Sayman Aruz YÜZ İL İNQİlab

hadisədən danışırdı. Hamı biri-birindən utanırdı. Sanki 
millətin hamısına təcavüz etmişdilər. Sanki şəhərimizin 
namusuna təcavüz etmişdilər. Ailələr artıq qız uşaqla-
rını məktəbə göndərmirdilər, analar qara bağlayırdılar. 
Sükut  şəhərdə  ən çox eşidilən səsiydi. Faciə toz kimi 
oturmuşdu Sulduzun üzünə. Sulduz böyük bir sınaqla 
üz-üzə qalmışdı. Qızların ailələri polis idarəsinin 
qabağından çəkilmirdilər. Gözlərində yalvarışla nifrətin 
birləşməsi dalğalanırdı. “Bizim namusumuzu qaytarın” 
– deyə yalvarırdılar. Sulduz polisinin əlindən heç bir iş 
H 

 
83
gəlmirdi.  İran və  İraq müharibə  şəraitindəydi. Qızları 
qaytarmaq üçün gərək  İraq topraqlarına girəydilər, bu 
isə mümkünsüz idi. Yalnız bir yol var idi: oturub dua 
edib, gözləmək! 
Şəhərin bir dəstə  gənci bir araya gəlib  İraqda ter-
rorçuların yerləşdiyi məntəqəyə hücum eləmək niyyə-
tindəydi. Bu dəstədə qaçırılan qızların qardaşları  və 
ataları da variydı. Onların sayı otuzdan çox olmazdı. 
Ən gənclərisə bizim məhəlləmizdə yaşayan onaltı yaşlı 
Rza idi. Rza heç vaxt bizlərə qarşımazdı. Özünün başqa 
bir dünyası var idi. Anası  rəhmətə getmişdi və atası 
başqa bir qadınla evlənmişdi. Ona görə də evlərini sev-
mirdi. Atasını sevmirdi. Demək olar ki, Rza heç kimi 
sevmirdi. Rzanı o qrupun içində görəndə çox təəccüb-
ləndik. Məhəllə  uşaqları deyirdilər: ”Qeyrət, namus 
məsələsi bu şeylərə baxmaz.” Gənclərin bu işi bizim ki-
mi uşaqları da qeyrətə gətirmişdi.  
– Mama… nolar, qoy mən də gedim da bu uşaq-
larnan, nə olar!? 
– Yox, oğlum, sən çox uşaqsan. Qeyrət çəkməyə 
vaxtın çatmayıb hələ, bir az böyü, sora! 
– Axı Rza gedir! 
– Rza səndən iki yaş böyükdü, oğlum. O, yekə oğ-
landı! 
Anam qoymadı  mən də onlarla gedim. Deməli, 
mənim qeyrət çəkməyə  hələ iki yaşım qalırdı! Mən 
özümü uşaq saymırdım, amma bəlkə anam demişkən, 
qeyrət çəkmək vaxtım hələ çatmamışdı! Ancaq qanım-
da nəsə qaynayırdı. O qızlara və qardaşlarına yazığım 
gəlirdi. 

