SƏbuhi ƏHMƏdov

Yusif Məmmədəliyev 
    (1905-1961) 
Yusif  Heydər  oğlu  Məmmədəliyev  1905-ci  ildə  Azərbaycanın  Ordubad 
şəhərində  anadan  olmuşdur.  Doğma  şəhərində  orta  təhsil  aldıqdan  sonra  dəqiq 
elmlərə  və  təbiət  elmlərinə  böyük  maraq  göstərən  gənc  Bakı  şəhərinə  gəlmiş  və 
1926-cı ildə Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunun kimya fakültəsini bitirmişdir. 
Təyinatını  Gəncə  (o  zaman  Kirovabad  adlandırılırdı)  şəhərinə  alan 
Y.Məmmədəliyev bir müddət burada pedaqoji texnikumda kimya müəllimi işləyir. 
Çox  keçmir  ki,  o,  qədim  Azərbaycan  şəhəri  İrəvana  göndərilir.  O  zaman  şəhər 
Yerevan  adlanır və Rusiya  imperiyasının siyasətini davam  etdirən  sovetlər burada 
erməniləşdirmə  siyasətini  aparırdı.  Azərbaycanlılar  müxtəlif  vasitələrlə  işdən 
çıxarılır,  evləri  əllərindən  alınır,  ermənilərin  sayı  günü-gündən  artırılırdı.  Buna 
baxmayaraq XX əsrin 20 - 30-cu illərində burada minlərlə azərbaycanlı yaşayır və 
təhsil  alırdı.  Yusif  Məmmədəliyev  bir  müddət  Yerevan  Pedaqoji  İnstitutunda 
kimya müəllimi işləmişdir. 
Kimya elminə olan böyük  marağı,  nəhayət, onu Moskva  şəhərinə aparır. 
Burada  o,  SSRİ-nin  ən  böyük  və  məşhur  təhsil  ocağı  olan  M.Lomonosov  adına 
Moskva Dövlət Universitetinə daxil olur. Təhsilini bitirdikdən sonra Azərbaycana 
qayıdan  Y.Məmmədəliyev  1932  -1933-cü  illərdə  Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı 
İnstitutunda  müəllim  işləyir.  Elmi  rəhbəri,  məşhur  sovet  kimyaçısı 
N.D.Zelinskinin  məsləhəti  ilə  elmi  iş  üzərində  çalışmağa  başlayan  gənc 
mütəxəssis  1933-cü  ildən  Azərbaycan  Elmi-Tədqiqat  Neft  Emalı  İnstitutunda 

