«scientific progress» Scientific Journal issn: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, issue: 1

 
XULOSA
Turli tillardagi ayni bir hil tushunchani ifodalovchi so‘zlar semantik sig‘imiga 
ko‘ra farqlanishi, voqelikning har hil parchalarini qamrab olishi mumkin. Dunyo 
manzarasini taqdim etadigan mozaika parchalari inson miyasida atrofdagi olam in’ikosi 
natijasida olingan tushunchali material hajmiga qarab turli tillarda farqlanishi mumkin. 
S.T.Ter-Minasovaning fikricha, in’ikos usullari va shakllari ham tushunchalarning 
shakllantirilishi singari, o‘z navbatida, ushbu nutq jamoasi hayotining ijtimoiy-madaniy 
va tabiiy o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Til orqali tafakkurdagi tafovutlar 
aynan bir hil tushunchani ifodalash shakllarining ortiqchaligi yoki yetishmasligini 
sezishda namoyon bo‘ladi. 

---

www.scientificprogress.uz 
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal
ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 1
66
 
Y.D.Apresyan dunyoning tildagi “sodda” manzarasi haqidagi masalaning hozirgi 
holatini tavsiflab, bunday tadqiqotning ikkita asosiy yo‘nalishda ketayotganini qayd 
qiladi. 
1. Bir tomondan, tilga oid va umumiy madaniy ong “stereotiplari”ning ushbu 
etnosga xos bo‘lgan ayrim jihatlari tadqiq qilinadi. Muallif ularni o‘ziga xos 
lingvomadaniy izoglosslar va izoglosslar turkumlari deb ataydi. Bular ko‘ngil, hasrat, 
taqdir, kechmish, iroda va shu kabi tipik jihatlardir. Boshqa tomondan, deb qayd qiladi 
muallif, bular nospetsifik jihatlarning o‘ziga xos konnotatsiyalaridir (masalan, turli 
madaniyatlardagi ranglar bilan ifodalanadigan ramzlar). 
2. Ayni bir vaqtda “til uchun xos bo‘lgan dunyoga nisbatan garchi “sodda” 
bo‘lsada, lekin ilmiygacha bo‘lgan yaxlit qarashni izlash va qayta ta’mirlash bo‘yicha 
izlanishlar bormoqda” Ya’ni, “umuman dialekt” tadqiq qilinayapti. Muallifning 
fikricha, bu o‘rinda milliy o‘ziga xoslikning hisobga olinishida baribir “asosiy diqqat-
e’tibor aynan shu dunyoning tildagi yaxlit manzarasiga qaratiladi” 
Muallif oxirgi yo‘nalishning asosiy qoidalarini xulosalab, shunday ta’kidlaydi: 
“1. Har bir tabiiy til dunyoni idrok etish va tashkil qilish (konseptuallashtirish)ning 
muayyan usulini aks ettiradi. Unda ifodalanadigan mohiyatlar qarashlarning qandaydir 
yagona tizimda, o‘ziga xos jamoatchilik falsafasiga mujassamlashadi, bunday falsafa 
ushbu tilda gaplashuvchilar uchun majburiy qoida sifatida belgilanadi... 
2. Til uchun xos bo‘lgan voqelikni konseptuallashtirish usuli (dunyoqarash) qisman 
universal, qisman milliy jihatdan o‘ziga xos bo‘lib, turli tillarda so‘zlashuvchilar 
dunyoni birozgina turlicha, o‘z tillari prizmasi orqali ko‘rishlari mumkin. 
3. Boshqa tomondan, u ko‘pgina muhim detallari yuzasidan dunyoning ilmiy 
manzarasidan farq qilishi sababli “sodda” hamdir. Bunda oddiy tasavvurlar aslo faqat 
soddagina emas. Ko‘pchilik hollarda ular xuddi ilmiy tasavvur kabi murakkab va 
qiziqarlidir. Masalan, insonning ichki olami haqidagi oddiy tasavvurlar shundaydir...” 
G.V. Kolshanskiyning qayd qilishicha, tilning mazmunan tashkil qilinishidagi bir 
tizimga soluvchi negizni izlashlar lingvistlarni tilning semantik tahliliga olib keldi. 
Tilga nisbatan bunday yondashuv so‘zlarning ahamiyatiga nisbatan bir tizimli qarashni 
nazarda tutadi. Gap semantik maydon uslubi haqida bormoqda. Semantik maydon 
deganda qaydaydir tushuncha (ba’zan – g‘oya) atrofida guruhlashadigan so‘zlar va so‘z 
birikmalari nazarda tutiladi. Matnning bunday elementlari “semantik primitivlar” 
so‘zlar va idiomalar amal qilishini faraz qiladi. I.Trir fikriga binoan “semantik maydon” 
lug‘atning ushbu tilning muayyan “tushunchali” sohasini qamrab oladigan muqim 
qismidan iborat. “U betakror, o‘zining ichki qonunlari bilan boshqariladi va o‘zining 
turli tillar hamda aynan bir til tarixidagi mavjud shunga o‘xshash hodisalarg 
o‘xshamaydigan “dunyo manzarasini” amalga oshiradi”. 

---

www.scientificprogress.uz 
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal
ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 1