 
84
Dəstənin getməsindən heç bir gün də keçməmişdi. 
Xəbər verdilər ki, onların cəsədlərini gətirirlər. Hamı-
sını öldürmüşdülər. Ölüm yox, demək olar parça-parça 
olmuşdular. Bir çoxunun başını bədənindən ayırmışdı-
lar. Saqqallıların saqqalını dərisiylə bir yerdə soymuş-
dular. Saqqalsızların da ya əli yox idi, ya başı, ya da 
ayağı. Deyirdilər, onları Sarıdaşın (Sərdəşt) döngəsində 
mühasirəyə salmışdılar. Faciənin böyüklüyü Sulduzu 
altına basmışdı. Bu dərd Sulduzun çiyinlərindən daha 
böyük idi. Sulduz əzilirdi… 
Ölüləri görməyə getmişdik. Çətin də olsa, izdiha-
mın içindən keçib cəsədlərə yaxınlaşdım. Parçalanmış 
bədənlərin içində gözüm Rzanın bədənsiz başına də-
yəndə huyuxdum. Rzanın gözü açıq idi. Mənə baxırdı. 
Namus yalnız onu çəkən bir adam olanda mənası olur. 
Yəni namusu çəkən adam olmasa, namus da bir çox 
mənasız kələmələr kimi unudulur. Yoxsa o qızlar da 
bütün sahibsiz qızlar kimi gedərdilər və heç bu namu-
sun adı da ortaya çıxmazdı. Ancaq qaçırılan qızların 
qeyrətini çəkən var idi deyə, qeyrət sayılırdılar. Namus 
və qeyrət çəkənindi. Rza kimsəni sevmirdi, amma sevə-
sevə namusunu qorumağa getdi. Anasından sonra ata-
sının başqasıyla evlənməyinə razı deyildi. Atasını xain 
hesab edirdi. Xəyanət sərhədsiz və sonsuz bir anlamdır. 
Atam demişkən: “Güc kimdədirsə, o, haqdır, haqq da 
kimdə olsa, həmin adam xain deyil.”  
Şəhidlərin qıırxıncı günündə xəbər gəldi ki, qızlar 
qayıdıblar. Terrorçular onları  gətirib  şəhərin  ətrafında 
buraxmışdılar. Görənlər deyirlər ki, heç birinin bədə-
nində paltar yox idi. Qızlar lüt bədənlərindən qabaq əl-

 
85
ləriylə üzlərini örtməyə çalışırmışlar. Guya onda abırla-
rını qoruyurmuşlar. Ata və qardaşlarının başlarına gə-
lənləri biləndən sonarsa çoxu özünü öldürdü. Birisı 
benzinlə özünü yandırdı, biri zəhər içib intihar elədi. 
Bəzilərisə şəhərdən çıxıb getdilər. 
 
 

 
86
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ikirim qətiydi. İçim rahatlanmışdı. Ürəyimə bir 
qərib rahatlıq oturmuşdu. Özümdə güc top-
layıb Raziyənin kamerasına tərəf yola düşdüm. Etiraf 
vaxtıydı.  İnsan özüylə  qəti qərara gələndə rahatlaşır. 
Özüylə barışanda dünya üzünə gülür. Mən özümlə 
barışmışdım.  
Kameranın qapısına çatanda dayandım. Dərin bir 
nəfəs alıb qapıdakı pəncərəni açdım. Raziyə uşaq kimi 
özünə bürünüb yatmışdı. Dünən qəbir qazandan sonra 
qazdığı qəbirdə yatırtmış, bu gün səhərsə gətirib kame-
rasına atmışdılar. Ona görə də onun halını başa düşür-
düm. Yanındakı yeməklə dolu qabdan da yemək yemə-
diyini bilmək olardı. Qapını barmaqlarımla asta döy-
düm. Raziyə yerində tərpəndi. 
– Raziyə xanım, içəriyə gəlmək istəyirəm! 
Raziyə  çətinliklə yatdığı yerdən qalxıb yatağında 
oturdu. Başıyla qapıya tərəf baxıb bir əliylə saçlarını, 
başqa əliylə də ayaqlarını örtməyə çalışdı. 
Qapını açıb içəriyə keçdim. Üzümü bağlamışdım. 
Raziyədən divara tərəf çevrilməsini istəmədim. Raziyə 
başını yerə salmışdı. Yavaş-yavaş irəli gedirdim. Əsir-
F 

