SƏbuhi ƏHMƏdov

Heydər Hüseynov 
   (1908-1950) 
 
 
Heydər  Nəcəfoğlu  Hüseynov  1908-ci  ildə  Azərbaycanın  qədim  İrəvan 
şəhərində  anadan  olmuşdur.  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  tərkib  hissəsi 
olan  bu  ərazi  1918-ci  ildə  ermənilərə  verilmiş  və  beləliklə,  Azərbaycanın  qərbi 
üçün  təhlükə  meydanı  yaranmışdır.  Orta  təhsil  aldıqdan  sonra  Heydər  Hüseynov 
Azərbaycana  gəlmiş,  burada  Azərbaycan  Dövlət  Universitetinə  daxil  olmuşdur. 
Humanitar  elmlərə  böyük  maraq  göstərən  tələbə  1931-ci  ildə  universiteti 
müvəffəqiyyətlə bitirmişdir. 
1931  -  1932-ci  illərdə  Heydər  Hüseynov  Azərbaycan  Dövlət  Elmi-
Tədqiqat  İnstitutunun  aspirantı  olmuşdur.  Filosof  olmaq  qərarına  da  məhz 
aspirantura  illərində  gəlmişdir.  O  dövrdə  Sovet  İttifaqının  tərkibinə  daxil  olan 
müttəfiq  respublikalarda  sovetlərin  ideologiyasının  öyrənilməsinə  və  yayılmasına 
böyük  diqqət  yetirilirdi.  Fəlsəfə  kafedralarında  təhsil  alanlar  əksər  hallarda  sovet 
ideologiyasının təməl daşını təşkil edən marksizm-leninizm ideyalarını öyrənməli, 

296 
 
onların əsasında elmi işlər  yazmalı, bu ideologiyanı əhali arasında  yaymalı idilər. 
Heydər Hüseynov aspiranturada  uğurlu elmi  iş  yazdıqdan  sonra  Ensiklopediya  və 
Lüğətlər İnstitutuna təyinat almışdır. 
XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycanın hələ müstəqil Elmlər Akademiyası 
yox  idi,  1935-ci  ildə  Moskva  respublikada  yalnız  SSRİ  Elmlər  Akademiyasının 
Azərbaycan  filialının  təşkilinə  icazə  vermişdi.  Həmin  filialın  tərkibindəki 
Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun əhəmiyyətli mövqeyi vardı. O zaman sovet 
ideologiyasına  cavab  verən  əsərlər  əsasən  Rusiya  alimləri  tərəfindən  yazılırdı. 
Onların əsərləri sonradan respublikalarda mütləq milli dillərə tərcümə edilməli idi. 
Bu  səbəbdən  də  respublikalarda  rus  dilindən  tərcümə  işlərinə  kömək  edən 
lüğətlərin  yazılmasına  böyük  diqqət yetirilir, bununla  bərabər, yeni-yeni terminlər 
və  hadisələr  haqqında  xalqa  xəbər  verən  ensiklopediyalar  tərtib  edilirdi.  Təbii  ki, 
bu  ensiklopediyalarda  əsas  diqqət  sovetlərə,  onun  ideologiyasına,  nailiyyətlərinə 
həsr olunurdu, milli xüsusiyyətlər isə kölgədə qalırdı. 
Olduqca  məhsuldar  işləyən,  bir  neçə  dildə  sərbəst  danışan,  sovetlərin 
ideologiyasını yaxşı bilən Heydər Hüseynov kommunist rejiminin bütün tələblərinə 
cavab verdiyindən onu 1936-cı ildə işlədiyi institutun direktoru təyin edirlər. Lakin 
gənc  alim  rəhbərliyin  göstərdiyi  mövzuları  öyrənməklə  kifayətlənmir.  Əsl 
vətənpərvər  bir  insan  olan  H.Hüseynov  yangizli  şəkildə  qədim  və  orta  əsrlərdə, 
həmçinin  Azərbaycanın  Rusiya  tərəfindən  işğal  edildiyi  dövrdə  milli 
ziyalılarımızın  yazdıqları  əsərləri  axtarır,  onların  ədəbi  və  elmi  irsini  araşdırmağa 
çalışırdı.  1938-ci  ildə  onun  nəşr  etdirdiyi  "Mirzə  Fətəli  Axundovun  fəlsəfi 
görüşləri"  adlı  elmi  monoqrafiyası  böyük  səs-küyə  səbəb  olur.  O  dövrdə 
M.F.Axundov  (Axundzadə),  A.Bakıxanov,  İ.Qutqaşınlı  və  d.  ziyalılarımız 
pislənilir,  çarizmin  sadiq  qulları  və  ya  millətçi  kimi  damğalanırdı.  İlk  dəfə 
Hüseynov  bu  ənənəyə  son  qoymağa  çalışır  və  buna  nail  olur.  Təbii  ki,  Stalin 
repressiyalarının tüğyan etdiyi bir dövrdə o, ziyalılarımızın bütün fəlsəfi fikirlərini, 
müsəlman  və  türk  dünyasının  inkişafı  ilə  bağlı  mülahizələrini  verə  bilməzdi  və 
odur ki, onların əsərlərindən yalnız sovetlərin qəzəbinə səbəb olmayacaq parçaları 
göstərirdi.  Hər  halda,  onun  xidməti  ondan  ibarət  idi  ki,  bir  çox  ziyalılarımızın 
adlarını  unudulmaqdan,  əsərlərini  tapdalanmaqdan  xilas  edirdi.  1939-cu  ildən 
etibarən  o  bir-birinin  ardınca  Bəhmənyar,  Nizami  Gəncəvi,  Məhəmməd  Füzuli, 
Abbasqulu  ağa  Bakıxanov,  Kazım  bəy,  Həsən  bəy  Zərdabi  və  digər  ziyalılarımız 
haqqında silsilə məqalələr yazır və mətbuatda çıxış edir. 
Həmin  ildə  o,  institutda  hazırlanmış  "Azərbaycanca-rusca  lüğət"in 
redaktoru  olmuşdur.  Dövrün  alimləri  tərəfindən  yüksək  qiymətləndirilən  bu  əsər 
sayəsində  Hüseynov  SSRİ  Elmlər  Akademiyasının  Azərbaycan  filialının  sədr 
müavini  seçilmişdir.  O  həm  də  Azərbaycan  xalqının  qatillərindən  biri, 

