Seçilmiş əsərləri

 

---

 

252

ÖMRÜN SON SƏHƏRI 

 

Yəqin iyul idi, ya bəlkə də iyun hələ qurtarmamışdı, ya da bəlkə avqust girmişdi 

– yadına gəlmirdi, daha doğrusu, bilmirdi və həmin yay səhəri belə bir naməlumluq 

onun ürəyini sıxmırdı, onu narahat etmirdi, çünki bu barədə  və ümumiyyətlə, 

dünyanın işləri barədə fikirləşməyə həvəsi və imkanı yox idi: başında bir uğultu var 

idi, sol qulağı lap dibindən ağrıyırdı (neçə vaxt idi ki, beləcə  ağrıyırdı... bir həftə 

idi?.. bir ay idi?.. ya lap çoxdan idi? Yadına gəlmirdi və bu barədə də fikirləşmirdi... 

), sol ayağının baş barmağına da nəsə olmuşdu – nə olduğunu bilmirdi, nə vaxtdı ki, 

ayaqqabısını ayağından çıxartmamışdı – və  ağrıyırdı, amma həmin yay səhəri 

başının uğultusu da, qulağının, ayaq barmağının ağrısı da, əslində onun üçün heç nə 

idi, çünki bütün bədəni dəhşətli bir yanğı içində idi, bu yanğı saçlarının dibindən 

tutmuş barmaqlarının ucuna kimi, bütün varlığını yandırırdı. O, gözlərini «Qırmızı 

qərənfil»in qapısındakı iri qıfıllara zilləyib qəlyanaltıxananın açılmasını gözləyirdi 

və bu gözləmə  bədənindəki o yanğını söndürmək ehtirasını daha da artırırdı, o 

yanğını dözülməz bir səbrsizliklə qızdırıb qaynadırdı. 

Cibində altmış qəpik pulu var idi və «Qırmızı qərənfil»də bu pula iki şüşə pivə 

alıb içəcəkdi, bundan sonra hər şey qaydasına düşəcəkdi; hər gün olduğu kimi, bu 

gün də kimisə tapacaqdı və əlbəttə, vacib deyildi ki, həmin kimsə tanış olaydı, əsas 

məsələ də bu idi ki, həmin kimsə də onun tayı olacaqdı, bəlkə də bir neçə nəfər bir 

yerə  yığışacaqdılar, ya «Mebel» dükanının qabağına gedib yük daşıyacaqdılar, ya 

hardasa hansısa bir tanış tapacaqdı, çətini bir şüşə arağın pulunu əldə eləmək idi, 

əlləri də, bütün bədəni, bütün hissləri-həyəcanları kimi, titrəyə-titrəyə, daha doğrusu, 

soyuq bir ehtirasdan üşüyə-üşüyə  həmin bir şüşə arağı hardansa tapdıqları 

stəkanlara, yaxud bankalara, uzaqbaşı küçədən, həyətlərdən götürdükləri boş 

konserv qablarına süzəcəkdilər və içəcəkdilər; arağı birbaşa  şüşənin ağzından 

içməyəcəkdilər, çünki bu zaman kiminsə payı artıq, kiminkisə də əskik düşə bilərdi 

– pulu bir-birilərinə etibar edərdilər, hətta ağzı açılmamış araq, yaxud şirin çaxır 

şüşəsini də müvəqqəti olaraq bir-birilərinə etibar edərdilər, amma arağı, şirin çaxırı 

içdikləri zaman heç vaxt, heç vəchlə bir-birinə etibar etməzdilər, buna görə  də 

mütləq nəsə tapıb arağı hamının gözü qabağında tənbətən bölməli idilər. Hərgah 

bütün Bakıda, hətta bütün Abşeronda ikicə  nəfər də olsaydılar, onlar bir-birilərini 

tapacaqdılar – bu adamlar bir-birilərini tanımadan, sözləşmədən həmişə qarşı-

qarşıya gedirdilər, tapışırdılar, elə bil ki, iki maqnit bir-birini çəkirdi və heç bir 

məsafə uzaqlığı tamam keflənib heç kimi və heç haranı tanıya bilməmək vəziyyəti 

bu rastlaşmadakı maqnit gücünə  təsir etməzdi,  əksinə, misal üçün, biri Bakıda 

keflənib elektrik qatarına minsəydi və gedib təsadüfən ya Buzovnada, ya Şüvəlanda, 

ya Maştağada, fərqi yox idi, düşsəydi və orada da yalnız bircə  nəfər özü kimisi 

olsaydı, mütləq tapışacaqdılar. Həmin bir şüşə araqdan, ya şirin çaxırdan, ya da ələ 

keçən nəsə başqa bir içkidən sonra, çox vaxt bir-birilərini itirirdilər, bundan sonra 

hərə təkbaşına özünə içki axtarmağa gedirdi və bu təkbaşına içki axtaranlar da çox 

zaman  şəhərin kənar-bucağındakı  qəlyanaltıxanalara, pivə barlarına gəlib çıxırdılar 

və onlar boşalmış mizlərin üstündəki sahibsiz parçların dibindəki pivə qalıqlarını 

içirdilər, bəzən boşaldılmış araq, çaxır  şüşələrinin dibində  də  nəsə qalırdı – həmin 

qalıqları da içirdilər, bəzən kiminsə onlara yazığı gəlirdi, yüz qram arağa, yaxud bir 

stəkan  şirin çaxıra, yaxud bir parç dolu pivəyə qonaq edirdi; sonra yenə qalıqlar 

içilirdi və barda, qəlyanaltıxanada işləyən xidmətçi qadınlar onları qovub küçəyə 

çıxartmayınca mizlər beləcə bir-bir gəzilirdi. 

---

 

253

O, qabaqlar restoranlara, barlara, qəlyanaltıxanalara girib tanış axtarırdı, 

tanışlara yaxınlaşıb içki xahiş edirdi, dünyanın vəfasızlığından, həyatın ağırlığından 

danışırdı, arvadı barədə, qızı barədə  nəsə  dəhşətli bir hadisə uydurub deyirdi, 

ağlayırdı, bəzən tanışların ürəyini yumşaldırdı, bəzən də  tənələrinə, öyüd-

nəsihətlərinə qulaq asa-asa yüz qram içib, yenə  də yüz qram xahiş edirdi, amma 

sonralar yavaş-yavaş tanışın, ya qeyri-tanışın fərqi olmadı, tanıdığı  və tanımadığı 

adamlardan içki xahiş etdi, sonra da artıqları içməyə başladı. 

Cibindəki altmış qəpiyi hardan tapmışdı – yadına gəlmirdi və ümumiyyətlə, dünənki 

gün yadına gəlmirdi, beynindəki boz bir duman içində təkcə onu xatırlayırdı ki, 

deyəsən, Bayıl tərəfdə (bəlkə də gedib Lökbatana çıxmışdı?.. Allah bilir...) Hansı bir 

həyətdə tabut içindəki ölünü qucaqlayıb öpürdü, ağlayırdı; necə gedib o həyətə 

çıxmışdı, tabut içindəki o ölü kim idi? – bilmirdi, amma yadına gəlirdi ki, elə həmin 

həyətdə ölünü yadetmə məclisində bir dolu stəkan araq içdi, ardı yadında deyildi və 

əslində, həmin yay səhəri bu barədə fikirləşmək, yəni nəyisə yadına gətirmək 

istəmirdi, çünki bu dəm bütün varlığı ilə «Qırmızı qərənfil»in açılmağını gözləyirdi. 