 
87
di. Ayağının baş barmağı qaralmışdı.  Əllərisə bel-kü-
lüng vurmaqdan qanlı və düyünlüydü.  
– Sizinlə danışmalıyam. 
Halsızcasına sızıldadı: 
– Halım yoxdu… olar sora? 
– Artıq sora yoxdu, Raziyə! Ya indi, ya heç vaxt! 
Raziyə  səsimin tonundan təəccüblənmiş kimi, ba-
şını bir az da qaldırdı. Mən onun yerinə olsaydım, bu 
qədər güclü ola bilməyəcəkdim. İndiyə qədər min dəfə 
ölmüş olardım. 
– Üzüyü gətiribsiz? 
– Hə! Amma qabaqca bir az danışmalıyıq. 
– Nədən? Yenə eləmədiklərimin etirafı? 
Yazığın səsi çıxmırdı.  
– Hə, Raziyə! Etiraf! Amma bu dəfə sən yox, mən 
etiraf etməliyəm.  
– Siz? Siz nəyi etiraf eləməlisiz? 
Gün kameranın yuxarısında olan kiçik pəncərədən 
içəriyə  gəlməyə çalışırdı. Qara buludlardan xəbər yox 
idi.  
– Bütün adamlar nəyisə etiraf eləməlidilər, mən də 
hamı kimi.  
Bir az da yaxınlaşıdım. Raziyənin başının üstündə 
dayandım.  
– Raziyə, həmişə belədi, qandallar günahkarın yox, 
haqlının əlinə vurulur.  
Sıxıla-sıxıla gözümün yaşını tökürdüm. Raziyə tər-
pənmədən, dinmədən qulaq asırdı. Bəlkə də hələ nə baş 
verdiyini başa düşə bilmirdi. 
– Raziyə, bu gün yalnız mən danışacam. Neçə ildi 
ancaq qulaq asmışam. Danışdırmışam. Yara yığmışam 

 
88
yara üstünə. Ölümlər, ayrılıqlar görmüşəm. Uşaqlıq 
həsrətlərimlə böyümüşəm. Sən demişkən, – heç bilmə-
mişəm kiməm. Türkəm, kürdəm, farsam, nəyəm? Dır-
naq çəkmişəm, saç yolmuşam,  şallaq vurmuşam… nə 
deyim… min oyundan çıxmışam! Mən işimə nifrət elə-
yirdim, amma nə iş eləyəcəyimi də bilmirdim. Mən pis 
adam deyildim, Raziyə. Mən… mən nə eləyəcəyimi 
bilmirdim… sadəcə, bu… sadəcə… 
Raziyə özünü qucaqlamışdı. Gözlərindən gizli bir 
yaş süzürdü. İstəmirdi ağlamağını görüm, amma mən 
gördüm. Dedi: 
– Bu sözləri mənə niyə deyirsiz? 
– Elə sənə deməliyəm da, Raziyə… yaradanı sən-
sən… Bunların başqa eşidəni yoxdu… olmayacaq da… 
Eşitsələr də, dərdlərinə dəyməyəcək! 
– Sizə nə olub, ağa!? Mən ki, heç nə başa düşmü-
rəm! 
– Mən də heç nə başa düşmürdüm… sən mənə hər 
şeyi başa saldın… 
Demək olar ki, ağlayırdım. Bəlkə gizlətməyinə 
çalışdığım hıqqıltımı hiss eləmişdi.  
– Mən… mən sizə neynəmişəm? 
– Sən mənə kim olduğumu öyrətdin, Raziyə… sə-
nə bir sirr açmaq istiyirəm! 
Büt kimi oturmuşdu. Dizlərinin üstünə qoymuş 
əlləri asta-asta titrəyirdi. Ancaq özünü saxlamağa ça-
lışırdı. 
– Buyurun, qulaq asıram! 
Otağın içində yeriməyə başladım. Özümdən asılı 
deyildi. İçimdəki qəhər məni ölücəsinə sarsıtmışdı. 