297 
 
S.M.Kirovun  adı  verilmiş  Azərbaycan  Dövlət  Universitetində  fəlsəfədən  dərs  de-
yirdi. 
İlk məqalələrini marksizm-leninizm klassikləri irsinin təbliğinə həsr edən, 
onların  əsərlərinin  Azərbaycan  dilinə  çevrilib  nəşr  edilməsində  xüsusi  fəallıq 
göstərən,  dialektik  və  tarixi  materializm  problemləri  və  rus  inqilabi  demokratik 
ideologiyası  ilə  çox  sıx  məşğul  olan  Heydər  Hüseynov  tədricən  Azərbaycanda 
ictimai  və  fəlsəfi  fikir  tarixinin  öyrənilməsi  ilə  məşğul  olmağa  başlayır,  bəzi 
hallarda isə onun gəldiyi nəticələr sovet ideologiyası ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Elə 
bu səbəbdən də 1940-cı ildə o, Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun direktoru və 
SSRİ  Elmlər  Akademiyasının  Azərbaycan  filialının  sədr  müavini  vəzifələrindən 
uzaqlaşdırılır.  Azərbaycanın  o  dövrkü  rəhbəri  Mir  Cəfər  Bağırov  onu  olduqca 
yüksək qiymətləndirirdi. O dövrün repressiyalar dalğası yalnız M.C.Bağırovun ona 
olan  yaxşı  münasibəti  sayəsində  alimi  vurmadı.  Lakin  o,  tənbehlərdən  ciddi 
nəticələr çıxarmalı idi. 
1941-ci  ildə  Almaniya  SSRİ  üzərinə  hücum  edəndə  Azərbaycan  alimləri 
gecə-gündüz  qələbə  üçün  işləyirdilər.  H.Hüseynovun  1941-ci  ilin  əvvəlində  çapa 
verdiyi  "Dialektik  və  tarixi  materializm  haqqında"  əsəri  hələ  müharibədən  əvvəl 
işıq üzü gördü. Müharibə illərində alim əsasən faşist ideologiyasına qarşı yönələn 
elmi-kütləvi  kitabça  və  məqalələr  çap  etdirir.  1941-ci  ildə  onun  "Faşizmin  irqi 
nəzəriyyəsi", "Faşizm elmin düşmənidir" və "Faşist cəlladlarının "fəlsəfəsi", 1942-
ci  ildə  "Faşizmin  məhvi  labüddür"  kimi  kitabları  nəşr  olunur.  Elə  bu  zaman, 
müharibə  illərində  döyüşçülərimizi  konkret  tarixi  misallarla  ruhlandırmaq  üçün 
H.Hüseynovun  təklifi  ilə  məşhur  sərkərdə  Əli  ağa  Şıxlinskinin  xatirələri  qələmə 
alınmış  və  nəşr  edilmişdir.  Ə.Şıxlinski  1943-cü  ildə  vəfat  edəndə  yenə  də  məhz 
alimin təklifi ilə onun dəfni təntənəli şəkildə keçirilmişdir. 1944-cü ildə doktorluq 
dissertasiyasını  müvəffəqiyyətlə  müdafiə  etmiş  H.Hüseynov  həmin  ildə  professor 
adına  layiq  görülmüşdür.  Azərbaycan  Dövlət  Universitetində  fəlsəfə  kafedrasının 
müdiri işləyən H.Hüseynov əvvəllər olduğu kimi, Azərbaycan filosofları haqqında 
material  toplamaqda  davam  edirdi.  Maraqlıdır  ki,  məhz  onun  təklifi  ilə 
universitetin  tarix  fakültəsi  nəzdində  əvvəlcə  fəlsəfə  şöbəsi,  sonra  isə  müstəqil 
fəlsəfə kafedrası yaradılmışdır. 
1945-ci  ildə  Azərbaycan  SSR  Elmlər  Akademiyası  yaradılanda  Heydər 
Hüseynov  akademik  adına  layiq  görülmüş  və  akademiyanın  vitse-prezidenti 
seçilmişdir.  Həmin  ildə  o,  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası  Mərkəzi  Komitəsi 
yanında  Partiya  Tarixi  İnstitutunun  direktoru  təyin  edilmişdir.  1946-cı  ildə  alim 
dördcildlik  "Rusca-azərbaycanca  lüğət”in  redaktoru  olmuşdur.  Onun  "Marksist 
dialektik  metod"  (1945),  "Nizaminin  sosial  görüşləri  haqqında"  (1946), 
"Azərbaycan  və  rus  xalqlarının  tarixi  həmrəyliyi  haqqında"  (1946)  əsərləri  dərin 