O, «Qırmızı qərənfil»in qapısındakı iri qıfıllara baxdıqca, elə bil, at ağzında yüyən 

görürdü və bu bağlı qıfılların qalın dəmirlərini yüyən kimi, öz dişləri arasında hiss 

edirdi və sövq-təbii dişlərini qıcıyırdı. 

Birdən-birə yenə də onun bədənini bir qorxu sarsıtdı – qorxdu ki, altmış qəpiyi 

itirmiş olar və  həmin yay səhəri onuncu, ya on beşinci dəfə  əlini kirli pencəyinin 

ağzı  cırılmış cibinə saldı  və altmış  qəpiyi çıxarıb sol əlinin ovcuna yığdı  və sağ 

əlinin barmaqları ilə, diqqətlə pulları bir-bir saymağa başladı; dırnaqları uzanmışdı, 

arası qapqara çirk idi və o pulları saydıqca milçəklər  əlinə, üzünə qonurdu. Tez-

tələsik milçəkləri qova-qova nəhayət ki, pulu saydı; düz altmış qəpik idi, sikkələri 

yenə  də kirli pencəyinin cırıq cibinə tökdü və daha milçəklərə fikir vermədi, 

milçəklər alnında, burnunda, qulaqlarında, dodağında gəzişirdi; milçəkləri yalnız 

pulu sayanda qovurdu, elə bil, qorxurdu ki, milçəklər o altmış qəpiyə şərik çıxar... 

O, gəlib «Qırmızı  qərənfil»lə üzbəüz səkinin tinində oturanda gün hələ 

çıxmamışdı, üfüq isə qıpqırmızı qızarmışdı, amma o bu qıpqırmızı üfüqdən tamam 

xəbərsiz idi, çünki gözünü «Qırmızı  qərənfil»in bağlı qapısına zilləmişdi və 

kirpiklərini qırpmağa da qıymırdı ki, birdən bufetçi Abdulla gedib o iri qıfılları açar, 

xəbəri olmaz. 

---

 

254

Küçə bomboş idi və bu bomboş küçədə o büzüşüb tindəki səkinin üstündə 

oturmuşdu, bir də ki, sərçələr idi: dəstə-dəstə  sərçələr küçə boyu bitmiş yaşıl 

akasiya, tut, çinar ağaclarına qonub bir civilti salmışdılar ki, səsi küçəni başına 

götürmüşdü və  sərçələrin o civiltisi, elə bil ki, keçmiş günlərdə açılan səhərlərdən 

xəbər vermək, keçmişdə qalmış  və indi, demək olar ki, tamam unudulmuş bir ab-

havadan demək istədi, amma o gözəl sərçələrin civiltisi bir neçə andan sonra onun 

başındakı  uğultu içində  əriyib yox oldu. Bir az keçdi, tək-tük adamlar binalardan, 

həyətlərdən çıxdı, tələsə-tələsə onun yanından addımlayıb keçdi; heç kim ona fikir 

vermirdi, çünki sübh tezdən «Qırmızı  qərənfil»in qabağında oturub gözlərini 

qəlyanaltıxananın bağlı qapısındakı iri qıfıllara zilləyən adamlar, daha doğrusu, 

alkoqoliklər, görünür, bu küçədə bir o qədər də  təəccüblü bir hadisə deyildi, hər 

halda, heç kim onun yanında ayaq saxlamırdı. Elə, bil o da bu səkinin daşı, küçənin 

asfaltı kimi bir şey idi; ona baxan da gözucu baxıb keçirdi və  həmin gözucu 

baxışlarda bir anlıq iyrənmə, çiyrinmə ifadəsi var idi. O bu cür gözucu baxışlardakı 

həmin ikrah dolu ifadəyə adət etmişdi, həmin baxışlar ona təsir etmirdi, elə bil, belə 

də olmalıdır, bunda heç bir təhqiramiz şey görmürdü və ümumiyyətlə, dünyada onun 

üçün təhqiramiz heç nə qalmamışdı. 

Əyninə paltarının üstündən dəmiryolçular kimi sarı rəngli qolsuz pencək geymiş 

süpürgəçi qadın küçənin yuxarı başında göründü və küçəni süpürə-süpürə yavaş-

yavaş aşağıya tərəf gəlməyə başladı, sonra birinci trolleybus küçədən ötdü, maşınlar 

artmağa başladı; indi yay idi və küçədən ötən maşınlar onu narahat etmirdi, çünki 

küçələr quru idi; qışda, payızda sulu qar yağırdı, yağış yağırdı  və o beləcə  gəlib 

«Qırmızı qərənfil»in, yaxud başqa bir qəlyanaltıxananın qabağında oturanda yoldan 

ötən maşınlar onun üst-başına palçıq sıçradırdı. 

O, yenə  də  səksənib  əlini pencəyinin cibinə saldı  və yenə  də cibindəki xırda 

pulları ovcuna yığıb saymağa başladı. «Qırmızı  qərənfil»in müdiri və bufetçisi 

Abdulla ağına-bozuna baxan adam deyildi, alkoqoliklərin hamısını tanıyırdı və tələb 

eləyirdi ki, pullarını göstərsinlər, elə ki, pulları olmadı, itələyib qəlyanaltıxanadan 

çıxarırdı, başqalarının stəkanlarındakı, parçlarındakı artıqları da içməyə qoymurdu, 

alkoqoliklərin gözlərinin qabağında artıqları bufetin yanındakı  əlüzyuyana 

boşaldırdı; hərdən də – ayda, iki ayda bir dəfə – onlardan birinin əlinə vedrə verirdi, 

bütün səhəri, günortanı əsgi ilə qəlyanaltıxananı, bufetin içini, arxa tərəfdəki balaca 

mətbəxi, içki və ərzaq yığdığı zirzəmini tərtəmiz yudurdurdu və bundan sonra yüz 

qram araq, yarım parç pivə verib qovurdu. Bufetçi Abdulla belə bir qəti əqidədə idi 

ki, alkoqoliklər çox sırtıq məxluqdu, adamı ki, bir balaca üzüyumşaq gördülər, çıxıb 

oturacaqlar başında. 

Süpürgəçi qadın küçəni süpürə-süpürə yavaş-yavaş ona tərəf gəlirdi, amma bu 

onu narahat etmirdi, çünki bütün bufetçiləri tanıdığı kimi, «Qırmızı qərənfil» kimi 

qəlyanaltıxanaların yerləşdiyi küçələrdəki süpürgəçilərin də, xidmətçilərin də 

hamısını tanıyırdı, bilirdi ki, hansı davakardır, hansının ürəyi yumşaqdır və indi ona 

tərəf gələn bu arvadın da ürəyiyumşaq adam olduğunu bilirdi, bu arvaddan 

qorxmurdu. 

Süpürgəçi qadın küçəni süpürə-süpürə  gəlib onun yanına çatdı  və  həmişəki 

kimi, özünü saxlaya bilməyib: 

---

 

255

 – Yenə gəlmisən, ay bədbəxt oğlu bədbəxt? – dedi. – Yenə gəlib kəsdirmisən 

buranı? Ay anası ölmüş, ay bacıları qan ağlayan, ay yazıq, gəlmisən yenə? Səni də, 

axı, yəqin bir istəyən var, küçə iti döyülsən axı sən, adamsan də, səni də doğan bir 

ana olub da, ay bədbəxt, səni doğan o qara günün daşını indi hansı başına salsın o 

arvad? Niyə bu günə salmısan özünü, itsən sən? Axı, adamsan, ay külbaş, ay bəxti 

qara, it döyülsən axı?! – Arvad, elə bil, öz-özü ilə danışırdı. – Mənnən pis olub sənin 

həyatın? Mənnən çətin olub? Əlimə süpürgə alıb çörəkpulu qazanıram, ay yazığın 

balası, sənin, Allah bilir, hər şeyin olub, niyə it gününə salmısan özünü, it döyulsən 

sən axı!.. – Süpürgəçi qadın qurumuş böyürtkən kolu kimi qalın süpürgəsinə baxa-

baxa kövrəldi və bu dəfə  də qarğış eləməyə başladı: – Allah bu arağı  çıxaranın 

atasını gorbagor eləsin!.. Allah dünyadakı bütün Abdullaları cəzasına yetirsin!.. Sən 

də ölsən, vallah, bunnan yaxşıdı, ay bədbəxt, anan, bacın üzüqaralıqdan qurtarar... 

