildirməyə xidmət edir. 
Məsələn: bloksuz qəliblənmə, fasiləsiz tökmə və s. 
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü /-yıcı, -yici, -yucu, -yücü
şəkilçiləri fe-
illərə əlavə olunaraq ayrı-ayrı prosesləri və alətlərin adlarını bil-
dirən terminlər əmələ gətirir: cəmləyici, gücləndirici, hesablayı-
cı, tamamlayıcı /bucaqlar/, aşkarlayıcı, yarımkeçirici, sorucu, 
ötürücü, tükədici /maye/ və s. 
Bu şəkilçi vasitəsi ilə ümumişlək sözlər terminləşərək tex-
niki anlayışların adlarını bildirir. Texniki terminologiyanın zən-
ginləşməsində fəal iştirak edən -ıcı
4 
şəkilçisi vasitəsilə yaranan 
terminləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: 

Müxtəlif mənalı fellərə qoşularaq düzəltmə termin yara-
dır: ionlaşdırıcı, maqnitləşdirici, qoruyucu, göstərici, verici, 
nəmləşdirici, paylayıcı, dərinləşdirici, ötürücü, aktivləşdirici və s. 

Bu şəkilçi mürəkkəb terminlərin yaranmasında da aktiv 
rol oynayır. Məsələn: yarımkeçirici, minaatıcı, izoləedici, inver-
siyaedici, elektrikötürücü, gəmiqaldırıcı, həlledici və s. 

Termin birləşmələrinin tərəflərindən biri kimi işlənir. Bu 
zaman bu şəkilçi vasitəsilə yaranan sözlər alət adı bildirməklə 
yanaşı, həm də atributivlik daşıyaraq obyektin, hərəkət və ya 
prosesin xarakterik xüsusiyyətini, əlamətini ifadə edir. Məsələn: 
avtomatik 
izləyici 
sistemlər, 
ayırıcı 
süzgəc, 
bərabərləşdirici
im-
pulslar, raket elektrik 
keçiriciliyi, 
fotoelektrik
 gücləndiricisi, 
av-
tomat 
yönəldici, 
qaynaq 
düzləndiricisi 
və s. 

---

267