 
89
– Uşaqlıqda bir qızı sevmişdim… divar bir qon-
şuyduq. Qapılarında qu quşunun  şəkillləri var idi. O 
dövrün  ən gözəl xatirələri elə o qıza aiddi. “Qonaq-
bacı” oynayardıq… o məni sevmirdi… İlk dəfə kişilik 
hissini onun yanında keçirmişəm… Ev qurardıq öz xə-
yalımızda, evimin xanımı olardı… amma əllərinə belə 
əlim toxuna bilməmişdi… gecələr yatanda onu fikirlə-
şirdim... Uşaq idim da… sevirdim… O məni sevmir-
di… Mən söz vermişdim ki, heç vaxt onu tək qoymaya-
cam, amma qoydum… Söz vermişdim ki, kişisi ola-
cam… Deyirdim “arvad kişini sevməsə  də olar.” Təki 
mən onu sevirəm… Mən onu uşaqlıq dünyamda se-
virdim, Raziyə… bilirsən! Nifrət eliyirəm böyüməyə... 
Böyüyəndə çox şeydən uzaqlaşırsan, itirirsən… Sev-
mədiyin adamlarnan yaşamağa məhküm olursan… Öz 
şəhərində  qərib olursan… lap elə yazıq adama çevri-
lirsən… unudursan… unudulursan… Onu da deyim ha, 
çox şeylər var ki, unuda bilmirsən… yara kimi ürəyin-
də qalır, köz kimi gizlənir dərinliyində… vay o günə ki, 
kimsə ona üfürə… kimsə… 
Raziyəyə baxdım. Sakit oturmuşdu. Heç tərpən-
mirdi. Sanki ağrılarını unutmuşdu. Dərin fikirə daldı-
ğını hiss edirdim. Dayandım və Raziyənin üzüyünü 
cibimdən çıxarıb baxdım. Üzüyü yumruğumda var gü-
cümlə sıxdım. 
– Bilirsən, Raziyə! Kim bilir, nə olacaq? Kim bilir, 
başına nə gələcək? Gələcəyi heç kim bilə bilməz… səhv 
elədiyin yerdə dayanıb geriyə getməlisən, yoxsa artıq heç 
vaxt geriyə yolun olmayacaq. Günahlarını yumaq və sev-
diklərinə çatmaq üçün yalnız bir yolun qalır… 

 
90
– Bu sözləri mənə niyə deyirsiz? Siz… siz kimsiz? 
– Çünki, indi səndən sonra heç kimim yoxdu, 
Raziyə! 
Raziyə başını qaldırıb mənə baxdı. Üzüm bağlıydı, 
amma gözlərim açıq idi deyə, gözlərimin dərinliyinə 
baxmağa çalışdı. Mən də onun gözlərinə baxdım. Ah, 
onun gözləri… ah Raziyənin gözləri… 
– Siz kimsiz? 
Səsi əlləri kimi əsirdi. Mən də əsirdim. Bütün var-
lığım əsirdi. Bu saniyələr mənim həyatımın ən dəyərli 
anıydı. 
– Mən… mən… mən uşaqlıq sevgilisinə zindanda iş-
gəncə verən bir alçaq… mən heç kim olmayan bir türk… 
mən… mən Seyid adıyla tanınan bir qatıl… mən uşaqlıq 
nişanlısıyla zindanda evlənməyə məhkum olan bir rəzil… 
mən… doğrudan, mən kiməm axı… Raziyə…?! 
Artıq ağlamağımın səsi dəhlizin o başına da çata 
bilərdi. Raziyə də ağlayırdı. Həyəcandan ayaqlarım tu-
tulmuşdu. Yavaş-yavaş Raziyəyə yaxınlaşıb qabağında 
diz çökdüm. Raziyə hönkür-hönkür sızıldayırdı. Başım-
dan qara örtüyü çıxarıb bir tərəfə atdım. Yumruğumu 
Raziyəyə tərəf uzadıb Raziyənin gözünü qabağında aç-
dım. Raziyə gözü üzüyə dəyəndə başını qaldırıb mənə 
baxdı. Gözləri parıldayırdı. Gözləri hələ də gözəlliyini 
itirməmişdi. Hələ  də gözəl idi. Bəlkə  də bir dəqiqəyə 
yaxın gözlərimizi ayıra bilmədik. Raziyə qanlı əllərini 
uzadıb üzüyə toxundu. Sonrasa başqa  əlini uzadıb gö-
zünün yaşını sildi. Əlini öpmək istədim, qoymadı.  
– Sən… sən… amma… burda neynirsən sən…? 
İnana bilmirəm! 

 
91
– Hə, bu mənəm, Raziyə, mən! Yaxçı bax, qon-
şunuz… 
Dəhşət, təəccüb və göz yaşı qarışıq dedi: 
– Sən dərs oxuyan idin. Nə oldu bu işə  gəldin? 
Deyirdin müəllim olacaqsan… yadında? 
– Yadımda, Raziyə… olmadı… yəni… məcbur ol-
dum… 
– Niyə axı? Səni nə  məcbur elədi? Məcbur olan 
adam deyildin sən! 
– İstəiyirsən biləsən? 
– Hə, bimək istiyirəm, de… 
Bilmirdim necə və hardan başlayım. Başıma gələn 
hadisə o qədər acı və utandırıcıydı ki, demək olmurdu. 
Özümü toplayıb ayağa qalxdım. Gedib qapıya söykənib 
dedim: 
– Deyirəm… qınasan da diyəcəm… ölsəm də 
diyəcəm… 
Dərindən bir ah çəkib dəvam elədim: 
   –  Urmiyədəki küçəmizin başında bir qonşumuz 
var idi. Adı Bəhruz idi. Çox əyyaş uşağıydı. Başıma nə 
gəldi onun ucbatından oldu! 
– Danış! 
– Onda hələ çox gənc və cahil idim. Qanımın qay-
nıyan vaxtıydı. Qızı görəndə ilk beynimə  gələn fikir 
onunla necə  və harda yatmağım idi. Bilirsən da… ca-
vanlıqdı da! 
Raziyə gülümsədi: 
– Sən elə uşaxlıxdan eləydin!  
Utandım. Başımı aşağı saldım. 
Raziyə dedi: 

 
92
– Sora? 
Utana-utana dedim: 
– Bir gün Bəhruz zəng eliyib dedi ki, gözəl və 
cavan bir fahişəynən tanış olub. Dedi ki, qonaqlıq qur-
maq lazımdı… biz də vaxt itirmədik… 
– Yəni? 
– Yəni 3-4 dost yığışıb o fahişənin evinə qonaq 
getdik! 
Raziyə gözlərin yumdu. 
– Sora?  
– İlk dəqiqələr çox yaxçı keçirdi… yeyib, içib, əy-
lənirdik… hərə öz pulunu televiziyonun üstünə qoyub 
onun otağına girib, işini görüb, çıxırdı… mən axırıncı 
adam girdim o otağa… 
– Və? 
– Və çıxanda gördüm uşaqların heç biri yoxdu. Hər 
kəs çıxıb öz pulunu götürüb qaçmışdı… Uşaqlar mən-
nən zarafat eliyirmişlər, amma bu mənə çox baha başa 
gəldi… 
– Necə? 
– Qadın bağırmağa başladı. Neynirdim susmur-
du… qonşular bildilər… polis gəldi… mən qaça bilmə-
dim… 
Əllərimlə üzümü tutdum. Ürəyimin acılığı ağzıma 
gəlirdi. Özümün özümə yazığım gəlirdi. 
– Məhkəmə məni məcbur elədi onu alam… mənim 
qolumu ona kəbin qoydu… abırıma sığınıb aldım… o 
pis qız deyil… hicabını qoruyur… pis yoldan uzaqlaş-
dırdım… uşağımız da var… şəhərdə görünməkdən qor-
xurdum… bura gəldim ki, öz təkliyimdə yaşıyım… 
gizlicə öz dərdimi çəkim… 

