Sayali sadiqova

3.2.2. MORFOLOJİ ÜSULLA YARANAN 
TERMİNLƏR 
 
Bu üsulla termin yaradılan zaman dilin lüğət tərkibində 
mövcud olan leksik vahidlərə sözdüzəldici şəkilçi artırmaqla ye-
ni məzmunlu anlayışları ifadə edən terminlər yaranır. Semantik 
üsuldan fərqli olaraq morfoloji üsulla termin yaradıcılığı daha 
məhsuldardır və daha çox milli dil qanunlarına əsaslanır. Bu isə 
həm dilimizin aqlütinativ quruluşa malik olması, həm də dilin 
lüğət tərkibində sözdüzəldici şəkilçilərin çox zəngin olması ilə 
əlaqədardır. Elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı yaranan yeni anlayış-
ların dilin öz söz yaradıcılıq vasitələri ilə adlandırılması dilin 
terminoloji sistemində bu vahidlərin üstünlük təşkil etməsini 
şərtləndirir. Belə ki, terminlərin əmələ gəlməsi zamanı sözün kö-
kü müxtəlif nitq hissələrinə aid leksik vahidlər olsa da, şəkilçi 
qəbul etdikdə onların əksəriyyəti ad bildirir və bu da terminoloji 
leksikanın əsas xüsusiyyətlərindən biri olan adlandırma semanti-
kasının nəticəsi kimi meydana çıxır.
Termin yaratmada morfoloji üsuldan istifadənin geniş ya-
yılması elmin inkişafı ilə əlaqədar yaranmış anlayışların yeni 
terminlərlə ifadə edilməsi zərurətindən, alınma termin əvəzinə, 
Azərbaycan dilinin öz qanunları əsasında yeni vahidlərin düzəl-
dilməsi meylindən yaranır. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində 
morfoloji üsulla terminlərin yaradılması üçün olduqca geniş im-
kanlar vardır. Dilimizdə mövcud olan zəngin sözdüzəldici şəkil-
çilər sözün kökünə əlavə olunduqda onun yalnız şəklini dəyiş-
dirməklə kifayətlənmir, eyni zamanda mənasına da ciddi təsir 
edib, yeni məna əmələ gətirir. Bunların əsas rolu bir sözdən yeni 
mənalı bir başqa söz yaratmaqdan ibarət olduğu üçün terminolo-
giyada çox məhsuldardır. Morfoloji üsulla yeni yaranmış ter-
minlər hesabına ehtiyacların ödənilməsi, terminologiyanın zən-
ginləşməsi işində əsas amillərdən biri hesab edilir. Bu zaman bir 
nitq hissəsindən yeni bir nitq hissəsi əmələ gəlir, sadə terminlər-
dən düzəltmə terminlər yaranır və elmin ayrı-ayrı sahələrində 
yeni anlayışlar bildirir. Məsələn, -ıcı
4
şəkilçisi “gücləndirmək” 

---

262 
feilinə qoşularaq yeni "gücləndirici", “qorumaq” felinə qoşula-
raq “qoruyucu” /fizikada/ əmələ gətirmişdir. Və yaxud, “-lıq
4
” 
şəkilçisi çox sözünə qoşularaq riyaziyyatda “çoxluq”, “buğ” 
sözünə artırılaraq isə metallurgiyaya aid “buğluq” terminini 
yaratmışdır. 
Morfoloji üsulla terminlərin yaranması zamanı söz kökü şə-
kilçi qəbul etdikdə bu sözlər nominativlik qazanaraq anlayışın 
adını bildirir. Beləliklə, morfoloji üsulla terminlərin yaradılması 
kökə, əsasa müxtəlif şəkilçilər artırılması prosesidir. Lakin müx-
təlif morfoloji əlamətlər öz funksiyası və prosesdə iştirak aktiv-
liyi baxımından bir-birindən fərqlənir. M. Qasımovun qeyd etdi-
yi kimi, bəziləri “ən müxtəlif sözlərə artırılaraq çoxlu miqdarda 
yeni termin əmələ gətirə bildiyi halda, bəziləri yalnız məhdud 
dairədə işlənən sözlərə artırılaraq az miqdarda yeni terminlər 
əmələ gətirir
1
”.
Morfoloji üsulla termin yaradıcılığı aktiv sözyaratma üsul-
larındandır. Morfoloji üsulla termin yaradıcılığının məhsuldar 
xarakter daşımasının səbəbi isə dilimizin leksik şəkilçilərlə zən-
gin olmasıdır. Morfoloji üsulla terminlərin yaranmasında aşağı-
dakı şəkilçilər daha fəal iştirak edir: