Sayali sadiqova

 
 
 
Tərkib hissələrinə ayrılmayan termin-söz birləşməsinin 
komponentlərindən biri həqiqi mənada, digəri məcazi mənada 
işlənir
. 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə birləşməni təşkil edən 
komponentlərdən biri termin, digəri ümumişlək sözdür. Məsə-
lən, "sağ" yarımmüstəvi birləşməsində "sağ", "xidmət nəzəriyyə-
si" birləşməsində "xidmət", "yavaş boy atan funksiya" birləşmə-
sində "yavaş boy atan", “süpürüb atma metodu” birləşməsində 
"süpürüb atma", "cəsarətin ardıcıl funksiyası /R.t.l. səh.286/, bir-
ləşməsində "cəsarət", "kor konus" birləşməsində "kor", "cırlaş-
mış tənlik" birləşməsində "cırlaşmış" sözü məcazi mənada işlən-
mişdir. 



 
 
 
Bu qrup tərkib hissələrinə ayrılmayan termin-söz birləş-
məsində terminlərin və yaxud da sözlərin hər ikisi məcazi məna-
da işlənir
. Ona görə də həmin birləşmələri terminoloji cəhətdən 
müstəqil hissəyə ayırmaq mümkün deyil. Bu ondan irəli gəlir ki, 
belə birləşmələrlə anlayış adlandırılarkən ayrı-ayrı sözlərin mə-
nası deyil, bütövlükdə birləşmənin mənası dəyişdirilir. Məsələn, 
"sağ əl qaydası" /müəyyən hallarda naqildəki induksiya cərəya-
nının istiqamətini təyin etmək üçündür/; "gündüz görməsi" 

---

280 
/rəngləri seçməyə və çoxlu miqdarda hissi qavramağa imkan ve-
rən görməyə deyilir/; "qüvvə qolu" / dayaq nöqtəsindən qüvvə-
nin ədədi qiymətini göstərən xətt mənasında/; "məcburi rəqs" / 
periodik dəyişən xarici qüvvənin təsiri altında əmələ gələn rəqs 
mənasında/ və s. Terminologiyada belə birləşmələr ən çox ümu-
mişlək sözlərin məcazlaşmasından əmələ gəlir. Belə birləşmələ-
rə terminologiyada az təsadüf olunur. 
Terminologiyada tərkib hissələrinə ayrılan termin-söz bir-
ləşmələri bir sıra xarakterik xüsusiyyətlərinə görə tərkib hissələ-
rinə ayrılmayan termin-söz birləşmələrindən fərqlənir. Belə ki, 
tərkib hissələrinə ayrılan terminləri əmələ gətirən terminlər öz 
əsil, müstəqil mənalarından uzaqlaşmır. Məsələn, "elektrik cərə-
yanı"/160/ termin-söz birləşməsi iki "elektrik" və "cərəyan" ter-
minlərindən əmələ gəlmişdir. Bu terminlərin hər biri başqa ter-
minlə işləndikdə də əvvəlki mənanı saxlayır və yeni birləşmə 
əmələ gətirir, elektrik sahəsi, cərəyan axıntısı. 
Bu nümunələrdə işlənən "elektrik", "cərəyan" terminlərini 
"elektrik cərəyanı" birləşməsindəki terminlə mənaca müqayisə 
etdikdə görürük ki, bu terminlər hər iki vəziyyətdə eyni məna 
daşıyır. Deməli, tərkib hissələrinə ayrılan termin-söz birləşmələ-
rinin hər birinin ümumi mənası onları əmələ gətirən terminlərin 
mənasının cəminə bərabərdir. Əgər biz belə birləşmələrin kom-
ponentlərini x, y-lə işarə etsək, alınan termin /x+y/ şəklində ola-
caq: x+y

/x+y/. Tərkib hissələrinə ayrılmayan terminlərin kom-
ponentləri isə öz müstəqil, ilkin mənasında deyil, məcazi məna-
da işlənir. Məsələn, sıçrayışlar funksiyası, açar ədəd, dəst ədəd-
lər, qohumluq əmsalı, varlıq teoremi, "aşağı və yuxarı" metodu, 
azadlıq dərəcəsi və s. Göründüyü kimi, bu birləşmələri təşkil 
edən sözlərin ya biri, ya da hər ikisi öz ilkin mənasından uzaq-
laşmışdır. Belə birləşmələr tərkib hissələrinə ayrılmadan müəy-
yən anlayış, məfhum ifadə edir. Deməli, əgər tərkib hissələrinə 
ayrılan termin-söz birləşmələrində olan terminlər ayrılıqda da 
birləşmələr daxilindəki mənanı bildirirsə, tərkib hissələrinə ay-
rılmayan termin-söz birləşmələrində olan terminlər ayrılıqda bir-
ləşmə daxilindəki mənanı bildirmir. Məsələn, "atom çəkisi" tər-