 
93
Raziyə heç nə demirdi. Susub oturmuşdu.  
– Mənə nifrət eliyirsən, düzdü, Raziyə? 
Başını qaldırıb dedi: 
– Başıva dolanım… Yox… Eləmirəm. Sən bu öl-
kənin, bu durumun yaratdığı bir bədbəxtsən… günah 
səndə deyil… azad ölkədə fahişəynən yatmağın cürmü 
onunla evlənmək deyil ki. Sən kişilik eliyibsən hələ… 
fahişədən ev xanımı düzəldibsən… 
Üzündə bir razılıq əlaməti var idi. Barmağını mənə 
tərəf uzadıb sızıldadı.  
– Qismətimiz belədirsə… qoy olsun… mən… mən 
razıyam… 
– Nəynən razısan? 
– Kəbinsiz və məhkəməsiz sənnən evlənməyə! 
Onun özü bilirdi sabah başına nələr gələcək. Bilir-
di bu, son gecədi. Bilirdi bakirə getməsin deyə, mən 
burdayam. Bilirdi… bilirdi! 
Üzüyü dodağıma tərəf aparıb öpdüm. İkinci dəfə 
Raziyənin barmağına taxdım. Ancaq bu dəfə yekə bar-
mağına yox, nişan barmağına taxdım.  Əlləri buz kimi 
soyuq idi. Gözlərini yummuşdu. Dedi: 
– Oxu siğəni! 
“Bismillah” – deyib siğəni oxumağa başladım. Gö-
zümün yaşı dayanmadan axırdı. “Qurbanın olum, Ra-
ziyə!” 
Xırıldiya-xırıldiya dedim: 
– Mənnən evlənməyə razısan? 
Pəncərəyə göz dikib dedi: 
– Razıyam! 
Raziyəmin göz yaşları dayanmırdı. Ayaqları da, 
əlləri də əsirdi. Nifrət edirdim Xomeyniyə də, Şaha da, 

 
94
azadlığa da! Bütün ideologiyalara nifrət edirəm. Bu, nə 
azadlqdı ki, yolu bu biabırçılıqdan keçir. Bu, nə vətən-
di, nə vətəndaşlıqdı? 
– Sabah bilirsən nə olacaq, Raziyə? 
– Bilirəm! 
– Asacaqlar səni!  
– Bilirəm!  
– Səni qucaqliya bilərəm?! 
Heç nə demədi. Onu qucaqlayıb dəlicəsinə  ağla-
maq istəyirdim. Sevgi istəyirdim, amma gecikmiş sev-
ginin közü alovlanıb ikimizi də yandırırdı. Dedi: 
– Başlaya bilərsən! 
– Nə?! Nəyi?  
– Dedim ki, işini başlaya bilərsən! 
Elə bil başıma daş saldılar. Raziyə, Raziyə, Raziyə, 
nə olar belə eləmə mənnən... 
– Raziyə, mənim işim bu deyil… Kak Murada 
verirdilər səni… 
– Heç nə demə… işini başla… 
Raziyə zülüm-zülüm ağlayırdı. Onu sevirdim. Ya-
nında oturub qucaqlamaq istədim. Etiraz eləmədi. Bağ-
rıma basdım. Saçlarını qoxlayaraq öpürdüm. Sankı min 
illərdi o saçların, o qoxunun həsrətindəydim. Saçlarını 
öpəndə hiss elədim əti ürpəşdi. Ehtiras! Özü də bu qa-
zamat zindanın ortasında! Onu elə möhkən sıxmışdım 
ki, elə bil qorxurdum əlimdən alarlar. Başını qoydu çiy-
nimə. Ağlayırdı.  
– Niyə belə oldu, Raziyə? 
Qəhərdən boğula-boğula dedi: 
– Bilmirəm… bilmirəm… 