298 
 
“12  şəhrivər”,  “Qızıl  səhifələr”  adlı  bədii 
əsərlərin,  ana  dili,  ədəbiyyat,  pedaqoqika  və  s. 
məsələlərə  dair  məqalələrin  müəllifi  Seyidcəfər 
Pişəvəri  (Xalxalı)  həm  Şimali,  həm  də  Cənubi 
Azərbaycanda 
daha  çox  demokratik  islahatlar 
keçirmək  istəyən,  Cənubi  Azərbaycanın  mədəni 
muxtariyyətinə can atan siyasətçi kimi tanınır. 
Seyidcəfər  Pişəvəri  Azərbaycan  tarixinə  öz  adını 
Cənubi  Azərbaycanda  demokratik  hərəkatın  görkəmli 
xadimlərindən biri və publisist kimi yazmışdır.
 
məzmunu  ilə  seçilirdi.  Onların  bəzilərindən  hətta  ali  məktəblərdə  dərslik  kimi 
istifadə edilirdi. 1948-ci ildə alim SSRİ Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. 
Azərbaycan mədəniyyəti nümayəndələrinin zəngin irsini öyrənmək arzusu 
ilə  alışıb-yanan  alim  sovetlərin  yaratdığı  cansıxıcı  mühitdə  xalqımızın  mədəni 
irsini  istədiyi  kimi  öyrənib  yaya  bilməməsindən  çox  əziyyət  çəkirdi.  Ölkədə 
kommunist ideologiyasının öyrənilməsinə cavabdeh olan H.Hüseynov yaxşı bilirdi 
ki,  kommunist  partiyasının  müddəalarına  qarşı  ən  xırda  çıxış  belə  onun  sonu 
olacaq.  Lakin  o,  həqiqəti  açıq  demək  qərarına  gəldi.  1949-cu  ildə  "XIX  əsrdə 
Azərbaycanda ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" adlı elmi əsəri işıq üzü görən kimi 
böyük  səs-küyə  səbəb  oldu.  Əsərdə  Azərbaycan  xalqının  fəlsəfi  və  ictimai-siyasi 
fikrinin  əsas  inkişaf  mərhələləri  müəyyənləşdirilmiş,  M.Ş.Vazeh,  A.Bakıxanov, 
M.F.Axundov  və  başqalarının  dünyagörüşü  səciyyələndirilmişdi.  Alim  tarixi 
faktlara  əsaslanaraq  Azərbaycan  ziyalılarının  böyük  elmi  irsini  olduğu  kimi 
göstərmiş,  onlara,  həmçinin  türk  və  müsəlman  dünyasının  tarixi  şəxsiyyətlərinə 
vurulan  damğaların  ağ  yalan  olmasını  sübut  etmişdir;  misal  üçün,  sovet 
tarixşünaslığında  Şeyx  Şamilin  ingilis  xəfiyyəsi  kimi  qələmə  verilməsini 
cəfəngiyat adlandırmış, onun azadlıq mübarizəsinin lideri olması, Azərbaycanla sıx 
əlaqədə  olub  ölkəmizdən  dəstək  almasını  üzə  çıxarmışdır.  Kitab  çıxandan  sonra 
sovet  repressiya  aparatı,  təbii  ki,  dərhal  işə  salındı:  alimin  məsələsi  müxtəlif 
səviyyəli  idarələrdə  müzakirə  olunmağa  başlandı.  Hamı  onun  vəzifələrdən 
çıxarılacağını gözlədiyi bir vaxt qəfil xəbər gəldi ki, Heydər Hüseynov 1950-ci il 
avqust ayının 15-də bağ evində özünə sui-qəsd etmiş və həlak olmuşdur. 
 
Seyidcəfər Pişəvəri 
    (1892-1947) 
Seyidcəfər  Seyidcavad  oğlu  Cavadzadə  Pişəvəri 
1892-ci 
ildə 
Cənubi 
Azərbaycanın 
Xalxal 
vilayətinin  Zaviyə  kəndində  anadan  olub.  Doğma 
kəndində  ilk  təhsilini  aldıqdan  sonra  atası  Bakıya 

299 
 
köçmək qərarına gəlir. Bu dövrdə Cənubi Azərbaycanda işsizlik dəhşətli dərəcəyə 
çatmışdı  və  minlərlə  azərbaycanlı  Bakıya  gələrək  neft  mədənlərində,  zavod  və 
fabriklərdə  işə  düzəlirdi.  1905-ci  ildə  Pişəvərinin  ailəsi,  nəhayət,  Bakıya  köçür. 
Burada pedaqoji təhsil aldıqdan sonra iş axtarmağa başlayan Pişəvəri 1913 - 1917-
ci illərdə Xırdalan kəndində müəllimlik edir. 
Rusiya imperiyası  və onun tərkibində olan Şimali Azərbaycanda cərəyan 
edən siyasi  hadisələr Pişəvəridən də  yan  keçmir.  O, 1917-ci ildə siyasi  fəaliyyətə 
qoşulur  və  tədricən  kommunist  ideologiyasına  inanmağa  başlayır.  Seyidcəfər 
inanırdı  ki,  ümumi  bərabərlik  hökm  sürən,  şəxsi  mülkiyyətin  olmadığı  bir  dövlət 
yaradılarsa, bütün problemlər öz həllini tapar. 
1918-ci  ildə  Pişəvəri  Bakıda  "Ədalət"  kommunist  təşkilatına  daxil  olur. 
Bu  təşkilat  Bakı  kommunistləri  tərəfindən  Volqaboyu,  İran,  Orta  Asiyadan 
Azərbaycana  koçüb  gəlmiş  fəhlələr  arasında  təbliğat  işi  aparmaq  məqsədi  ilə 
yaradılmışdı. 
Elə  həmin  1918-ci  ildə  Pişəvəri  Cənubi  Azərbaycana  qayıdır.  O  təkcə 
burada  deyil,  bütün  İranda  inqilabi  təbliğat  aparmaq  məqsədi  ilə  şəhərdən-şəhərə 
köçməyə başlayır. 1918 - 1920-ci illərdə Pişəvəri İranın iri şəhərlərində "Ədalət"in 
yerli təşkilatlarının yaradılmasında yaxından iştirak edir. Həmin illərdə o, "Ədalət" 
partiyasının rəsmi orqanı "Hürriyyət" qəzetinin redaktoru olur, həmçinin "Kəndçi", 
"Kommunist", "Yoldaş", "Əxbar" qəzetlərində məqalələr çap etdirir. 
1920-ci  ildə  Təbrizdə  Şeyx  Xiyabani  hərəkatı  başlayanda  Pişəvəri 
Xəzərin  cənubunda  yerləşən  Rəştə  gedir,  burada  inqilab  qaldırmağa  çalışır.  Şah 
rejimi  və  Rəştdə  olan  ingilislərin  müqavimətinə  baxmayaraq  o,  Gilan 
Respublikasının  yaradılmasında  iştirak  edir,  hətta  bu  respublikanın  müvəqqəti 
hökumətinin  xarici  işlər  komissarı  təyin  olunur.  Pişəvəri  hesab  edirdi  ki,  inqilab 
bütün  İranı  bürüməli,  şah  rejimi  devrilməlidir.  Lakin  xarici  dövlətlərdən  dəstək 
alan mürtəce qüvvələr hücuma keçərək inqilabi hərəkatı boğurlar. 
1920-ci  ilin  iyununda  Pişəvəri  Ənzəlidə  İran  Kommunist  Partiyasının 
yaradıcılarından  biri  olmuşdur.  Seyidcəfərin  mübarizliyini,  işgüzarlığını  və  eyni 
zamanda  kommunizm  ideyalarına  sadiqliyini  bilən  yoldaşları  onu  partiyanın 
Mərkəzi  Komitəsinin  üzvü  seçmişlər.  Pişəvəri  həm  də  "Kommunist-e  İran" 
qəzetinin redaktoru olmuşdur. 
Ümumiran  inqilabı  ideyasını  həyata  keçirməyə  cəhd  göstərən  Pişəvəri 
1921  -  1922-ci  illərdə  Tehranda  çıxan  ilk  marksist  qəzetin  redaktoru  olmuş, 
İsfahanın "Vətən" toxuculuq fabriki fəhlələrinin tətil hərəkatına rəhbərlik etmişdir. 
Pişəvərinin inqilabi hərəkatı şah məmurlarını çoxdan, özü də bərk narahat edirdi və 
tətil  yatırılandan  sonra  o  təqib  olunmağa  başlandı.  Buna  baxmayaraq  Pişəvəri 
inqilabi fəaliyyətini dayandırmadı. 

300 
 
1930-cu  ilin  dekabrında  həbs  edilən  Pişəvəri  Tehranın  "Qəsr-e  Qacar" 
həbsxanasına  salındı,  lakin  o  yolundan  dönmədi.  Öz  həyat  təcrübəsini 
ümumiləşdirərək  o  belə  qənaətə  gəlmişdi  ki,  inqilabı  tədricən  keçirmək  lazımdır: 
inqilaba  hazır  olan  vilayətlərdə  inqilabi  müsbət  dəyişikliklər  olunarsa,  digər 
vilayətlər  də  bu  inqilaba  qoşular.  Onun  fikrincə,  daha  çox  əziyyət  çəkən  Cənubi 
Azərbaycan İranın digər vilayətlərinə nisbətən inqilaba daha çox hazırdır. Belə ki, 
burada hakim zümrələrin zülmündən savayı, xalq milli zülmə də məruz qalırdı. 
1940-cı  ildə  Pişəvəri  həbsdən  buraxılır,  lakin  Kaşan  şəhərinə  sürgünə 
göndərilir. 1941-ci ildə Tehranda "Ajir" qəzetinin redaktoru işləmiş Pişəvəri İrana 
ingilis  və  sovet  qoşunları  yeridiləndə  Cənubi  Azərbaycana  qayıdır.  Belə  ki,  II 
Dünya  müharibəsinin  başlanğıcında  İran  şahı  Rza  şah  alman  faşistlərini 
dəstəklədiyindən  ingilis  və  sovet  qoşunları  onu  devirmiş,  hakimiyyətə  oğlu 
Məhəmməd  Rzanı  gətirmişdilər.  Əslində  isə  İranı  bu  qoşunlar  idarə  edirdi. 
Parlament  və  hökumət  onların  nəzarəti  altında  fəaliyyət  göstərir,  siyasi  azadlıqlar 
qismən bərpa edilirdi. 
Cənubi 
Azərbaycana 
yeridilən 
sovet 
qoşunlarının 
tərkibində 
azərbaycanlılar çox idi. 
Hərbi qulluqda olan Azərbaycan ziyalıları Cənubi Azərbaycan şəhərlərinə 
gəlir,  Azərbaycan  dili,  tarixi  və  mədəniyyəti  haqqında  mühazirələr  oxuyur, 
mədəni-kütləvi tədbirlər təşkil edirdilər. Bunların sayəsində Cənubi Azərbaycanda 
milli oyanış baş verirdi. Şah məmurları bunun qarşısını almaqda aciz idilər. 
1941-ci ilin sentyabr ayından Təbrizdə kortəbii çıxış və mitinqlər keçirilir. 
Lakin  onlar  yalnız  yaradılmış  partiya  və  ictimai  təşkilatların,  çoxlu  qəzet  və 
jurnalların fəaliyyəti nəticəsində getdikcə mütəşəkkil bir şəklə düşürdülər. Cənubi 
Azərbaycanda  ən  çox  tanınan  "Azərbaycan  cəmiyyəti"  və  onun  qəzeti 
"Azərbaycan"  idi.  "Azərbaycan"  qəzetinin  redaktoru  Pişəvəri  idi.  Artıq  1942  - 
1944-cü illərdə Azərbaycan dilində onlarca qəzet və jurnal çap edilir, Azərbaycan 
dili  yalnız  ünsiyyət  dili  olmaq  səviyyəsindən  ədəbi  dil  və  siyasi  təşkilatlanma 
vasitəsinə  çevrilirdi.  Məktəblərdə,  dövlət  idarələrində  ana  dilindən  geniş  istifadə 
olunurdu. 
1945-ci  ilin  yayında  müttəfiq  qoşunları  İrandan  çıxarılmağa  başlandı  və 
bundan ruhlanan mürtəce qüvvələr demokratik islahatlara son qoymaq üçün fürsət 
əldə  etmiş  oldular.  Onlar  etnik  toqquşmalar  yaratmağa,  demokrat  liderləri  fiziki 
məhv  etməyə,  quldur  dəsətələri  yaradaraq  terror  təşkil  etməyə,  hətta  yanmköçəri 
həyat  sürən  tayfalarla  oturaq  əhali  arasında  toqquşmalar  yaratmağa  çalışırdılar. 
Bunun  qarşısını  almaq  üçün  iyun  -  sentyabr  aylarında  Azərbaycanın  bir  çox 
yerlərində silahlı fədai dəstələri yaradılmağa başlandı. 
1945-ci  ilin  avqustunda  Pişəvərinin  Azərbaycan  SSR-in  (Şimali 
Azərbaycanın)  rəhbəri  Mir  Cəfər  Bağırovla  görüşü  olur.  Bağırov  baş  verən 