286 
 
işləməyə  başlayır.  Çox  keçmir  ki,  o,  elmi  konfranslarda,  konqres  və 
simpoziumlarda iştirak edir, özünü perspektivli alim kimi tanıdır. 
Y.Məmmədəliyevin  əsas  elmi  işləri  neftin  və  neft  qazlarının  katalitik 
emalı  sahəsi  ilə  bağlı  olmuşdur.  Karbohidrogenlərin  xlorlaşdırılma  və 
bromlaşdırılmasının  yeni  üsullarının  kəşfi  neftdən  daha  çox  məhsul  istehsal 
etməyə,  əvvəllər  tullantı  sayılan  maddələrdən  yeni,  təbiətdə  olmayan  maddələr 
əldə  etməyə  imkan  verirdi.  Y.Məmmədəliyev  bu  istiqamətdə  elmi  araşdırmalar 
aparır  və  1936-cı  ildə  müvəffəqiyyətlə  dissertasiya  müdafiə  edib  kimya  elmləri 
namizədi elmi dərəcəsinə layiq görülür. İlk kitabı çap olunur. Kitab belə adlanırdı: 
"Azərbaycan qazları və onlardan kimyəvi istifadə". Gənc alimin təklif etdiyi yeni 
üsullar  və  onların  tətbiqi  xalq  təsərrüfatına  böyük  gəlir  gətirə  bilərdi  və  bunu 
nəzərə alan respublika rəhbərliyi alimin fəaliyyəti üçün lazımi şərait yaradır. 
Yusif Məmmədəliyevin  gərgin  əməyi öz  bəhrəsini  verir,  o, neft qazlarını 
xlorlaşdırmaqla  karbon  tetra-xlorid,  metilxlorid,  metilen-xlorid  adlanan  yeni 
maddələr  alır.  Alim  eyni  zamanda  bilavasitə  neft  və  onun  tərkib  hissələri  ilə  də 
təcrübələr aparır.  Onun  elmi  fəaliyyətinin  nəticəsi o zaman bütün  SSRİ alimlərini 
heyrətə  gətirmişdi.  Belə  ki,  aromatik  parafin  və  tsikloparafin  karbohidrogenlər 
üzərində  aparılan  təcrübələr  aviasiya  yanacaqlarının  yüksək  keyfiyyətli 
komponentlərinin  sənaye  miqyasında  sintezinə  imkan  yaratmışdı.  Başqa  sözlə 
desək,  o  dövrdə  olduqca  bahalı  olan  yüksək  keyfiyyətli  aviasiya  benzininin  daha 
sürətli və ucuz əldə olunma üsulu kəşf edilmişdi. Beləliklə də həm ölkədə istehsal 
edilən  aviasiya  benzininin  həcmi  artırılır,  həm  də  ekoloji  baxımdan  böyük  xeyir 
əldə  edilirdi:  əvvəllər  neft  tullantıları  sayılan  və  Abşeron  torpaqlarını  və  Xəzəri 
çirkləndirən maddələr indi istehsalata yönəldilirdi. 
Böyük  Vətən  müharibəsi  başladıqdan  sonra  hərbi  sənayeyə  cəlb  olunan 
Y.Məmmədəliyev  aviasiya  benzinləri  üzərində  işini  davam  etdirdi.  Müharibənin 
ilk  dövründə  Qroznı  və  Mozdok  neft  mədənlərini  itirmiş  SSRİ-də  neft  hasilatı 
azalmış,  lakin  hərbi  texnikanın  neft  məhsullarına  olan  tələbatı  artmışdı.  Belə  bir 
şəraitdə  vəziyyəti  Azərbaycan  neftçiləri  və  Y.Məmmədəliyevin  başçılığı  ilə 
fəaliyyət  göstərən  Azərbaycan  alimləri  xilas  etdilər.  Y.Məmmədəliyevin 
izopropilenbenzolun  sintezi  ilə  bağlı  elmi  araşdırmaları  nəticəsində  sovet  hərbi 
aviasiyası  yüksəkoktanlı  yanacaqla  təmin  olundu.  Bu  isə  aviasiyamıza  səmada 
hərbi  üstünlüyü  ələ  keçirməyə  və  bununla  da  bütün  müharibənin  gedişinə  təsir 
göstərməyə  imkan  verdi.  1942-ci  ildə  öz  ixtirası  üzrə  elmi  iş  yazan  alim  kimya 
elmləri  doktoru  adına  layiq  görüldü,  elə  həmin  ildə  professor  adı  aldı. 
Y.Məmmədəliyevin digər nailiyyəti yeni növ  yandırıcı  məhlulun əldə edilməsi ilə 
bağlı  olmuşdur.  Belə  ki,  onun  ixtira  etdiyi  kimyəvi  məhlul  on  qalın  zireh 
lövhələrini belə əridirdi. Bu məhlul adi şüşə qablarda alman tanklarna qarşı tətbiq 
edilirdi və müharibənin ağır dövründə düşmən tankları ilə mübarizədə əvəzsiz idi. 

287 
 
Məxfi  hərbi  işlərlə  bərabər,  neft  emalının  yeni  üsulları  üzərində  işləyən 
Y.Məmmədəliyevin 1943-cü ildə "Toluolun sintezi" adlı kitabı çap edilir. 
Müharibə qurtarana yaxın - 1945-ci ildə Azərbaycan SSR-də elmin inkişaf 
səviyyəsini  nəzərə  alan  Moskva  Azərbaycana  Elmlər  Akademiyası  təşkil  etməyə 
icazə verdi. Elə həmin il Y.Məmmədəliyev akademik adına layiq görüldü. 1945-ci 
ildə o, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Neft İnstitutunun direktoru təyin edildi. 
Alimin müharibədən sonrakı elmi fəaliyyəti də uğurlu olmuşdur. Belə ki, 
Bakı  neftinin  benzin  fraksiyasının  katalitik  aromatikləşdirilməsi  istiqamətində 
işləyən Y.Məmmədəliyev yuyucu maddələr almışdır. Tədqiqatlarını davam etdirən 
ixtiraçı  alim  piroliz  məhsullarından  plastik  kütlə  əldə  etmişdir.  Hal-hazırda  bütün 
bəşəriyyət  plastik  kütlədən  hazırlanmış  əşyalardan  geniş  istifadə  edir.  İndiki 
texnika  və  məişətimizi  plastik  kütlədən  hazırlanmış  əşyalarsız  təsəvvür  etmək 
çətindir.  Lakin  çox  az  adam  bilir  ki,  belə  kütlənin  bəzi  növlərinin  alınmasında 
azərbaycanlı  alim  -  Yusif  Məmmədəliyevin  böyük  xidmətləri  olmuşdur.  Elmi 
ixtiralarına  görə  alim  1946-cı  ildə  SSRİ  Dövlət  mükafatı  laureatı  adına  layiq 
görülmüşdür. 
Azərbaycanda  aparılan geoloji kəşfiyyatın nəticələri ilə daim  maraqlanan 
Y.Məmmədəliyev Xəzər sahillərindən çox-çox uzaqlarda - Naftalanda aşkarlanmış 
neft üzərində də tədqiqatlar aparırdı. Məhz o sübut etmişdir ki, bu neftin ən böyük 
qiyməti onun müalicəvi əhəmiyyətindədir. 
1947-ci  ildə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  prezidenti  seçilən 
Y.Məmmədəliyev  Azərbaycan  elminin  istiqamətləndirilməsində,  milli  alim 
kadrlarının hazırlanmasında böyük əməli işlər görmüşdür. 1954 -1958-ci illərdə o, 
Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  rektoru  olmuşdur.  Onun  rəhbərliyi  ilə 
universitet  dünya  səviyyəli  təhsil  ocağına  çevrilmiş,  yeni  korpuslarda 
laboratoriyalar,  fənn  tədrisi  kabinələri,  eksperimental  bazalar  təşkil  edilmişdir. 
Əvvəllər  yalnız  tədris  müəssisəsi  kimi  fəaliyyət  göstərən  universitet  uğurlu  elmi 
axtarışlar  həyata  keçirməyə  başlamış  və  SSRİ  elmi-tədris  müəssisələri  sırasında 
layiqli yer tutmuşdur. 
1958-ci  ildə  SSRİ  Elmlər  Akademiyasının  müxbir  üzvü  seçilən  Yusif 
Məmmədəliyev  bir  çox  xarici  ölkələrdə  beynəlxalq  elmi  konfranslarda  iştirak 
etmişdir.  Onun  çıxış  və  mühazirələri  daim  maraqla  qarşılanmışdır.  1958-ci  ildə 
yenidən  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  prezidenti  seçilən  alim  bu  vəzifədə 
əlindən  gələni  etmişdir.  Respublika  üçün  yüksəkixtisaslı  elmi  kadrların 
hazırlanmasında onun səyləri uğurla nəticələnmişdir: o dövrkü elmin elə sahəsi yox 
idi ki, orada azərbaycanlı alimlər fəaliyyət göstərməsinlər. Elmlər Akademiyasının 
elmi  potensialının  artırılması  istiqamətində  apardığı  işlər  Y.Məmmədəliyevin 
1960-cı  ildə  çap  etdirdiyi  "Azərbaycan  elminin  inkişafı"  adlı  kitabında  öz  əksini 
tapmışdır. 

288 
 
Azərbaycan  və  ümumən  SSRİ  elminin  inkişafına  görə  Y.Məmmədəliyev 
Lenin  ordeni,  Qırmızı  Əmək  Bayrağı  ordeni,  "Şərəf  nişanı"  ordeni  və  çoxlu 
medallarla təltif edilmişdir. 
Yusif  Məmmədəliyev  1961-ci  ildə  Bakı  şəhərində  vəfat  etmiş  və  Fəxri 
xiyabanda dəfn olunmuşdur. 
1964  -  1967-ci  illərdə  onun  üç  cilddən  ibarət  "Seçilmiş  əsərləri"  çap 
edilmişdir. 
 

289 
 
Dünya  tibb  elmində  Mustafa  Topçubaşovun  xüsusi 
yeri  və  çəkisi  var.  Öddaşı  xəstəliklərinin  müalicəsi,  periferik 
iflic  xəstəliyinin  və  portal  hipertenziyanın  xüsusiyyətləri  və 
müalicə  üsullarının  araşdırılması  istiqamətində  onun  gördüyü 
işlər dünya alimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Tibb 
elminin  bu  sahələrində  Topçubaşov  hamını  heyrətləndirən 
orijinal diaqnostika  və  cərrahi  üsullar  kəşf  etmişdir.  Onun 1941 
–  1945-ci  illərdə  tətbiq  etdiyi  hərbi  cərrahiyyə  metodları  isə 
minlərlə  yaralını  həyata  qaytarmağa  imkan  vermişdir.  70-ci 
illərdə  o,  birincilər  sırasında  uzaqgörənliklə  bildirmişdir  ki, 
ekoloji  problemlərin  artması  insanların  səhhətinə  mənfi  təsir 
göstərir  və  belə  davam  edərsə,  ayrı-ayrı  fərdlərin  deyil,  hətta 
xalqların sağlamlığının pisləşməsinə səbəb olacaq. 
Mustafa Topçubaşov Azərbaycan tarixində minlərlə xəstə və 
yaralını həyata qaytarmış həkim, yeni tibbi üsulları kəşf etmiş 
alim və görkəmli ictimai xadim kimi özünə layiq şərəfli bir yer 
tutmuşdur.
 