 
95
Sonsuz bir titrəyiş oturmuşdu bədəninə.  
– Səni çox sevirəm, Raziyə! 
Bu sözümün müqabilində yalnız ağladı! Başını öp-
düm. Yenə qoxladım, yenə öpdüm! Qanlı  əlini  əlimə 
alıb sızıldadım, öpdüm.  
– Ayağın çox ağrıyır? 
– Artıq nə fərq eliyir… Başla, nə olar? 
– Tək yox… ikimiz də başlayaq… xahiş eliyi-
rəm… bu yalnız mənim günahım deyil axı… mənə də 
yazığın gəlsin... 
Əyilib dırnaqlarını öpdüm. 
– Əlim qırılaydı… 
– Ağrımır! 
– Bizdən bədbəxti var, Raziyə? 
– Mən özümü bədbəxt saymıram! 
– Amma mən çox bədbəxtəm… çox… 
Əlimdən yapışıb özünə tərəf çəkdi. Üzünü az qala 
yapışdırdı üzümə. Gözlərini dikdi gözümə. Dedi: 
– Başla… kişi ol! İndi vaxtıdı… 
Və dodağımı öpdü! O yaralı bədəndən doğan ehti-
rası heç bir xanımdan ala bilməmişdim. Mən də öp-
düm.  İkimiz də  ağlayırdıq. Kədərli bir ehtirası payla-
şırdıq. Gözlərini öpdüm. Yanağını öpdüm. Bədəninin 
hər yeri yaraydı. Yaralarını öpdüm.  
– Raziyə, bura kişi yeri deyil… bu soyuq və 
rəhmsiz betonların ortasında necə kişi olum?! 
– Eybi yox… sən kişi ol… heç kimin ola bilmədiyi 
yerdə kişi ol! 
Gözlərini yummuşdu. Bədəni göz yaşımla yuyu-
lurdu. Əlim yaralı bədənində gəzirdi. Ağlayırdıq. Ehti-

 
96
rasımız qana bürünmüşdü. Uşaqlığım yadıma düşdü. 
“İynə-iynə” oynaya bilməmişdik! Özümə dedim: “Bud 
a sənin iynə-iynən.” Böyüklərin “İynə-iynə” oynaması 
çox fərqliymiş. Bizim kimi böyümək çox ağır və ağrılı 
faciədi. Bu faciəni daşımaq üçün əsl kişi lazimdi. Lap 
Rza kimi kişi olmaq lazimdı! 
Nəfəs-nəfəs vururduq. Bütün bədənim tər idi. Hə-
rəmiz soyuq və dar çarpayının bir tərəfinə uzanmışdıq. 
Hər şey bitmişdi. Raziyə artıq qız deyildi, mənim xanı-
mım idi, namusum idi.  
– Sabah sən də burda olacaqsan? 
– Olum? 
– Ol!  
–  İstəyirəm sən məni dar ağacına tərəf aparasan, 
Halqanı da özün boynuma salasan… 
– Olacam… çox çətindi, amma olacam… kaş bir 
çıxış yolu olaydı… qorxuram, Raziyə! 
– Qorxma… mən qorxmuram! Yolun sonunu bi-
ləndə qorxmursan. Sən də bilməlisən yoluyun sonunu. 
Onda qorxmazsan! 
Üzüyü gözünün qabağına tutub dedi.  
– Üzüyə görə çox sağ ol. İnanırsan, bunu bir gün 
belə özümdən ayırmamışam? Bilmirəm niyə, amma 
çox sevirəm bunu. 
Sonra da üzüyü öpüb dərindən bir nəfəs aldı. 
– Zindan bizim evimiz oldu, Raziyə!  
Özünə dalıb dedi: 
– Azadlıq gözəldi, ev gözəldi, zindanda olsa belə. 
Bura mənim evimdi. Sən də  işini gördün. Sənin üçün 
sevinirəm. Məndən narahat olma… bu zindanlar 