Onsuz da, diri-diri ölmüsən... Arvad-uşağın da var bəlkə... Qara gün onlarındı e!.. 

Allah Abdulla kimilərinin də gününü qara eləsin!.. 

Guya ki, bufetçi Abdulla başqalarına güclə araq içirdirdi... 

O, süpürgəçi qadının dediyi sözlərə fikir vermirdi, əslində, heç bu sözləri 

eşitmirdi də. Büzüşüb səkinin üstündə necə oturmuşdusa, eləcə də qalırdı, yerindən 

tərpənmirdi və gözlərini də «Qırmızı qərənfil»in qapısındakı iri qıfıllara zilləmişdi 

və yenə də həmin iri qıfılların dəmirini yüyən kimi, öz dişlərində hiss edirdi. 

Deyinə-deyinə, qarğış eləyə-eləyə qalın süpürgəsini yolun ortasından o baş-bu 

başa apara-apara küçəni süpürən qadın hərdən süpürgənin ucu ilə onun dünən gecə 

hardasa çirkə-palçığa bulaşıb, indi qurumuş şalvarının balaqlarına, dabanları yeyilib 

getmiş, ordan-burdan üstü cırılıb deşilmiş ayaqqabılarına toxunurdu, amma o buna 

məhəl qoymurdu və ümumiyyətlə, bu saat onu heç nə yerindən tərpənə bilməzdi, 

yalnız «Qırmızı qərənfil»in qapısındakı iri qıfıllar açılanda onun da ayaqlarına güc 

gələcəkdi, yerindən qalxıb qəlyanaltıxanaya girəcəkdi, cibindəki altmış qəpiyi 

çıxarıb bufetçi Abdullaya uzadacaqdı, bufetçi Abdulla da əli onun çirkli əlinə 

toxunmasın deyə, bufetin piştaxtasındakı boş boşqaba işarə edəcəkdi, yəni ki, pulu 

bura qoy, sonra pivə şüşələrinin arasından ən yöndəmsizini, ağzından hava 

buraxanını, yaxud şüşəsi çatlamışını, bir sözlə, o pivələri ki, abırlı müştərilərin 

qabağına qoya bilməzdi, onları seçib iyrəndiyini gizlətməyərək, daha doğrusu, 

iyrəndiyini açıq-aşkar nümayiş etdirərək yenə də işarə ilə deyəcəkdi ki, gəl, bunları 

götür. «Qırmızı qərənfil»in qapısındakı iri qıfılların açılmasından başqa, onu bu dəm 

səkinin üstündən daha iki səbəb qaldıra bilərdi: ya milisioner görsə, durub haradasa 

gizlənərdi ki, tüfeyli kimi aparıb ona məcburi iş kəsməsinlər, yaxud məcburi surətdə 

müalicəyə göndərməsinlər (üç dəfə beləcə məcburi müalicəyə göndərilmişdi, amma 

sonradan yenə də içməyə başlamışdı), bir də ki, özü kimi birisinin gəldiyini 

görsəydi, durub qaçardı, çünki altmış qəpiyinə şərik çıxa bilərdilər. Səhər tezdən 

hələ dilinə bir qurtum da içki dəymədiyi vaxt, cibində otuz qəpik, yaxud altmış 

qəpik beləcə oturub qəlyanaltıxananın açılmağını gözləyəndə, o, özü kimilərə qarşı 

çox qəddar olurdu: onlardan gizlənirdi, onları yaxına buraxmırdı və bu ona 

bənzəyirdi ki, uzun müddətdən bəri ac qalmış bir heyvan şikar tapır, bütün olub-

olmayan imkanları ilə, dişi ilə, dırnağı ilə həmin şikarı başqalarından qoruyur, həmin 

şikardan, heç olmasa, bir dişdəm qoparmağa can atan heç kimi yaxına buraxmır. 

Süpürgəçi qadın küçəni süpürə-süpürə qalın süpürgəni yenə  də  səkiyə  tərəf 

aparanda yumaq kimi bürmələnib küçəyə atılmış bir qəzet asfaltın üstü ilə yüngül 

top kimi diyirlənə-diyirlənə gəlib onun ayaqlarının yanında dayandı. 

---

 

256

O, gözlərini «Qırmızı qərənfil»in qapısından çəkib həmin yumaq kimi bükülüb 

atılmış  qəzetə baxdı; o bilirdi ki, bu cür bükülüb atılmış  qəzetlərin içində, adətən, 

heç nə olmur, amma həmin yay səhəri necə oldusa, əlini uzatdı, qəzeti ayaqlarının 

altından götürüb yavaş-yavaş yumağını açmağa başladı. Saralıb solmuş bu köhnə 

qəzetin içində heç nə yox idi, görünür, kimsə haçansa bu qəzetə  nəsə bükmüşdü, 

sonra bükdüyünü götürüb, qəzeti də beləcə pərçim bürmələyib tullamışdı. 

O indicə açıb içində heç bir maraqlı şey tapmadığı qəzeti qalın süpürgəyə tərəf 

atmaq istədi, amma bu vaxt tamamilə ani olaraq gözü həmin köhnə qəzetdəki əzik-

üzük bir şəklə sataşdı, gözünü çəkmək istədi, amma çəkmədi, baxdı və yavaş-yavaş 

elə bil ki, başındakı uğultu azaldı, gicgahlarının nəbzi daha da bərkdən vurdu, onun 

bütün bədəninə soyuq bir tər gəlməyə başladı, çünki ona elə  gəldi ki, əzik-üzük 

şəkildəki bu şagird odur, özüdür. 

Qəzetdəki  şəkildə üç nəfər  şagird məktəb kitabxanasında oturub birlikdə 

imtahana hazırlaşırdılar, bir qız idi, iki oğlan və indi o, boz bir duman içində hiss 

edirdi ki, bu oğlanlardan biri odur – həmin o boz duman içində adda-budda yadına 

gəlirdi ki, məktəbdə oxuyanda haçansa qəzetdə beləcə şəkilləri çıxmışdı; şəkildəki 

oğlanlara baxırdı və beynində kirəc bağlamış qalın, ağır laylar arasından hiss edirdi 

ki, bu, həmin qəzetdi, bu məktəbli oğlanlardan biri də o özüdür. 

Məktəb illəri, yeniyetməlik, gənclik çağları onun qəzetdəki  əzik-üzük  şəkilə 

baxdığı anadək tamam unudulmuş, heç vaxt yada düşməyən bir keçmişdə qalmışdı 

və elə bil ki, həmin keçmiş qalın-nazik buz layları arasında donmuşdu və indi yavaş-

yavaş tərpəndikcə, buz layları da çatlayır, sınır, xırçıldayırdı. 

Uzun müddət duymadığı, hiss etmədiyi, unutduğu bir həyəcan birdən-birə onun 

bədəninə bir üşütmə gətirdi və bu üşütmədə, qəribə idi, həm soyuqluq, həm də bir 

hərarət var idi və onun o köhnə  qəzeti tutmuş çirkli barmaqları,  əlləri  əsməyə 

başladı, hətta elə bil ki, o soyuq və eyni zamanda, hərarətli üşütmə həmin yay səhəri 

onun bütün varlığına, həyatına hakim kəsilmiş yanğını da bir müddət üstələdi və bu 

dəm o diksinib bir az aralıdakı akasiya ağacına qonmuş bir dəstə  sərçəyə baxdı, 

quşların haray-həşirli civiltisini eşitdi, sonra birdən-birə onun burnuna çox yüngül 

bir qoxu gəldi və o bu qoxuda uzun müddətdən bəri yadırğadığı bir doğmalıq, bir 

məhrəmlik hiss etdi; bu qoxu onun yadına nəsə salırdı, amma bunun nə olduğunu 

bilmirdi, həmin qoxunu tanımırdı. Diqqətini toplamağa, o qoxunun hardan 

gəldiyinə, o mehribanlığın, məhrəmliyin nə olduğunu fikirləşməyə, yadına salmağa 

isə taqəti yox idi. 

Əlbəttə, ola bilərdi ki, bu qəzet heç həmin qədim, həmin gözəl qəzet deyil, bu 

oğlan da o özü yox, tamam başqa bir adamdı, ola bilərdi ki, zənni onu aldadırdı, 

yaxud yenə  də onu qara basırdı, amma o, bütün gücünü toplayıb, heç olmasa, bu 

şübhələri özündən qovmağa çalışırdı, çünki birdən-birə onun ürəyində uzun 

müddətdən bəri duymadığı bir istək  əmələ  gəlmişdi: istəyirdi «Qırmızı  qərənfil»in 

qapısına tərəf baxmasın, istəyirdi akasiya ağacından gələn o civiltini bir az da 

eşitsin; onun ürəyində yaranmış həmin istəkdə bir işıq var idi və o işığın istisi onun 

elə bu dəqiqənin özündə də sızıltı ilə yanan, içki istəyən bədəninə yüngül bir hərarət 

gətirirdi. 

O özündən asılı olmayaraq, «Qırmızı qərənfil»in qapısına ötəri bir nəzər saldı, 

sonra yenə akasiya ağacında civildəyə-civildəyə haray-həşir salmış bir dəstə sərçəyə 

tərəf baxdı, sonra yenə  də  qəzetdəki həmin  əzik-üzük  şəkilə baxmaq istədi, amma 

baxmadı, çünki burnuna gələn o qoxunu birdən-birə tanıdı... 

---

 

257

Süpürcəçi qadın gəlib köhnə qəzet bürməsini onun əlindən aldı və süpürgəsinin 

ağzına atdı, bayaqkı kimi sidq-ürəkdən onun halına acıya-acıya, onun belə bir 

güzəranının qarasına deyinə-deyinə küçəni üzüaşağı süpürə-süpürə uzaqlaşmağa 

başladı: 

 –  Nə olacaq bu qəzetin içində, ay bədbəxt? Pul tapacaqsan? Lap tapsan nə 

olacaq? Gedib bir az da çox içəcəksən də, ay bədbəxt oğlu bədbəxt!.. Sonra nə 

olacəq? Bir gün də beləcə öləcəksən küçədə... Kimin xəbəri olacaq sənnən? Kim 

ağlayacaq səninçün? Kim aparıb basdıracaq səni qara torpağa, ay üzü qara?.. 

O, süpürgəçi qadının nə dediyini eşitmirdi, sərçələrin civiltisini də  eşitmirdi, 

çünki burnundan çəkilib getməyən həmin qoxu onu unudulub qədimlərdə qalmış bir 

keçmişə dartırdı  və  hərdən, elə bil, onun beynində fotoaparat işığı kimi, nəsə ani 

olaraq yanıb-sönürdü və o, həmin anlarda fotoşəkil kimi keçmişin dəqiq görümlərini 

görürdü... 

... bələyi açılmış qızı arxası üstə uzanıb ayaqlarını stolun üstünə döyəcləyir... 

... Səfurə təzəcə yuyub qurutduğu uşaq əsgilərini ütüləyir... 

... sonra o ütünü Səfurədən alıb, beş-altı aylıq qızının  əsgilərini, balaca 

koftalarını ütüləyir... 

... Səfurə kətilin üstündə oturub Gülzarı əmizdirir və açıq pəncərədən düşən gün 

şüaları Səfurənin açıq sinəsinə, döşünə bir işıltı gətirir... 

... o, Gülzarın balaca çit papağını ütüləyir və bu, o balaca papaqdan gələn 

qoxudu... 

... balaca papaqdan gələn qoxudu... 

... balaca papaqdan gələn qoxudu... 

Səfurənin də adı, Gülzarın da adı neçə müddət idi? – bir ay idi, bir il idi? – 

silinib onun yaddaşından pozulmuşdu, daha doğrusu, onun, ümumiyyətlə, öz 

yaddaşından xəbəri yox idi, çünki nəyi isə yadda saxlamağa vaxtı yox idi, çünki içki 

tapmaq ehtirası, içki içmək yanğısı onun bütün vaxtını yeyirdi, gücünü alırdı, nəyisə 

yada salmağa, xatırlamağa taqəti yox idi və bütün bunlar barədə, yəni bu vaxtsızlıq 

barədə, bu yaddaşsızlıq barədə fikirləşməyə də taqəti və həvəsi yox idi. Səfurə də, 

Gülzar da, ağappaq cərrah xalatı, cərrah papağı da uzaq və tamamilə yadlaşmış bir 

keçmişdə qalmışdı. Əvvəllər, o vaxtlar ki, düzdü, evdən getmişdi, işdən çıxarılmışdı, 

amma, hər halda, tamam küçələrə düşməmişdi, stəkanların, parçların dibindəki 

qalığı içmirdi, haradasa qarovulçu işləyirdi, balaca da bir qarovul köşkü var idi, 

əlinə keçəni arağa verib o köşkdə içirdi və orda da yıxılıb yatırdı, bax, o zamanlar 

həmin o əlçatmaz, ünyetməz keçmiş  bəzən ona rahatlıq vermirdi, ayıq vaxtlarında 

əzab çəkirdi, özü özünə söz verirdi ki, gedib müalicə olunacaq, daha içməyəcək, 

hətta, yeniyetməlik, gənclik çağlarında olduğu kimi, gələcək barədə planlar qururdu, 

fikrində Gülzarı yenidən gəzməyə  çıxarırdı, teatra, kinoya gedirdilər, fikrində 

yenidən Səfurə ilə bir çarpayıda yatırdı  və  həmin çarpayıdakı  ağın kraxmal 

təmizliyi, elə bil ki, onun fikrindən, xəyalından çıxıb balaca qarovulçu köşkünə bir 

ümid, bir nikbinlik gətirirdi, amma sonra hardansa yenə araq tapılırdı  və yenidən 

başlanacaq gələcək haqqındakı o planlar, o xəyallar da solurdu, işığını itirirdi. 

Süpürcəçi qadın küçəni süpürə-süpürə uzaqlaşdı  və arvadın  əynindəki sarı çit 

pencək də, elə bil, bu dəm bütün aləmi basmış payız xəzəlindən xəbər verdi... 

---

 

258

O yenə  də gözucu «Qırmızı  qərənfil»in qapısına baxdı, sonra gözlərini  əlinə 

zillədi, elə bil ki, qəzet hələ də əlində idi və yenə də onun ürəyindən bir qorxu keçdi 

ki, birdən cibindəki altmış qəpiyi itirmiş olar, amma bu dəfə pulları cibindən çıxarıb 

saymadı, öz-özünü həmin nigarançılıq içində saxladı və bu, elə bil ki, onun özünün 

özündən aldığı bir intiqam idi. 

Hər şey ilk qədəhdən başladı və o ilk qədəhi haçan içmişdi? – bunu heç vaxt, 

hətta, cərrah işlədiyi və içməyini başqalarından gizlətdiyi, içkinin iyi gəlməsin deyə 

üz-gözünə  ətir vurduğu vaxtlar belə yadına gətirə bilmirdi; sonra içməyini daha 

gizlədə bilmədi, sonra heç gizlətmək istəmədi də, bəxtindən şikayət etdi, həyatdan 

şikayət etdi, ağlaya-ağlaya özünün təqsirkar olmadığını, həyatın təqsirkar olduğunu 

tanıyıb-tanımadığı adamlara uzun-uzadı danışmağa başladı və tanış-biliş tələsik bir 

bəhanə tapıb ondan ayrılmağa, ondan canını qurtarmağa çalışdı, onu görəndə yolunu 

dəyişdi, gizləndi, sonra uzun-uzadı danışmağa vaxtı  və  həvəsi qalmadı, tanış-

bilişdən əvvəlcə beş manat, sonra üç manat, sonra bir manat, əlli qəpik, iyirmi qəpik 

borc istədi, sonra daha «borc» sözünü də demədi, elə-eləcə pul istədi; işdə əvvəlcə 

cərrahlıqdan kənar edildi, xırda feldşer işlədi, sonra işdən tamam çıxarıldı və gedib o 

qarovulçu köşkünü tapdı; söz verdi, təzədən içdi, müalicə olundu, təzədən içdi, 

evdən getdi, Səfurə yaxınların, qohumların tənəsi altında (« – Niyə o alkoqolikin 

nazı ilə oynayırsan? Ərdi sənə bəyəm? Atadı bəyəm uşağınız üçün? Bədbəxt eləyib 

sizi, neyləyirsən onu? Qoy, öz cəzasıdı, it kimi ölsün küçələrdə!..») axtarıb onu 

tapdı, yenə getdi, hardasa itdi və Səfurə yenə onu axtarıb tapıb evə qaytardı, yenə 

getdi və daha Səfurə onu axtarmadı, geri qaytarmadı. 

O, elə-eləcə  səkinin üstündə oturub gündən və çirkdən qapqara qaralmış  əlinə 

baxırdı  və onun başı yenə  də  uğuldamağa başlayırdı, sərçələrin civiltisi yenə  də 

eşidilməz olurdu, bütün bədənindən gəlib keçən o yanğı yenə  də yandırırdı  və bu 

zaman o çox zəif taqəti daxilində bir-iki dəfə gücünü toplamaq istədi, çalışdı ki, 

həmin sərçə civiltisi kəsilməsin, «Qırmızı  qərənfil»in qapısına tərəf baxmasın, 

cibindəki altmış  qəpiyin itəcəyindən qorxmasın, amma özünü saxlaya bilmədi, 

«Qırmızı  qərənfil»in hələ  də bağlı qapısına baxdı, bir-iki dəfə udqundu, ağzı sulu 

olsa da, hətta arabir dodaqlarının qırağından tüpürcək axsa da, onun ağzı da bütün 

içi kimi, beyni kimi yanırdı, pivə istəyirdi. 

Süpürgəçi qadın küçədə öz sahəsini süpürüb qurtarmışdı, çıxıb getmişdi və 

küçənin, səkinin asfaltın üstündə qalın süpürgənin izi qalmışdı: süpürgə asfaltın 

üstündəki narın tozu xırda və sıx xətlərlə daramışdı və bu təmiz küçədəki bu izdə də 

bu dəm həmin dəstə-dəstə sərçə civiltisinə bənzəyən nəsə var idi. 

---

 

259

O yenə də iri qıfıllara baxdı, sonra asfaltın üstündəki süpürgə izlərinə baxdı və 

birdən-birə əvvəllər tez-tez yadına saldığı, uzun müddətdən bəri isə tamam unutduğu 

bir baxışı xatırladı  və başındakı  uğultuya, bədənindəki yanğıya, qulağının, ayaq 

barmağının ağrımasına baxmayaraq, həmin baxışı aydın gördü, həmin baxışın çox-

çox uzaqlarda qalmış  əhvali-ruhiyyəsini yüngülcə  də olsa, yenidən hiss etdi: 

yeddinci, ya səkkizinci sinifdə oxuyurdu, yay vaxtı idi, atası Naxçıvana ezamiyyətə 

getmişdi, onu da özü ilə aparmışdı və Ilan dağını da onda görmüşdü, sonra Bakıya 

qayıtmışdılar və həmin qısa səfər onun ürəyinə qəribə bir coşğunluq gətirmişdi, o, 

doğulub böyüdüyü Bakı küçələrinə də, yaxşı tanıdığı adamlara da, öz yoldaşlarına 

da elə bil ki, nəsə yeni gözlərlə baxırdı, ona elə  gəlirdi ki, nəsə gözəl bir ərəfə 

qarşısındadı, bunun nəyin ərəfəsi olduğunu bilmirdi, amma o ərəfə hissi ürəyinə bir 

hərarət, bir ilıqlıq gətirirdi, elə bil ki, içində təzə-tər söyüd yarpaqlarını oxşayan bir 

yaz mehi əsirdi və belə günlərin birində Bakının dağlıq məhəlləsində yaşayan bir 

yoldaşıgilə gedəndə küçədən ötən cavan bir qızın oğrun baxışlarını ömründə ilk dəfə 

öz üzərində hiss etdi; həmin qız ondan iki-üç yaş böyük olardı, ağappaq və qolsuz 

koftası dolu və sağlam bədənini pərçim örtmüşdü, elə bil ki, qızın bədəni, dolu 

döşləri ağappaq qolsuz koftanı cırıb-dağıdıb özünü göstərmək istəyirdi, qaraşın sifəti 

və qapqara gözləri var idi və gizli bir ehtirasla, maraqla işıldayan o qara gözlər ona 

oğrun bir nəzər saldı, sonra qız gözlərini yerə dikdi, hətta, deyəsən, bir balaca 

qızardı da, onun yanından ötüb keçdi və o bir də heç zaman həmin qızı görmədi, 

amma ilk dəfə öz üzərində hiss etdiyi o oğrun baxışlardakı gizli ehtirasın, marağın 

işıltısı yaddaşında hopub qaldı, hətta institutu qurtarandan sonra da o qızı 

xatırlayırdı, o baxışları yenidən görürdü və həmişə də o baxışların əhvali-ruhiyyəsi 

daxili bir nikbinlik, daxili bir coşğunluq gətirirdi. 

O, asfaltın üstündəki süpürgə izlərinə baxa-baxa həmin uzaq baxışları tamamilə 

qəflətən xatırladı  və bu zaman bayaq hiss etdiyi doğma, məhrəm qoxunu yenidən 

duydu, onun əlləri, bədəni yenə  də  həyəcanla titrədi, bu, bədənindəki o dözülməz 

yanğının titrəyişi deyildi, yenə də o doğmalığın, o məhrəmliyin gətirdiyi titrəyiş idi. 

Küçədən maşınlar tez-tez ötməyə başladı, gedib-gələn adamlar çoxaldı, 

süpürgənin asfalt üstündəki izləri tapdanıb yavaş-yavaş itməyə başladı  və bufetçi 

Abdulla da əlindəki bir dəstə açarı oynada-oynada gəlib çıxdı, özündən qat-qat 

aşağıda dayanmış iyrənc bir məxluqa baxırmış kimi, ona ötəri bir nəzər saldı, sonra 

«Qırmızı qərənfil»in qapısındakı yekə qıfılları bir-bir açmağa başladı. 