Mustafa Topçubaşov 
      (1895-1981) 
Mustafa Ağabəy oğlu Topçubaşov 1895-ci ildə qədim Azərbaycan şəhəri 
İrəvanda anadan olmuşdur. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin şərtlərinə əsasən 
40  min  erməni  İrandan  və  80  min  erməni  Türkiyədən  Azərbaycana  köçürülmüş, 
onların  böyük  qismi  İrəvan,  Zəngəzur,  Qarabağ  və  Naxçıvanda  yerləşdirilmişdir. 
Rusiya  məmurları  Azərbaycan  torpaqlarında  erməni  dövləti  yaratmaq,  gələcəkdə 
İrəvanı  erməniləşdirib  erməni  dövlətinin  paytaxtı  elan  etmək  planlarını 
gizlətməmişdilər.  Buna  baxmayaraq  XIX  əsrin  sonlarında  İrəvanda  minlərlə 
azərbaycanlı ailəsi yaşayırdı. 
İlk  təhsilini  İrəvanda  aldıqdan  sonra  Mustafa  Kiyev  Universitetinin  tibb 
fakültəsinə  daxil  olur  və  oranı  müvəffəqiyyətlə  bitirir.  1920-ci  ildə  Azərbaycana 
qayıdan  Topçubaşov  Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  tibb  fakültəsinin  fakültə 
cərrahlığı klinikasında ordinator kimi fəaliyyətə başlayır. 1923-cü ildə o, assistent 
təyin edilir və 1930-cu  ilədək bu vəzifədə çalışır. Bu dövrdə Topçubaşov patoloji 
məsələlər,  cərrahi  problemlərlə  dərindən  maraqlanırdı.  Onun  tibbdə  seçdiyi 
istiqamət  öddaşı  xəstəliklərinin  müalicəsi,  periferik  iflic  xəstəliyinin  və  portal 
hipertenziyanın xüsusiyyətləri və müalicə üsullarının araşdırılması ilə bağlı idi. Bu 
istiqamətdə Topçubaşov hamını heyrətləndirən orijinal diaqnostika və cərrahi üsul 
kəşf edir. 
1937-ci  ildə  M.Topçubaşov  dünyada  ilk  dəfə  olaraq  analgeziyanın 
müalicə  üsulunu  kəşf  edir.  Bu  üsuldan  indi  də  geniş  istifadə  olunur.  1940-cı  ildə 
cərrah Azərbaycan SSR əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülür. 1941-ci ildə 
faşist  Almaniyası  SSRİ-yə  hücum  edir.  Sovet  dövlətinin  tərkib  hissəsi  olan 

290 
 
Azərbaycanın  faşizmin  bəşəriyyət  üçün  necə  böyük  təhlükə  törətdiyini  yaxşı 
anlayan  minlərlə  oğul  və  qızları  könüllü  olaraq  cəbhələrə  yollanır.  Azərbaycanın 
bütün iqtisadiyyatı cəbhə üçün işləməyə başlayır. Azərbaycanın tibb işçilərinin də 
faşizm  üzərində  qələbənin  qazanılmasında  böyük  rolu  olmuşdur.  Cəbhəyə 
göndərilən  hərbi  hissələr  həkim,  feldşer,  tibb  bacısı  və  sanitar  kadrları  ilə  burada 
təmin edilir, bütün lazımi tibbi avadanlıq və vasitələrlə təchiz olunurdu. 
Müharibə  illərində  Bakı  şəhərində  70  iri  hərbi  hospital  yaradılmışdı. 
Bütün  cəbhələrdən  bura  minlərlə  yaralı  gətirilirdi.  Gecə-gündüz  çalışan 
Azərbaycan  həkimləri  minlərlə  yaralını  sağaltmağa  nail  olmuşdular.  Mustafa 
Topçubaşov hərbi-səhra cərrahiyyəsinin yeni-yeni üsullarını icad etməklə bərabər, 
hospitallarda  keçirdiyi  əməliyyatlarla  minlərlə  yaralını  ölümdən  xilas  etmişdir. 
Hərbi  həkim  kimi  fədakar  fəaliyyətinə  görə  M.Topçubaşov  1943-cü  ildə  SSRİ 
Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. 
1945-ci  ildə  M.Topçubaşov  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının 
akademiki  seçilmişdir.  1945-ci  ildə  Azərbaycan  SSR  Eksperimental  Tibb 
İnstitutunun  direktoru  təyin  edilən  M.Topçubaşov  1948-ci  ilədək  bu  vəzifədə 
çalışmışdır. M.Topçubaşovun 1949-cu ildə icad etdiyi bir aparat insanın bədəninin 
daxilinə  düşmüş  kənar  əşyaların  aşkarlanıb  aradan  qaldırılmasına  imkan  verirdi. 
1949-cu  ildə  cərrahın  bu  aparat  barəsində  rus  dilində  yazdığı  kitab  SSRİ  alimləri 
tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Alim təkcə ölkə daxilində deyil, SSRİ-dən 
kənarda  da  elmi  tədbirlərdə  iştirak  edir,  onun  nailiyyətləri  dünya  alimləri 
tərəfindən  yüksək  qiymətləndirilirdi.  Bolqar  həkim  və  alimlərinə  əməli  köməklik 
göstərmiş M.Topçubaşov 1951-ci ildə Bolqarıstan Elmlər Akademiyasının müxbir 
üzvü seçilmişdir. Onun elmi işləri Avropa dillərinə tərcümə edilirdi. 
1951  -  1956-cı  illərdə  M.Topçubaşov  Azərbaycan  SSR  Elmlər 
Akademiyasının vitse-prezidenti seçilmişdir. İkinci dəfə bu vəzifəyə alim 1969-cu 
ildə seçilmiş və həyatının son günlərinədək bu vəzifədə çalışmışdır. 
Respublikada  böyük  hörmət  sahibi  olan  Mustafa  Topçubaşov  dəfələrlə 
deputat  seçilmişdir.  1955  - 1959-cu və 1967 - 1971-ci illərdə o, Azərbaycan  SSR 
Ali  Sovetinin  sədri  olmuşdur.  Parlamentin  sədri  kimi  məsul  vəzifədə  çalışan 
M.Topçubaşov xalqın bir sıra problemlərinin həllində yaxından iştirak etmişdir. 
1960-cı  ildə  M.Topçubaşovun  elmi  fəaliyyəti  Sovet  İttifaqı  miqyasında 
yüksək  qiymətləndirilmişdir.  O,  SSRİ  Tibb  Elmləri  Akademiyasının  akademiki 
seçilmişdir.  Həmin  ildə  ona  həm  də  Azərbaycanın  Cərrahlar  və  Uroloqlar 
Cəmiyyətinin  fəxri  sədri  adı  verilmişdir.  Tibb  sahəsində  ən  yüksək  pillələrə 
qalxmasına  baxmayaraq  məşhur  cərrah  yorulmadan  elmi  tədqiqatlarını  davam 
etdirirdi.  1961-ci  ildə  onun  rus  dilində  çap  olunmuş  "Portal  hipertenziya  və  onun 
cərrahi  müalicəsi"  kitabı  tibb  elmində  inqilab  kimi  qiymətləndirilir.  Alim-cərrah 
yeni,  daha  optimal  üsul  təklif  etməklə  minlərlə  xəstəyə  qısa  müddət  ərzində  şəfa 