---

281 
kib hissələrinə ayrılan termin-söz birləşməsində işlənən "atom", 
"çəki" terminləri ayrılıqda işləndikdə də birləşmə daxilindəki 
mənada işlənir. Ancaq "dalğa cəbhəsi" /F.t.l.səh.31/ birləşməsin-
də işlənən "dalğa", "cəbhə" terminləri ayrılıqda işləndikdə bir-
ləşmə daxilindəki mənanı bildirmir. Çünki, "dalğa cəbhəsi" 
/F.l.səh.31/ termini fizikada hər hansı anda rəqsin çatdığı nöqtə-
lərin həndəsi yerinə deyilir və "cəbhə" sözü məcazi mənada iş-
lənmişdir. 
Tərkib hissələrinə ayrılmayan termin birləşmələri terminlə-
rin mənaca qaynayıb-qarışması nəticəsində yaranır. Yəni, məf-
humu ifadə edən termin-söz birləşməsi onu əmələ gətirən ter-
minlərin mənaca vahid bir bütöv halında birləşməsindən əmələ 
gəlir və mürəkkəb bir məfhumun adını bildirir. Belə ki, kompo-
nentləri x, y-lə işarə etsək, alınan birləşmə /x+y/ şəklində deyil, 
z şəklində olacaq /x+y/

z. 
Deməli, tərkib hissələrinə ayrılan termin-söz birləşmələri-
nin mənası tərkib hissələrini təşkil edən terminlərin mənasının 
cəminə bərabər olduğu halda /x+y

x+y/, tərkib hissələrinə ay-
rılmayan termin-söz birləşmələrinin mənası onu əmələ gətirən 
terminlərin mənalarının toplanması əsasında deyil, terminlərin 
mənaca qaynayıb-qarışması /x+y

z/ nəticəsində yaranır. 
S.İ. Ojeqov terminlər haqqında yazır: “Həqiqətən sözün 
əsil mənasında termin olan termin-söz birləşmələri müəyyən 
məna sistemindən ibarət varlığı ifadə edən sərbəst söz birləş-
mələridir
1
.”
Göründüyü kimi, burada termin-söz birləşmələrinin hamısı 
əhatə edilmir. Belə ki, terminologiyada tərkib hissələrinə ayrılan 
birləşmələrlə yanaşı, tərkib hissələrinə ayrılmayan termin-söz 
birləşmələri də vardır. Lakin belə birləşmələr, ümumiyyətlə, ter-
minologiyada azlıq təşkil edir. Termin-söz birləşmələrinin bu iki 
növünü ümumişlək söz birləşmələrindən fərqləndirən cəhət odur 
ki, bunlar terminologiyada işlənən leksik birləşmələrdir. Ter-
1
Ожегов С.И. О структуре фразеологии лексикографический сборник, 
вып., 2., М., 1951, стр.51-52. 

---

282 
min-söz birləşmələrinin bu növlərinin müxtəlif və ya eyni tədqi-
qat sahəsinə aid edilməsi onların tədqiqatına müxtəlif şəkildə is-
tiqamət verə bilər. Lakin belə termin-söz birləşmələri terminolo-
giyanın əsas və vacib obyektidir. 
Yanaşı işlənən, mənaca bir-birinə bağlanmayan hər hansı 
iki termin termin-söz birləşməsi əmələ gətirə bilməz. Ona görə 
ki, təkcə TB-də deyil, ümumiyyətlə, söz birləşmələrində mənti-
qi bağlılıq və qrammatik vasitə əsas şərtlərdəndir. Bu barədə 
V.N.Yartseva yazır: “Söz birləşmələri məna mərkəzinə və 
qrammatik mərkəzə malik olmalıdır, başqa sözlə deyilərsə, söz 
birləşmələrindəki sözlərdən biri qrammatik cəhətdən tabeedici 
olmalıdır
1
.”
Deməli, sintaktik üsulla yaranan TSB-ni təşkil edən kompo-
nentlər həm qrammatik, həm də semantik cəhətdən bir-biri ilə 
bağlanır. Həmin terminləri qrammatik və semantik cəhətdən 
bağlılığına görə təxminən üç növə ayırmaq olar: 
I.
Söz birləşmələri şəklində olan terminlər arasında sintak-
tik əlaqə yaradan morfoloji əlamətlərdən heç biri iştirak etmir. 
Başqa sözlə, terminlərdən birincisi, öz şəklini dəyişmədən, yəni 
heç bir sözdəyişdirici şəkilçi qəbul etmədən ikinci terminə yana-
şır və yanaşdığı termini bu və ya digər cəhətdən təyin etməklə 
ondan asılı vəziyyətdə olur. Eyni zamanda birinci tərəf struktur 
cəhətdən heç bir dəyişikliyə uğramadan ikinci tərəfə yanaşır və 
termin-söz birləşməsi əmələ gətirir. Məsələn,