Sayali sadiqova

 
 
 
3.2.4. KALKA ÜSULU İLƏ YARANAN 
TERMİNLƏR
Müasir Azərbaycan dilinin terminoloji sisteminin zəngin-
ləşməsində kalka üsulu ilə söz yaradıcılığı mühüm yer tutur. Bu 
üsulla terminlərin yaranması intensiv xarakter almış və yaranan 
terminlər struktur-semantik və formal-qrammatik əlamətlərin 
müxtəlifliyi və kəmiyyət baxımından zənginliyi ilə seçilir. Təbii 
ki, ictimai həyatda, elm və texnikada baş verən bütün dəyişiklik-
lər, yeniliklər dildə, xüsusən onun terminoloji leksikasında öz 
əksini tapır. Terminologiya sahəsində aparılan müşahidələr gös-
tərir ki, termin yaradıcılığında morfoloji, sintaktik və kalka üsu-
lunun miqyası son illərdə xeyli genişlənmişdir. Bu proses elm və 
texnikanın bütün sahələrinə aiddir. Rus, ingilis və başqa dillərin 
leksik vahidləri ilə ifadə olunan elmi-texniki anlayışların qarşılı-
ğının optimal tapılması üçün bu üsuldan istifadə olunmuşdur. 
Kalka üsulunun mahiyyəti və funksiyası haqqında bir-birindən 
fərqli fikirlərdən biri kalka üsulu ilə yaranan terminlərin alınma 
olması və onların alınma sözlərin bir növü hesab edilməsidir. 
Lakin bu yolla əmələ gələn terminlərin hər biri dilin öz daxili 
materialı əsasında yaradıldığına görə dilin daxili inkişaf qanun-
ları həlledici rol oynayır. 
Bu üsulun mahiyyəti haqqında dilçilik ədəbiyyatında müx-
təlif fikirlər irəli sürülmüşdür: “Kalka sözün hissələr üzrə tərcü-
mə edilib, sonra həmin hissələrin mexaniki surətdə birləşdiril-
məsidir
1
”. 
1
Реформатский А.А. Введение в языкознание.Москва, Просвещения, 
1967, cтр.117 

---

290 
“Kalka sözalmanın xüsusi bir növüdür. Bu, müvafiq əcnəbi 
sözlərin quruluşu kimi formalaşan, lakin onların maddi əsasını 
almayan sözlərdir
1
”.
“...Kalkaetmə, daha doğrusu, terminin başqa dillərdən və 
birinci növbədə rus dilindən süni surətdə tərcümə olunması nəti-
cəsində müəyyən bir termin. yaxud termin birləşməsi əvvəl dildə 
mövcud olmamış yeni məna kəsb edir
2
.”
“Kalkaetmə başqa bir dilin, yaxud başqa dillərin leksik-se-
mantik modelinin alınması, onları nəzərdə tutulan dilin morfem-
ləri ilə tamamlamaqla yeni sözlər yaradılması, yaxud dilə yeni 
sintaktik üsulların gətirilməsidir
3
”. 
Başqa bir mənbədə isə kalkaetmə anlayışı doğru olaraq bu 
cür izah edilir: “Hər hansı bir dilin elementlərindən istifadə et-
məklə başqa bir dilin leksik-frazeoloji və sintaktik modeli əsa-
sında yeni söz və ifadələrin yaradılmasıdır
4
”. 
Bu fikirlərdən aydın olur ki, kalkalar başqa bir dilə məxsus 
sözlərin, yaxud söz birləşmələrinin tərkib hissələrini ana dilinin 
müvafiq sözləri və söz birləşmələri ilə dəqiq tərcümə etmək 
üçün həmin sözlərin modeli üzrə qurulmuş sözlər, yaxud ifadə-
lərdir. 
Azərbaycan dilində kalka yolu ilə terminlər yaradılarkən 
həm dilimizin sözlərindən, həm də sözdüzəldici şəkilçilərindən 
geniş istifadə olunur. Məsələn, ingilis dilində "differential equa-
tion", rus dilində “дифференциальное уравнение”, Azərbay-
can dilində "differensial tənlik", eləcə də ingilis dilində “internal 
sort”, rus dilində “внутренная сортировка”, Azərbaycan dilin-
də “daxili çeşidləmə” dedikləri zaman onlardan hər biri bu riyazi 
1
Баскаков Н.А. «Предложение и словосочетание в тюркских языках». 
Вопросы составления списательных грамматик. М., 1961, cтр. 61 
2
Budaqov R.A. Dilçiliyə dair oçerklər. Bakı, Azərnəşr, 1956, səh.88
3
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. Москва, 1966, cтр. 
188. 
4
Развитие терминологии на языков союзных Республик СССР, Москва, 
Наука, 1986, cтр. 142 

---

291 
anlayışı öz dilinin söz ehtiyatı ilə ifadə edir. Ona görə də burada 
dilin daxili inkişaf qanunları həlledici rol oynayır. 
Bu yolla yeni termin yaradılarkən tərcümə olunan bu və ya 
digər söz, termin həmin dildə eyni mənanı verən sözlərlə, sözdü-
zəldici şəkilçilərlə ifadə olunmalıdır. Buna görə də kalka olunan 
terminin, termin-söz birləşmələrinin tam qarşılığı göstərilməli-
dir. Əks halda onu kalka adlandırmaq olmaz. Təbiidir ki, hərfi 
tərcümə /kalka üsulu bəzən hərfi tərcümə də adlandırılmışdır/ 
prosesində qarşılıqlı təsirdə olan dillərin quruluşunun yaxınlıq 
dərəcəsi, dilin lüğət tərkibinin, kalka edilən dildəki söz yaradıcı-
lığı yollarının inkişaf dərəcəsi, kalkaetmənin baş verdiyi tarixi 
şərait və s. amillər mühüm rol oynayır. 
Kalkalarda fikir ayrılığı yaradan məsələlərdən biri də onlara 
münasibət məsələsidir. “Kalka” fransız dilinə mənsub olub 
“üzünü köçürmək” mənasını ifadə edir, yəni,