301 
 
hadisələri Azərbaycanı birləşdirmək üçün yaxşı bir fürsət kimi qəbul edir, Pişəvəri 
isə  sovetlərin  onu  aldadacağından  ehtiyatlanaraq  tədricən  keçirilən  islahatların 
tərəfdarı  olduğunu  bildirir.  Hər  halda,  Bağırov  Cənubi  Azərbaycana  tələb  olunan 
köməyi göstərəcəyini vəd edir. 
1945-ci  il  sentyabrın  3-də  Pişəvərinin  iştirakı  ilə  Azərbaycan  Demokrat 
Firqəsi (ADF) yaradılır, Pişəvəri onun Mərkəzi Komitəsinin sədri seçilir. O, İranın 
siyasi  həyatının  demokratikləşməsini,  xalq  kütlələrinin  mənafeyinə  cavab  verən 
ictimai-iqtisadi  islahatların  keçirilməsini,  İran  dövləti  tərkibində  Cənubi 
Azərbaycana  inzibati-təsərrüfat,  mədəni  muxtariyyət  verilməsini  tələb  edir.  Eyni 
zamanda,  partiyanın  verdiyi  bəyanatda  inqilabi  çevriliş  yolu  rədd  edilir,  ictimai-
iqtisadi islahatların təkamül yolu ilə keçirilməsinin vacibliyi bildirilirdi. 
ADF-in  oktyabrın  2-4  -  də  keçirilən  qurultayında  demokratik  islahatların 
keçirilməsi  bəyan  edildi.  Təbrizdə,  daha  sonra  isə  bütün  Cənubi  Azərbaycanda 
hakimiyyət  dəyişildi,  şah  tərəfdarları  hakimiyyətdən  getməli  oldular.  Görülmüş 
tədbirlər nəticəsində qan axıdılmadı, silah işlədilmədi. Noyabrın 21-də təşkil edilən 
xalq  konqresi  özünü  müəssislər  məclisi  elan  etdi,  seçkilər  keçirdi.  1945-ci  il 
dekabrın  12-də  Təbrizdə  çağırılmış  Azərbaycan  Milli  Məclisinin  tapşırığı  ilə 
Pişəvəri hökumət təşkil etdi və o, Azərbaycan Milli Hökumətinin baş naziri oldu. 
Milli Məclis və hökumətin keçirdiyi tədbirlər sırasında bunlar xüsusi qeyd 
olunmalıdır: yerli orqanların seçkilər əsasında təşkil edilməsi; aqrar qanuna əsasən 
kəndlilərə 
torpaqların  paylanılması;  fəhlə  və  kəndlilərin  iş  şəraitinin 
yaxşılaşdırılması; müəssisələrə fəhlə nəzarətinin təşkili; Azərbaycan dilinin dövlət 
dili  elan  olunması;  1946-cı  ilin  iyununda  Təbriz  Universitetinin  təsis  edilməsi. 
Keçirilmiş  tədbirlər  həm  İranın  şah  rejimini,  həm  də  iri  dövlətləri  narahat  edirdi. 
Onlar  demokratik  Azərbaycan  görmək  istəmir,  üstəlik,  parçalanmış  Azərbaycanın 
birləşməsindən  qorxurdular.  İnformasiya  blokadasına  alınan  Azərbaycan  üzərinə 
İran  qoşunları  yeridildi,  ölkədə  repressiyalar  başlandı.  Minlərlə  Azərbaycanlı 
onların qurbanı oldu, bir qismi isə Şimali Azərbaycana qaçdı. 
Bakıya  gələn  Pişəvəri  1947-ci  il  iyunun  11  -də  müəmmalı  şəkildə 
avtomobil qəzasında həlak oldu. 

302 
 
Məhəmmədhüseyn  Şəhriyar  XX  əsr  Cənubi  Azərbaycan  
ədəbiyyatının ən gözəl nümunəsidir. 
Azərbaycan    və  fars  dillərində  yüksək  sənətkarlıqla  
yaratdığı  əsərlərində  klassik  Azərbaycan  və  fars    şeiri 
ənənələrini  yeni  poetik  axtarışlarla    üzvi  vəhdətdə 
birləşdirmişdir  
Şairin farsca  yazdığı şeirləri XIV əsr məşhur qəzəl ustasl 
Hafizdən sonra İran lirikasının ən gözəl nümunəsi sayılır. 
Azərbaycan tarixinə Məhəmmədhüseyn Şəhriyar görkəmli 
şair, Azərbaycanın birləşdirilməsi məsələsini qaldıran şəxs 
kimi daxil omuşdur.  
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar 
         (1906-1988) 
Məhəmmədhüseyn Hacı Mirağa oğlu Şəhriyar 1906-cı 
ildə  Təbrizdə  vəkil  ailəsində  anadan  olmuşdur. 
Şəhriyar  uşaqlıq  illərini  Heydərbaba  dağının  ətəklərindəki  Xoşginabda  və 
Şəngilavada  keçirmişdir.  İbtidai  və  orta  təhsilini  Təbrizdə  mədrəsədə  almış,  daha 
sonra  Tehran universitetinin  tibb  fakültəsinə daxil olmuşdur.  Burada  Sürəyya adlı 
bir  tələbə  qızı  sevmiş,  onunla  evlənmək  istəmiş,  bu  isə  qızın  varlı  qohumlarının 
qəzəbinə  səbəb  olmuşdur.  Onlar  universitetin  rəhbərliyinə  təzyiq  göstərmiş  və 
Şəhriyar sonuncu kursda təhsilini yarımçıq qoymağa məcbur olmuşdur. 
M.Şəhriyar  1932  -  1935-ci  illərdə  dövlət  qulluqçusu  kimi  Nişapurda, 
Xorasanın  müxtəlif  şəhərlərində  və  Məşhəddə  çalışıb.  1934-cü  ildə  atasını,  az 
keçmiş  isə  anasını  itirən  Şəhriyar  "Atamın  matəmində"  və  "Eyvay  anam"  kimi 
böyük  təsiredici  qüvvəyə  malik  şeirlərini  yazıb.  1935-ci  ildə  Tehranda  kənd 
təsərrüfatı  bankında  işə  düzələn  şair  ömrü  boyu  maddi  ehtiyac  içində  yaşayıb. 
1953-ci ildə o, Təbrizə qayıdıb. 
Şairin  ilk  kitabı  1931-ci  ildə  nəşr  olunub.  Sonralar  şairin  dördcildlik 
divanı,  ikicildlik  seçilmiş  əsərləri,  iki  hissədən  ibarət  "Heydər-babaya  salam" 
poeması, "Azərbaycan dilində əsərləri" toplusu çapdan çıxıb. Şəhriyarın şeirlərində 
klassik  Azərbaycan  şairlərinin  yaradıcılığı  dərin  iz  buraxmışdır.  Şair 
S.Ə.Şirvaninin  "Gəlim"  rədifli  qəzəlinə  ana  dilində  nəzirə  yazmışdır.  Şairin  fars 
dilində  yazdığı  "Yoxdur"  rədifli  qəzəli  isə  məzmunca  M.P.Vaqifin  məşhur 
"Bayram  oldu"  qoşmasını  xatırladır.  Şəhriyarın  "Yetim"  şeri  isə  M.Ə.Sabirin  "Ey 
dərbədər gəzib ürəyi qan olan çocuq" misrası ilə başlanan satirası ilə səsləşir. 
M.Şəhriyar  şeirlərini  Azərbaycan  və  fars  dillərində  yazırdı.  Hər  iki dildə 
yüksək  sənətkarlıqla  yaratdığı  əsərlərdə  şair  klassik  Azərbaycan  və  fars  şeri 
ənənələrini  yeni  poetik  axtarışlarla  üzvi  vəhdətdə  birləşdirmişdir.  Şairin  farsca 
yazdığı lirik şeirləri XIV əsr məşhur qəzəl ustası Hafizdən sonra İran lirikasının ən 