 
97
mənim kimilərini çox görüb… qanım ölənlərdən qır-
mızı deyil ki!  
Raziyəyə paxıllığım gəlirdi. O, çox güclüydü. Te-
leyini bilən və onunla barışmış adam azad insandı. Ra-
ziyə azad insan idi. Raziyə dünyanı öz boyu qədər biç-
mişdi. Azadlığı qədəh dolusu içmişdi. Ona görə də iti-
rəcəyi və çata bilməyəcəyi bir şey yox idi. Quşun balası 
gec, ya tez uçacaq, əsas odur ki, quş olduğunu bilsin və 
başa düşsün. 
Mən Raziyəyə nicat verə bilərdim, amma Razi-
yələrə nicat verə bilməzdim. Zülmün kökü kəsilməlidi. 
O da ki, mümkünsüz görünürdü. Nə  qədər insan var, 
ədalətsizlik var, müharibə var, zindan var. Məncə, əda-
lət ədalətsizlik tək qalmasın deyə yaradılıb, yoxsa özlü-
yündə heç mənası yoxdu. Necə ki, sülhün və azadlığın 
mənası yoxdu!  
– Niyə  və necə döyüşməyin mühümdü, hara ça-
tacağın yox! 
Kinayəylə dedim: 
– Sonu budu da, Raziyə! 
– Yox, sonu bu deyil… hələ sona çox var… bir 
gülnən bahar olmur, amma bahar başlaya bilir! 
Mən də o bir gül ola bilərdim. Mən də ilk gül ol-
maq istərdim. Raziyə kimi olmaq istəyirəm! 
– Sənsiz baharın nə  mənası var, Raziyə? Bahar 
sənsən! 
– Bu millətin baharı hələ evlərdə böyüyür, məktəb-
lərdə böyüyür… bahar millətin birlikdə gülməsi və bir-
likdə ağlamasıdı. Bir dildə dərdləşməsidi! 
Raziyədən ayrılmaq istəmirdim. Heç vaxt almadı-
ğım hissləri mənə verirdi, heç yerdə  eşitmədiyim söz-

 
98
ləri eşidirdim. Saatlarla saçlarında, sinəsində uyumaq 
istəyirdim. Əllərini, ayaqlarını öpüb sığallamaq istəyir-
dim. Onun olmaq istəyirdim. Uşaqcasına onunla yaşa-
maq istəyirdim. Ancaq bu, mümkün deyildi. Doktor in-
di gəlib Raziyəni yoxlayacaqdı.  
– İndi doktor gələcək, Raziyə! 
Yerindən qalxıb çətinliklə paltarlarını geyinməyə 
başladı. Kömək eləmək istədim, amma qoymadı.  
– Namusumu öz millətimdə saxladığın üçün sağ ol!  
– Nə? 
– Kak Murada vermədiyin üçün təşəkkür eliyirəm! 
Haqqı var idi. Namus paltar kimidir. Millət namus 
kimidir. Kim arvadının paltarını qonşu kişiyə verər? 
Yaşadığım bu illər  ərzində birinci dəfəydi ki, özümlə 
fəxr eləyirdim. Sən millətini öz millətindən olan birinə 
sata bilərsən, amma başqasına sata bilməzsən. Bu, əsl 
xəyanətdi. “Vətən” və “Vətəndaş” kəlmələrinə  məna 
verən insandır. O qədər vətəndaşın vətəndaşa xəyanə-
tini görmüşəm ki, artıq bütün insanlara nifrət eləməyim 
gəlir, amma gələ bilmir! 
– Kaş səni neçə il qabaq tanıyardım, Raziyə! 
Ayağa qalxıb geyindim. Bəzən faciə o qədər böyük 
olur ki, sən onu başa düşə bilmirsən. Donub qalırsan. 
Özün də bir kiçik faciəyə çevrilirsən. Beynində yaranan 
suallar səni içdən yeyir. “Niyələr” və “kaşlar” səni da-
ğıdır. Ümidin hər yerdən və hər şeydən üzüləndə özünə 
güvənməyə  məcbur olursan. Yalnış da olsa, nəsə bir 
qərara gəlirsən, bax elə  həmin qərar sənin  əsl taleyin 
olur. Özün öz alın yazını yazırsan! 

 
99
– Olacağa çarə yoxdu. Bu mənim üçün çox gözəl 
bir sondu. 
– Və mənim üçün əzəmətli bir başlanğıc! 
Yaxınlaşıb iki əlimlə çiyinlərindən yapışıb alnını 
öpdüm. Qoxusunu sinəm dolusu içimə çəkdim. Raziyə 
başını qaldırıb gözlərimə baxdı. Gözlərinin küncündən 
sirli bir yaş süzüldü. Əyilib gözlərindən öpüb dedim: 
– Allahına tapşırıram səni! 
Sonarsa qapıya tərəf getdim. Ağzımın suyunu uda 
bilmirdim. Boğazım  şişmişdi. Qapını açanda Raziyə 
asta səslə dedi: 
– Millətimizin Allahı da sənə rəhm eləsin!