O, Abdullanın gəlməyini görməmişdi, amma açılan qıfılların səsini eşidirdi və 

başa düşürdü ki, Abdulla gəlib «Qırmızı  qərənfil»in qapısını açır. Onun bütün 

bədəni, bütün varlığı «Qırmızı  qərənfil»ə can atırdı, amma o, Abdullaya tərəf 

baxmırdı, qalxıb «Qırmızı  qərənfil»ə  tərəf getmirdi və başındakı  həmin uğultu, 

bədənindəki həmin yanğı içində, elə bil, özü özündən yenə də intiqam alırdı və bu 

daxili intiqam elə bil ki, onun gücünü artırırdı, ona taqət verirdi (bədən isə yanırdı, 

yanırdı...). 

---

 

260

Abdulla, nəhayət ki, qıfılların hamısını açıb qurtardı və içəri keçməzdən qabaq 

yenə də ona tərəf ötəri bir nəzər saldı, əvvəlcə elə bildi ki, o yatıb, hətta ani olaraq 

fikirləşdi ki, bəlkə ölüb, amma sonra hiss etdi ki, nə yatıb, nə  də ölüb. Abdulla 

iyirmi ilin bufetçisi idi, belələrini çox görmüşdü, adlarını bilmirdi, amma sifətdən 

onları tanıyırdı. Bu iyirmi ildə onların çoxu itib-batmışdı, əvəzinə yeniləri gəlmişdi 

– bunlar, elə bil ki, bir-iki illik ömrü olan bir məxluqat idi, gedirdi, əvəzində həmin 

məxluqatın müxtəlif yaşda yeni nəsli gəlirdi. Indi sübh tezdən gəlib «Qırmızı 

qərənfil»in qabağını  kəsdirmiş bu alkoqolik iki-üç il idi peyda olmuşdu,  əvvəllər 

hərdənbir itirdi, amma axır vaxtlar səhərdan-axşamacan bu aralarda sülənirdi; 

deyirdilər ki, guya, əvvəllər yaxşı cərrah imiş; amma bufetçi Abdulla əvvəllər yaxşı 

cərrah,  əvvəllər yaxşı müəllim,  əvvəllər yaxşı  pəhləvan,  əvvəllər, mən nə bilim, 

yaxşı nə olanları az görməmişdi, amma indi onlar hamısı nə cərrah, nə müəllim, nə 

artist, nə pəhləvan, nə də müstəntiq idi, hamısı eyni məxluqat idi. Bufetçi Abdulla 

bəzən bekar vaxtlarında təəccüblə  və bir az da daxili bir fərəhlə fikirləşirdi ki, 

bunların arasında keçmişdə kim desən olanı var, amma keçmişdə bufetçi olanı 

yoxdu; bufetçi yazıq səhərdən-axşamacan stəkanlara araq süzür, bəs, niyə özü 

alkoqolik olmur? Bu da bir sirri-xuda idi... Və ümumiyyətlə, bufetçilərə qarşı ki, 

camaat arasında bu qədər kin-küdurət var idi, bufetçilərə ki, bu qədər yuxarıdan 

aşağı baxırdılar, bunu Abdulla dunyanın ən insafsız işlərindən biri hesab edirdi... 

... Bədən isə yanırdı, yanırdı... O, bu yanğı içində, başını çatladan uğultu içində, 

eyni zamanda, həmin qoxunu da hiss edirdi və o qoxunun doğmalığı, məhrəmliyi də, 

elə bil, bu dəm Gülzarın körpə çağlarındakı kimi, bir körpə  təbəssümü ilə 

gülümsəyirdi... 

Indi Gülzarın neçə yaşı var? On dörd... yox, on beş... yaxşı yadına gətirə 

bilmirdi, amma bu barədə, yəni Gülzarın yaşı barədə fikirləşəndə o doğma, o 

məhrəm, körpə kimi gülümsəyən o qoxu birdən-birə itdi, əvəzində çoxdan bəri 

yadırğadığı  xəcalət hissi ürəyini sıxdı, hətta, həmin xəcalət hissi qısa bir müddət 

ərzində bədəninin o yanğısını da, başının o uğultusunu da, qulağının ağrısını, ayaq 

barmağının o sızıltısını da üstələdi: Gülzarı axırıncı dəfə görməyi yadına düşdü. 

Dəstə-dəstə sərçələr hamısı bir yerdə  pırıltı ilə  ağacların üstündən qalxıb uçdu 

və o uçuşun qəfilliyi də bükülüb-bürmələnib atılmış  qəzetin bayaq süpürgənin 

ağzından diyirlənib gəlib onu tapmasındakı qəfilliyə bənzəyirdi. 

O, gözlərini qaldırıb sərçə dəstələrinin ardınca baxdı, sərçələr binaların damları 

arasında yox oldu və o birdən-birə yenə də qorxdu, sövq-təbii əlini kirli pencəyinin 

cırılmış cibinə tərəf apardı, amma o dəqiqə də başa düşdü ki, yox, bu, altmış qəpiyi 

itirmək qorxusu deyil; bu o qorxudu ki, birdən Gülzar gəlib beləcə onun qabağına 

çıxar, onu beləcə səki üstündə oturmuş, beləcə «Qırmızı qərənfil»lə üzbəüz görər. 

Neçə müddətdən bəri birinci dəfə idi ki, o, belə bir qorxu hissi keçirirdi. 

---

 

261

Axırıncı  dəfə Gülzarı bir həftə bundan əvvəl gördü. Ya bir ay bundan əvvəl? 

Bəlkə iki ay bundan əvvəl – dəqiq yadına gətirə bilmirdi, çünki bədəninin o yanğısı 

daha tamam dözülməz idi, başının uğultusu tərpənmək, dirçəlmək istəyən bütün 

xatirələri boz bir dumana bürümüşdü. Hər halda, axırıncı dəfə Gülzarı görəndə yaz 

girmişdi, ağaclar yaşıl idi, bəlkə də yox, heç yaz girməmişdi? Hə, hə, deyəsən, qış 

idi, Gülzar əyninə palto geymişdi, qırmızı palto və həmin paltonun qırmızısı bu dəm 

elə bil birdən-birə qərənfil qırmızısına çevrildi, «Qırmızı qərənfil» oldu, sonra elə bil 

o qırmızının üstünə pivə töküldü, qırmızı  əridi, basma kağızda qırmızı mürəkkəb 

ləkəsi kimi yayıldı və yenə pivənin iyi aləmi başına götürdü, sonra o pivə iyinə araq 

iyi qarışdı, şirin çaxır iyi qarışdı və onun bütün bədəni daha artıq bir hərisliklə alışıb 

yanmağa başladı, amma o yenə  də  tərpənmədi, həmin dəm bəlkə özünün də 

anlamadığı daxili, gizli bir həvəslə özündən intiqam aldı. 

Yox, palto deyildi Gülzarın  əynindəki, deyəsən, kofta idi, qırmızı kofta... Heç 

nəyi dəqiq yadına gətirə bilmirdi, amma Gülzarın sifəti indi bütün cizgiləri, xətləri 

ilə tam dəqiq gözlərinin qabağında idi və beynindəki o boz dumana baxmayaraq, 

Gülzarın gözlərindəki dəhşəti tamam aydın gördü. 