291 
 
1956-cı  ildə  Azərbaycanın  siyasi-ictimai  həyatında 
böyük hadisə baş verir: respublikada Azərbaycan dili dövlət dili 
elan  edilir.  Bunun  ardınca  azərbaycanlıların  milli  şüurunun 
oyadılmasına, milli mənliyin bərpa edilməsinə yönəlmiş bir sıra 
tədbirlər  həyata  keçirilir.  Bu  dövrdə  respublikanın  rəhbəri 
görkəmli alim İmam Mustafayev idi. 
Azərbaycan  tarixinə  İmam  Mustafayev  görkəmli  genetik  və 
seleksiyaçı,  yeni  məhsuldar  bitki  növlərinin  yaradıcısı, 
həmçinin vətənpərvər dövlət xadimi kimi daxil olmuşdur.
 
tapmaq  imkanı  verirdi.  Bir  çox  ölkələrdən  minlərlə  həkim  və  xəstələrdən  gələn 
təşəkkür məktubları və teleqramlar buna sübutdur. 
1975-ci ildə görkəmli həkim və alim M.Topçubaşova SSRİ-nin ən yüksək 
mükafatı - Sosialist Əməyi Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdir. Bu dövrədək o artıq 4 
dəfə Lenin ordeni, 5 digər orden, onlarca medalla təltif edilmişdi. 
1976-cı  ildə  o,  Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasının  baş  redaksiya 
heyətinin  üzvü  seçilmişdir.  Bu,  Azərbaycanın  ilk  ensiklopediyası  idi.  Bəzi 
çatışmazlıqları  nəzərə  almasaq,  ensiklopediyanın  tərtib  edilməsi  Azərbaycanın 
elmi-ictimai  həyatında  böyük  hadisə  idi.  M.Topçubaşov  bu  ensiklopediyanın 
əsasən  tibb  elminə  aid  olan,  tibb  terminlərini  şərh  edən  məqalələrini  toplayır, 
onların səviyyəsinə görə cavabdehlik daşıyırdı. 
Bununla  belə,  elmi  fəaliyyətini  davam  etdirən  alim  ömrü  boyu  topladığı 
təcrübəsini həmkarları ilə bölüşmək məqsədi ilə elmi əsərlər yazır və çap etdirirdi. 
"Tibbdə  uzun  müddətli  analgeziya"  (1979),  "Ətraf  mühit  və  sağlamlıq"  (1979), 
"Ürək-damar xəstəlikləri və onların qarşısının alınması" (1980) kimi əsərləri elmi 
ictimaiyyətin böyük diqqətinə səbəb olmuşdur. Alimin son əsəri "Xüsusi cərrahlıq" 
adlı  kitabı  olmuşdur.  "Ətraf  mühit  və  sağlamlıq"  kitabında  o  uzaqgörənliklə 
bildirmişdir  ki,  ekoloji  problemlərin  artması  insanların  səhhətinə  mənfi  təsir 
göstərir, ayrı-ayrı fərdlərin deyil, hətta xalqların sağlamlığının pisləşməsinə səbəb 
olur. O, həyəcan təbili çalaraq ekoloji problemlərə yol verməməyə çağırır, mövcud 
problemlərin hamılıqla aradan qaldırılmasının vacibliyini bildirirdi. 
Mustafa  Ağabəy  oğlu  Topçubaşov  1981-ci  ildə  Bakıda  vəfat  etmiş  və 
Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur. 
 