303 
 
gözəl  nümunəsi  sayılır.  Şəhriyarın  farsca  lirikasında  qəzəl  janrı  əsas  yer  tutur. 
"Sızlayır əhvalıma sübhə qədər tarım mənim" misrası ilə başlanan "Mənim" rədifli 
qəzəlində şair həmin qəmli günlərini təsvir edib. 
M.Şəhriyarın  ictimai  məzmunlu  şeirləri  daha  çoxdur.  Belə  şeirlərində  o, 
ölkədəki zülm və ədalətsizliyi, ictimai bəlaları yana-yana qələmə alıb. 
Şair "Elm və hikmət", "Kəmalülmülkün ziyarəti" məsnəvilərində yaradıcı 
ziyalıların  acınacaqlı  taleyindən  bəhs  edir.  "Gecənin  əfsanəsi",  "Qardaşım  oğlu 
Hüşəngə"  məsnəviləri  fəlsəfi  məzmun  daşıyır.  "Eynşteynə  müraciət"  adlı  kiçik 
poema  təsiri  bağışlayan  məsnəvisində  şair  bəşəriyyət  üçün  taleyüklü  məsələ  olan 
atom bombasından söz açaraq xalqları uzaqgörənliklə ayıq-sayıq olmağa çağırır. 
Sovet  Azərbaycanına  rəğbət  hissi  ilə  yanaşan  şair  onun  tarixini  öz  tarixi 
kimi  qəbul  edirdi.  Onun  1943-cü  ildə  yazdığı  "Stalinqrad  qəhrəmanları"  poeması 
müharibə  mövzusundadır.  Şair  alman  faşistlərini  şər  rəmzi  olan  Əhrimənə 
bənzədir, onlar üzərində qələbə çalan qəhrəmanları alqışlayır. Şairin "Divani-türki" 
adlı kitabında ana dilində yazdığı şeirləri toplanmışdır. "Türkün dili" adlı şerində o 
öz ana dili haqqında deyirdi: "Türkün dilitək sevgili, istəkli dil olmaz". 
Məhəmmədhüseyn  Şəhriyar  ana  dilindəki  bir  sıra  şeirlərini  Şimali 
Azərbaycanda  yaşayan ədib qardaşlarına  - Süleyman Rüstəmə, Məmməd Rahimə, 
şərqşünas  alim  Rüstəm  Əliyevə  mənzum  məktub  şəklində  yazmışdır.  Şairin  "El 
bülbülü",  "Döyünmə-söyünmə",  "Gözüm  aydın"  kimi  şeirlərində  Sovet 
Azərbaycanındakı qardaşları ilə görüşmək istəyi ifadə olunmuşdur. Onun "Ayrılıq" 
şeri bu baxımdan xüsusilə əhəmiyyətlidir: 
 
Bizi yandırır yaman ayrılıq, 
Bu darıxdıran duman ayrılıq, 
Başa sovurur saman ayrılıq, 
Aman ayrılıq, aman ayrılıq. 
 