Gülzarı gördüyü gün gönorta gedib «Mebel» dükanının qabağında mebel 

daşıyan maşının sürücüsü Ağacəfəri gözləmişdi, sonra özü kimi iki nəfərlə birlikdə 

dörd piano daşımışdı – birini haradasa altıncı  mərtəbəyə qaldırmışdılar, birini 

haradasa dördüncü mərtəbəyə, o birilərini də  şəhərin hansı  tərəfindəsə neçənci 

mərtəbələrəsə qaldırmışdılar, sonra da Ağacəfər onların üçünə bir yerdə  zəhmət 

haqqı kimi on manat pul vermişdi, özü isə, təzə piano sahiblərindən neçə almışdı, 

Allah bilirdi, hər halda, hərəsindən yüz əlli, iki yüz manatdan əskik almamışdı. Hələ 

indi yaxşı idi, bəzən Ağacəfər hiss edirdi ki, gəlib «Mebel»in qabağında onu 

gözləyən alkoqoliklərin halı lap pisdi, bu zaman onlara adambaşına  əlli qəpikdən 

artıq vermirdi, pianonu onuncu mərtəbəyə daşıtdırırdı, müştəridən də zəhmət haqqı 

kimi, iki yüz-iç yüz manat alırdı. Bir sözlə, Ağacəfər alkoqoliklərin hesabına əməlli-

başlı pullu adam olmuşdu, yayda ailəsini istirahət eləməkdən ötrü Kislovodska 

göndərirdi, qışda özü məzuniyyətə çıxıb Odessadakı aşnasının yanına gedirdi və bir 

ay Odessanın gözəl restoranlarında kefə baxırdılar. «Mebel» dükanında kassir 

işləyən  Əbülfət başını  aşağı  əyib çeşməyinin yuxarısından bir-bir bu alkoqoliklərə 

baxırdı, Ağacəfərin bunlarla danışığına qulaq asırdı və deyirdi: 

 – Sən lap quldursan e, Ağacəfər! 

Ağacəfər: 

 –  Nə? – deyirdi və  əlini uzadıb onun əmrinə müntəzir dayanmış alkoqolikləri 

göstərirdi. – Alə, bunlardan qul olar? Alkaşdı e, bunlar, alkaş!.. 

Həmin gün Ağacəfərin verdiyi on manata üç dənə araq alıb içmişdilər, pul 

qurtarmışdı, bədən isə yanırdı, bədən araq, şirin çaxır, pivə istəyirdi, bir-birilərindən 

ayrıldılar və o hara getdiyinin fərqinə varmayaraq addımlayırdı – onun ayaqları 

vəfalı it kimi bir şey idi, aparıb hansı bir pivə barınasa, hansı bir qəlyanaltıxanayasa 

çıxaracaqdı  və bu vaxt o birdən-birə Gülzarla rastlaşdı, hansı küçəninsə tinini 

burulanda Gülzarla üz-üzə gəldi. 

Gülzarın yanında bir nəfər rəfiqəsi də var idi. Gülzar onu görəndə donub yerində 

qaldı. Rəfiqəsi də dayanıb gizlədə bilmədiyi bir maraqla gah ona, gah da Gülzara 

baxdı. 

---

 

262

O,  əvvəlcə  ağlamaq istədi, uda bilmədiyi bir qəhər pərçim olub boğazında 

dayandı, Gülzarı qucaqlayıb öpmək istədi, təxminən bir il görmədiyi qızına əməlli-

başlı baxmaq istədi, amma Gülzarın gözlərindəki o qorxunu görəndə, rəfiqəsinin 

baxışlarındakı o marağı görəndə boğazına pərçim olub qalmış o qəhər  əriyib yox 

oldu, bədənindəki içki yanğısına dəli bir kin-küdurət qatışdı, həmin yanğıdan və 

hirsdən titrəyən xırıltılı səsi ilə başqa bir söz tapa bilməyib: 

 – Hara gedirsən? – soruşdu. 

Gülzar cavab vermədi. 

 – Hara gedirsən? 

Gülzar: 

 – Çəkil, – dedi. 

 – Yox, çəkilməyəcəyəm! 

 – Çəkil. 

Onun bütün bədəni araq, şirin çaxır, pivə istəyi ilə alışıb yanırdı və birdən o: 

 – Pul ver, çəkilim, – dedi. 

Gülzarın gözlərindəki dəhşət o zaman yarandı  və  rəfiqəsinin də sifətindəki 

maraq dondu. 

 – Bir manat ver, çəkilim... Əlli qəpik ver!.. 

Gülzar bərkdən hönkürə-hönkürə onu itələyib qaçdı, rəfiqəsi də Gülzarın 

ardınca qaçdı. 

O, əlini atıb arxadan Gülzarın paltarından tutmaq istədi, amma tuta bilmədi və 

müvazinətini itirib səkinin üstünə yıxıldı, alnı asfalta dəyib partladı və o, alnından 

axıb gələn isti qanı burnunda, dodaqlarında hiss etdi və sövq-təbii təəccüb etdi ki, 

bədənində ki, bu qədər yanğı var, bütün bədəni ki, dözülməz bir içki istəyi ilə üşüm-

üşüm üşüyür, necə olur ki, qanı beləcə istidi? Bir müddət eləcə üzüüstə  səkidə 

sərilib qaldı, alnından axan qan laxtalandı, kimsə  əlindən tutub qaldırmaq istədi, 

kimsə onu ayaq altından kənara çəkmək istədi, amma o bütün bunların fərqinə 

varmırdı və heç nə barədə fikirləşmirdi, Gülzarı da yadından çıxartmışdı, hətta, elə 

bil ki, arağı, çaxırı, pivəni də yadından çıxartmışdı, amma yoldan ötənlərdən kimsə 

dedi ki, təcili yardıma zəng eləmək lazımdı və o, beynini bürümüş duman içində bu 

sözləri eşitdi, tərpəndi, qalxdı və ayaqları dolaşa-dolaşa getdi... 

Bufetçi Abdulla özünü saxlaya bilməyib hərdənbir «Qırmızı qərənfil»in içindən 

təəccüblə ona tərəf boylanırdı, zəndlə baxırdı və yenə də öz işi ilə məşğul olurdu: 

pivə parçlarını yuyub səliqə ilə qabağına düzürdü, divar boyu iri soyuducudan 

pamidor, xiyar çıxarırdı, uzun və iti bıçağı ilə doğrayıb boşqablara yığırdı, dünəndən 

qalmış soyutma toyuğu, yumurtanı, kolbasanı piştaxtaya qoyurdu və yenə də, istər-

istəməz, qarşıdakı səki tərəfə baxırdı. Bufetçi Abdulla təəccüb edirdi ki, sübh tezdən 

«Qırmızı  qərənfil»in qabağını  kəsdirmiş bu içki düşkünü niyə durub gəlib pivə 

istəmir? Bufetçi Abdulla təcrübəli adam idi və bilirdi ki, məsələ pulda deyil – 

bunların, onsuz da, çox zaman pulları olmur, dilənçi kimi gəlib pivə dilənirlər, səbəb 

nə isə başqa bir şey idi və bufetçi Abdulla axırda bu qərara gəldi ki, yəqin bu 

bədbəxt sancılanıb-eləyib, yerindən tərpənə bilmir; bunların arasında beləcə qəflətən 

sancılanıb ölənləri Abdulla üç-dörd dəfə görmüşdü. 

---

 

263

O yenə də qorxdu ki, birdən Gülzar təsadüfən gəlib bura çıxar, ya Səfurə gəlib 

bura çıxar və yerindən tərpənib qalxmaq istədi, amma bədənində heç bir taqət 

qalmamışdı, qalxa bilmədi; başındakı uğultu içində başa düşdü ki, bir azdan hər şey 

yenə  də yaddan çıxacaq, yenə  də gedib «Qırmızı  qərənfil»ə girəcək, altmış  qəpiyi 

verib pivə içəcək, sonra hər şey öz həmişəki qaydasına düşəcək – bunu fikirləşdi və 

Gülzarın gözlərindəki dəhşəti yenə də bütün aydınlığı ilə gördü. 