İmam Mustafayev 
    (1910-1998) 
 
 
 

292 
 
İmam  Daşdəmir  oğlu  Mustafayev  1910-cu  ildə  Azərbaycanın  Qax 
şəhərində  anadan  olmuşdur.  Orta  təhsil  aldıqdan  sonra  bioloq  olmaq  arzusu  ilə 
yaşayan  gənc  bu  istiqamətdə  ali  təhsil  almış  və  elmi  fəaliyyətlə  məşğul  olmağa 
başlamışdır. 
İ.Mustafayevin  elmi  tədqiqatı  buğda,  arpa,  çovdar  və  egilopsların 
toplanması  və  öyrənilməsinə  həsr  edilmişdir.  Genetika  sovet  elminin  ən  gənc 
sahələrindən  biri  idi.  Genetikanın  inkişaf  etdirilməsini  hələ  XX  əsrin  30-cu 
illərində  N.İ.Vavilov  təklif  etmiş  və  yeni-yeni  bitki  sortlarının  əldə  olunmasının 
mümkünlüyünü bildirmişdi. Lakin SSRİ-də o dövrdəki mühit onun həbsi və Stalin 
qazamatlarında  məhv  edilməsi  ilə  nəticələndi.  Genetika  "burjua  dövlətlərinin 
uydurması"  adlandırılmış,  Stalinin  əlaltılarından  biri  -  Lısenko  isə  genetika  ilə 
məşğul  olan  alimlərə  qarşı  geniş  kampaniyaya  başlamışdı.  Genetika  ilə  bağlı 
tədqiqatlar  ayrı-ayrı  alimlər  tərəfindən  yarıgizli  formada,  digər  elmi  tədqiqatların 
tərkib  hissəsi  kimi  aparılırdı.  Belə  yarıxəlvəti-yarıaçıq  fəaliyyət  göstərən 
alimlərdən biri də İ.Mustafayev idi. 
Azərbaycan  Kənd  Təsərrüfatı  İnstitutunda  dekan,  kafedra  müdiri,  elmi 
işlər və tədris hissəsi üzrə direktor müavini vəzifələrində çalışmış alim Azərbaycan 
SSR  dövlət  nəzarəti  komissarının  1-ci  müavini,  Azərbaycan  SSR  xalq  torpaq 
komissarının  1-ci  müavini  işlədiyi  dövrlərdə  Azərbaycan  kənd  təsərrüfatının 
məhsuldarlığının artırılmasına çalışmışdır. Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı naziri 
təyin ediləndə o, respublikada kənd təsərrüfatı ilə bağlı olan bütün tədbirlərin elmi 
əsaslarla aparılmasına nail olmuşdur. 1953-cü ildə Stalinin vəfat etməsi, onu əvəz 
etmiş  N.Xruşşovun  mövcud  rejimi  nisbətən  yumşaldıb  genetikanın  inkişafı  üçün 
imkan yaratması sovet, o cümlədən Azərbaycan alimləri tərəfindən yeni məhsuldar 
bitki  sortlarının  ərsəyə  gətirilməsinə  imkan  vermişdir.  Xruşşov  İ.Mustafayevin 
kənd  təsərrüfatı  naziri  vəzifəsində  məhsuldar  fəaliyyətini  nəzərə  alaraq  ondan 
inzibati-siyasi  vəzifələrdə  istifadə  etmək  qərarına  gəlir.  Bir  müddət  Azərbaycan 
Kommunist Partiyasının Gəncə Vilayət Komitəsinin 1-ci katibi işləmiş alim 1954-
cü    ildə    respublikanın    rəhbəri,  yəni  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi 
Komitəsinin 1-ci katibi təyin edilmişdir. 
Azərbaycana  rəhbərlik  etdiyi  dövrdə  İ.Mustafayev  özünü  əsl  vətənpərvər 
kimi  göstərmişdir.  Ona  qədər  mərkəzi  dövlət  aparatında  əksər  vəzifələri 
azərbaycanlılar  yox,  qeyri-millətlərdən  olanlar  tuturdu.  O,  məsul  vəzifələrə 
azərbaycanlıları  təyin  edərək  respublikada  aparılan  kadr  siyasətində  köklü 
dəyişikliklərə başlamışdır. 
1956-cı  ilin  əvvəllərində  görkəmli  Azərbaycan  yazıçısı  Mirzə  İbrahimov 
Azərbaycanda  Azərbaycan  dilinin  acınacaqlı  vəziyyətdə  olması  ilə  bağlı  silsilə 
məqalələrlə çıxış edir. Doğrudan da, Azərbaycan dilinə həqarətlə baxılır, hətta iş o 
yerə  çatırdı  ki,  poçt  idarələrində  Azərbaycan  dilində  yazılmış  məktub  və 