Ömrü  boyu  Şimali  Azərbaycanı  və  onun  paytaxtı  Bakını  görmək  həsrəti 
ilə  yaşayan  şairə  İranın  şah  rejimi  Sovet  Azərbaycanına  qısa  müddətə  getməyə 
icazə vermiş, lakin sonra qadağan etmişdir. Ümidlə səfərə hazırlaşan Şəhriyara bu 
qadağa  ağır  təsir  etmişdir  və  o  bunu  "Qafqazlı  qardaşlar  ilə  görüş"  şerində 
göstərmişdir.  Şairin  S.Rüstəm,  M.Rahim,  B.Vahabzadə,  N.Xəzri  ilə  mənzum 
yazışması  ədəbi-bədii  xüsusiyyətlərinə  görə  də  maraqlıdır.  Bu  məktublarda 
qardaşlıq və məhəbbət hissləri, ayrılıq həsrəti səmimi və təsirli ifadə edilir. 
M.Şəhriyarın  ana  dilində  yazdığı  məşhur  şeirlərindən  biri  də 
"Səhəndiyyə"dir.  Cənubi  Azərbaycanın  Səhənd  dağına  müraciətlə  yazılmış  bu 
şeirdə şair doğma yurdun gözəlliklərindən danışır. 

304 
 
Şəhriyarın  1954-cü  ildə  yazdığı  "Heydər-babaya  salam"  poeması  bütün 
müasir  Cənubi  Azərbaycan  poeziyasında  yeni  mərhələdir.  Poemada  Şəhriyar 
Cənubi Azərbaycanın təbiətinin gözəllikləri, xalqın adət və ənənələri. ana yurduna 
tükənməz  odlu  məhəbbəti  əlvan  poetik  boyalarla,  canlı  xalq  dilində  tərənnüm 
etmişdir.  Poemanın  ən  böyük  məziyyəti  onun  xəlqiliyindədir.  Əsərdə  müasir 
Cənubi  Azərbaycan  kəndinin  sosial  ziddiyyətləri,  xalqın  acınacaqlı  həyatı  ürək 
ağrısı  ilə  təsvir  edilmiş,  onun  kədər  və  sevinci,  arzu  və  nisgili  əks  olunmuşdur. 
Şairin  bu  poeması  Cənubi  Azərbaycan  və  milli  həyatımız  barəsində  poetik  bir 
ensiklopediya təsirini bağışlayır. Heydərbaba dağına müraciət formasında yazılmış 
poema iki hissədən ibarətdir. Poemanın məhz dağa müraciətlə yazılmasını şair belə 
izah edir: "Dağ göylərə yaxındır. O, təbiətin şah əsərlərindən biridir. Şairin göylərə 
qalxan nalələrini əks etdirib bütün Yer üzünə yayaraq hamının qulağına çatdırmağı 
təkcə o bacarır". Əsərdə xalqımızın faciəli taleyi, tarixi ədalətsizlik, Azərbaycanın 
ikiyə  bölünməsi  ilə  bağlı  məsələlər  də  diqqəti  cəlb  edir.  Poemanın  ən  başlıca 
xüsusiyyətlərindən  biri  xalqın  gələcəyinə  dərin  inam  hissinin  ifadəsidir.  Şair 
Heydərbaba  dağının  timsalında  bütöv  Azərbaycanı  ümumiləşdirərək  xalqın  mərd 
oğulları  sayəsində  öz  səadətinə  qovuşacağına  inanır.  Poema  xalq  danışıq  dilində 
yazılmışdır.  Əsərin  əsas  ideyası  vətənpərvərlik,  doğma  yurda  sonsuz  məhəbbət 
hisslərinin  aşılanmasıdır.  Poema  Cənubi  Azərbaycanda  anadilli  poeziyaya  geniş 
yol açmışdır. Cənubi və Şimali Azərbaycanda ona çoxlu nəzirələr yazılmışdır. 
Şəhriyarın  yaradıcılığı  İraq  və  Türkiyədə  də  şöhrət  qazanmışdır.  1978-ci 
ildə İranda şah rejimi devrildikdən sonra yerli hökumət şairə təqaüd təyin etmişdir. 
Müasir  Cənubi  Azərbaycan  və  İran  ədəbiyyatının  on  böyük 
nümayəndələrindən  olan  Məhəmmədhüseyn  Şəhriyar  1988-ci  ildə  Təbrizdə  vəfat 
etmiş və məşhur "Şairlər qəbiristanlığı"nda dəfn edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

305 
 
Azərbaycanda    tibb  elminin  inkişafında,  milli  tibb  kadrlarının 
hazırlanmasında  Mirəsədulla    Mirqasımov  böyük  rol 
oynamışdır.  Ali  təhsilli  həkim  artıq    I  Dünya  müharibəsi 
illərində hərbi cərahiyyə  sahəsində zəngin təcrübə qazanmışdır.   
Azərbaycan tarixinə Mirəsədulla  Mirqasımov görkəmli həkim, 
Azərbaycan    müasir    tibb  elminin  əsasını  qoyanlardan  biri, 
Aərbaycanda    doktorluq    dissertasiyasını  müdafiə  etmiş  ilk 
alim-cərrah,  cərrahlıq  sahəsində  Azərbaycan  dilində  yazılmış 
ilk dərsliyin müəlifi, Azərbaycan SSR Elmlər  Akademiyasının
 
ilk prezidenti kimi daxil olmuşdur.