293 
 
teleqramlar  qəbul  edilmirdi.  İ.Mustafayevin  rəhbərliyi  ilə  aparılmış  tədbirlər 
nəticəsində  həmin  ilin  avqustunda  Azərbaycan  dilinin  dövlət  dili  elan  edilməsi 
haqqında  qanun  qəbul  edilmişdir.  O  dövrdə  belə  qanunun  qəbul  edilməsi  böyük 
cəsarət  tələb  edirdi,  SSRİ-də  belə  qanun  iki  respublikada  -  Azərbaycan  və 
Latviyada  qəbul  edilmişdir.  1959-cu  ilin  mart  ayında  qəbul  edilmiş  digər  qanuna 
əsasən,  Azərbaycanda  bütün  məktəblərdə,  o  cümlədən  də  rus  məktəblərində 
Azərbaycan  dilinin  mütləq  öyrənilməsi  haqqında  qanunun  qəbul  edilməsi  SSRİ 
rəhbərliyinin  narazılığına  səbəb  olmuşdur.  Azərbaycanda  yaşayıb  Azərbaycan 
dilini  öyrənmək istəməyən qeyri-millətlərin,  ilk növbədə ermənilərin şikayətlərinə 
əsasən  Azərbaycana  yoxlamalar  gəlmiş,  lakin  bu  qanunun  dəyişilməsinə  nail  ola 
bilməmişdilər. 
Qaradağ  -  Tbilisi  və  Qaradağ  -  Yerevan  qaz  kəmərinin  layihəsinə  qarşı 
çıxış  edən  İ.Mustafayev  qəti  olaraq  bildirmişdir  ki,  ilk  növbədə  Azərbaycanın 
bütün  şəhər  və  kəndləri  qazla  təmin  edilməli,  yalnız  bundan  sonra  qaz  kənara 
verilməlidir.  Belə  şəraitdə  SSRİ  rəhbəri  N.Xruşşov  çıxışlarının  birində 
Azərbaycanda  əhalinin  1/3-nin  azərbaycanlılar,  1/3-nin  slavyanlar,  1/3-nin 
ermənilərdən  ibarət  olması  barədə  yalançı  rəqəmlər  göstərmiş,  Bakıda 
Azərbaycanlıların  çox  az  olmasını  iddia  edərək  Bakının  Azərbaycandan  alınıb 
SSRİ  tabeliyində  olan  bir  şəhər  olmasını  təklif  etmişdir.  Hamıya  aydın  idi  ki,  bu 
təklif qəbul edilsə, Bakı  Azərbaycan  üçün  həmişəlik  itiriləcək və  vaxtilə  Dərbənd 
kimi Rusiyaya birləşdiriləcək. İ.Mustafayevin rəhbərliyi altında respublikada güclü 
təbliğat kampaniyası təşkil edilmiş, Bakının qədim Azərbaycan şəhəri olması, onun 
Azərbaycandan  ayrılmasına  yol  verilməməsi  istiqamətində  tədbirlər  həyata 
keçirilmişdir. Sübut edilmişdir ki, əslində, Azərbaycanda ruslar əhalinin 13,5%-ni, 
ermənilər və digər xalqların nümayəndələri isə əhalinin 12%-ni təşkil edirlər. 
Bilavasitə İ.Mustafayevin dəstəyini hiss edən Azərbaycan tarixçiləri vətən 
tarixinə  yenidən  baxılmasını  tələb  etmişlər.  Yeni  yazılan  kitablarda  artıq 
S.Şaumyan,  S.Kirov,  S.Orconikidze  kimi  Azərbaycan  xalqının  düşmənləri 
qabardılmır,  N.Nərimanov,  Ç.İldırım  və  digər  Azərbaycanlıların  fəaliyyəti  daha 
geniş  işıqlandırılırdı.  Bakı  şəhərinin  tarixini  Azərbaycanın  tarixindən  ayırmaq, 
guya,  beynəlmiləlçi  şəhər  olduğundan  Bakının  öz  xüsusi  inkişaf  yoluna  malik 
olması  kimi  fikirlər  cəfəngiyat  adlandırılmış,  Azərbaycan  tarixinin  Moskvada 
deyil, Azərbaycanda azərbaycanlı alimlər tərəfindən yazılacağı bildirilmişdir. 
Azərbaycan  rəhbərliyi  dəfələrlə  Moskvaya  çağırılıb  danlansa  da, 
arxalarında  xalqın  dəstəyini  hiss  etdiyindən  nə  İ.Mustafayev,  nə  də  onun 
silahdaşları  əqidələrindən  dönməmiş,  həyata  keçirdikləri  tədbirləri  ləğv 
etməmişdilər.  Nəticədə  İ.Mustafayev,  onun  yaxın  silahdaşları  Mirzə  İbrahimov, 
Şıxəli  Qurbanov  və  digərləri  1959-cu  ildə  vəzifələrindən  azad  edilərək  Elmlər 
Akademiyasının  müxtəlif  institutlarına  elmi  işçi  kimi  göndərilmişdilər.  Onların 

294 
 
xalq  arasında  böyük  rəğbət  qazanması  SSRİ  rəhbərliyini  onlara  qarşı  daha  ciddi 
repressiya tədbirlərinin həyata keçirilməsindən çəkindirmişdir. 
Siyasi  fəaliyyətdən  uzaqlaşdırılan  İmam  Mustafayev  özünü  bütünlüklə 
genetikanın  inkişafına  həsr  etmişdir.  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının 
Genetika  və  Seleksiya  İnstitutunda  şöbə  müdiri  vəzifəsində çalışmış  alim 1965-ci 
ildə  professor,  1970-ci  ildə  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyasının  akademiki 
seçilmişdir. 1971-ci ildən alim Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Genetika 
və Seleksiya İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmağa başlamışdır. 
Yeni  məhsuldar  buğda  sortlarının  yaradılması  istiqamətində  iş  aparan 
İ.Mustafayev  həmçinin  Azərbaycanın  müxtəlif  torpaq-iqlim  şəraitində  buğdalarda 
forma  və  növlərin  əmələgəlmə 
prosesinin 
tədqiqinə 
həsr 
olunmuş  elmi  axtarışlarla  məşğul 
olmuşdur. 
O, 
egilopsların 
çovdarla 
çarpazlaşdırılması 
nəticəsində 
ilk 
dəfə 
olaraq 
cinslərarası 
fertil 
hibridlər 
yetişdirilməsinə  nail  olmuşdur. 
İ.Mustafayev  "Sevinc",  "Cəfəri", 
"Zoğal-buğda", 
"Arzu", 
"Gürgənə-1",  "Turanikum-186", 
"Qızıl  buğda",  "Turgidum-7"  və 
s. 
yeni 
buğda 
sortları 
yetişdirmişdir.  Bir  sıra  elmi 
əsərin, 
o 
cümlədən 
6 
monoqrafiyanın 
müəllifi  olan 
alimin 
nailiyyətləri 
Azərbaycandan 
kənarda 
da 
yüksək  qiymətləndirilirdi.  Elmi 
tədqiqatlarına  görə  o,  Qırmızı 
Əmək  Bayrağı,  "Şərəf  nişanı" 
ordenləri,  medallar,  o  cümlədən 
N.İ.Vavilov  adına  medal,  Xalq 
Təsərrüfatı 
Nailiyyətləri 
Sərgisinin 3 böyük qızıl medalına layiq görülmüşdür. 
Onun  yazdığı  "Azərbaycanda  buğdaların  seleksiyası",  "Azərbaycanın 
buğda kolleksiyası", "Azərbaycan bir çox buğda növlərinin vətənidir" elmi əsərləri 
respublikada aparılan genetik  tədqiqatların nailiyyətlərini özündə əks etdirirdi. Bu 

295 
 
XX  əsr  Azərbaycan  elminin  ən  görkəmli 
nümayəndələrindən  olan  Heydər  Hüseynov  sözün  tam 
mənasında  həqiqətin  qurbanı  adlandırıla  bilər.  Sovet 
mühitində  alim  üçün  mümkün  olan  bütün  dərəcələrə 
çatan, 
respublikada 
kommunist 
ideologiyasının 
öyrənilməsi və təbliğinə cavabdeh olan alim sonda özündə 
qüvvə  taparaq  bu  rejimə  qarşı  çıxmış  və  rejimin  də 
qurbanı  olmuşdur.  Onun  müəmmalı  ölümü  Azərbaycan 
elmi üçün böyük itki idi. 
Heydər  Hüseynovun  adı  Azərbaycan  tarixində 
görkəmli  filosof,  Azərbaycanda  fəlsəfi  və  ictimai  fikrin 
inkişafı  tarixini  öyrənməyə  çalışan  alim,  Azərbaycanda 
filosof kadrlarının yetişməsində mühüm xidmətləri olmuş 
pedaqoq, ictimai xadim kimi daim xatırlanacaqdır. 
 
istiqamətdə  çalışan  yeni  milli  elmi  kadrların  hazırlanmasında  İ.Mustafayevin 
xidmətləri böyükdür. 
Azərbaycan  Sovet  Ensiklopediyasının  baş  redaksiya  heyətinin  üzvü  olan 
İ.Mustafayev  Azərbaycanın  elmi-ictimai  həyatında  böyük  hadisə  olmuş 
ensiklopediyanın  səhifələrində  kənd  təsərrüfatı,  genetika  və  seleksiya  ilə  bağlı 
məqalələrin kəmiyyət və keyfiyyətinə görə cavabdehlik daşımışdır. 
İmam  Mustafayev  1998-ci  ildə  Bakıda  vəfat  etmiş  və  Fəxri  xiyabanda 
dəfn olunmuşdur.