Bufetçi Abdulla «Qırmızı qərənfil»in qapısı ağzına çıxıb onu çağırdı: 

 – Ey! Ey! 

Bufetçi Abdulla bunlardan heç birinin adını bilmirdi, çağıranda da «ey» deyirdi. 

 – Ey, səninnəyəm, bura gəl!.. 

O, güclə başını çevirib «Qırmızı  qərənfil»ə baxdı  və  həmin yay səhəri bufetçi 

Abdulla onun gözlərində qəribə bir ifadə gördü; bu ifadənin qəribəliyi nədə idi? – 

bufetçi Abdullanın  şüuru bunu dərk edə bilmək səviyyəsində inkişaf etməmişdi, 

amma, hər halda, bu elə bir ifadə idi ki, bufetçi Abdulla daha onu səsləmədi və 

təzədən içəri girdi. 

O, bir müddət «Qırmızı qərənfil»in açıq qapısına baxdı: yəqin zirzəmidən nəsə 

daşımaq lazım idi, yaxud «Qırmızı  qərənfil»i silib-süpürmək lazım idi, amma 

yerindən tərpənmədi və  hətta,  əlini cibinə salıb altmış  qəpiyi götürmək və it payı 

kimi «Qırmızı  qərənfil»in qapısına tərəf tullamaq istədi və  bədəninin yanğısı, 

başının uğultusu, qulağının, ayaq barmağının sızıltısı içində, beynini bürümüş o boz 

duman içində öz-özünün bu istəyinə  təəccüb etdi, sonra başını yuxarı qaldırıb 

günəşə baxdı; onun bədən üzvlərinin hissləri tamam korlanmışdı  və bu dəfə  də 

günəşə baxanda gözlərini qıymadı, açıq gözlə baxdı, sonra gözlərini günəşdən 

çəkəndə bir müddət heç nə görmədi, hər tərəfi basmış qaranlıq içində iri və girdə 

günəş gözlərinin qabağında kölgəli bir ağartı-sarıltı ilə ağarıb-saraldı. 

Həmin yay səhəri onun şüurundan keçən xatirələr adda-budda idi, müəyyən bir 

fikirdən, hadisədən, görümdən doğmurdu, öz-özünə  gəlirdi – o, bu xatirələrin 

qəfilliyinə görə korşalmış bir heyrət hissi keçirirdi və bu dəfə də uşaq vaxtı gördüyü 

Ilan dağı birdən-birə yaddaşında canlandı: gözlərini yumdu və  sıldırım qayalardan 

ibarət hündür, çılpaq Ilan dağı gəlib gözlərinin qabağında dayandı. Ona elə gəldi ki, 

Ilan dağının lap zirvəsinə qalxıb və oradan – göz qaraldan bir hündürlükdən aşağı 

baxır, aşağıda dayanmış atası ilə bərabər, özünü də görür və gözlərinin qabağındakı 

bu görüm onun bütün içini qüssəli, ümidsiz bir həsrətlə doldurdu, ona elə gəldi ki, 

bu həsrət bu dəqiqə onu həmin göz qaraldan hündürlükdən götürüb aşağı çırpacaq, 

bədəni Ilan dağının sıldırım qayalarına dəyib tikə-tikə olacaq, amma qəribədi, belə 

bir qarabasmadan qorxmadı, əksinə, yüngül bir rahatlıq hiss etdi. 

Bədən isə yanırdı  və o, Ilan dağını güclə gözlərinin qabağında saxlamağa, 

bədənindəki yanğını üstələməyə çalışdı  və hiss etdi ki, bu daxili gərginlik onun 

bütün olub-qalan taqətini  əlindən alır, hiss etdi ki, indicə  ağlayacaq və bu dəfə  də 

tamamilə birdən-birə  təxminən bir il bundan əvvəl günün günoprtaçağı kitab 

pasajında ağlamağını xatırladı. Düzdü, çoxdan idi xəcalət hissi keçirmirdi, bu hiss 

tamamilə korşalıb təsirsiz olmuşdu, unudulmuşdu, amma həmin yay səhəri «Qırmızı 

qərənfil»in qabağındakı səkidə oturub təxminən bir il bundan əvvəl kitab pasajında 

ağlamağını yadına salanda nəsə çox narahat bir hiss keçirdi və bəlkə heç özü də başa 

düşmədi ki, bu xəcalət hissidi. 

---

 

264

Onda da hələ kiçik qarovulçu köşkündə yaşayırdı, amma sir-sifəti şişib, qızarıb 

dəyişmişdi və bir çox tanışlar onu görəndə tanımırdı, amma o, ayıq olanda tanışları 

görüb tanıyırdı, çox ayıq olanda gizlənirdi ki, tanışlar onu görməsinlər, bir az içmiş 

olanda isə, özü tanış-bilişə yaxınlaşıb pul istəyirdi. Yenə içmişdi, yenə içmək 

istəyirdi, gözü küçələrdə tanış adam axtarırdı ki, pul tapsın və beləcə addımlaya-

addımlaya kitab pasajına girdi, pasaj boyu düzülmüş kitab köşklərindən birində 

birdən-birə öz kitabını gördü. Cərrahiyyəyə aid bu kitab onun yazdığı birinci və 

sonuncu kitab idi və o gəlib bu kitabı əlinə götürdü, kitab almaq istəyən adamlara, 

pasajdan keçib gedənlərə göstərib ağlamağa başladı: «–Bu mənim kitabımdı!.. Bu 

kitabı mən yazmışam!..». Adamlar gah ona, gah da əlində tutduğu kitaba baxırdı və 

əlbəttə, heç kim bu kitabı, həqiqətən, onun yazdığına inanmadı, camaatın belə bir 

inamsızlığına görə o daha artıq hönkürə-hönkürə  ağlamağa başladı  və bu zaman 

kimsə ona iyirmi qəpik uzatdı, o da həmin iyirmi qəpiyi aldı, sonra kitabı eləcə 

ağlaya-ağlaya başqalarına da göstərib iyirmi qəpik, otuz qəpik pul istədi, yavaş-

yavaş, bayaqkı kimi ürəkdən yox, pul yığmaq üçün yalandan ağlamağa başladı, bir 

pencək cibi xırda pul yığdı və gedib hamısını içdi. 

O, «Qırmızı  qərənfil»in açıq qapısına baxdı, sonra əlini kirli pencəyinin cırıq 

cibinə saldı və altmış qəpiyi çıxarıb ovcuna yığdı. Dəmir pullar günün şüaları altında 

parıldadı  və uzaq Ilan dağının da çınqılları, daşları, qayaları günün altında beləcə 

parıldayırdı. Ilan dağı haçansa püskürmüş vulkan dağı idi, bir dənə də olsun bitkisi 

yox idi, sıldırım qayaları, iri daşları, saysız çınqılları hərəsi bir rəngdə idi: qırmızı, 

bənövşəyi, qəhvəyi, sarı, məxməri... və bütün bu rənglər qızmar günəşin altında 

sayrışanda adama elə  gəlirdi ki, bu bitkisiz, bu çılpaq dağın özü tarixə  qədərki 

nəhəng bir canlı varlıqdır, özü də ilan kimi soyuq, sürüşkən, qorxuludur. O yenə də 

özünü Ilan dağının zirvəsində gördü; ömründə bir dəfə – uşaq vaxtı atası ilə birlikdə 

gördüyü Ilan dağına yalnız kənardan tamaşa etmişdi, amma indi qapanmış 

gözlərinin qabağında Ilan dağının zirvəsində – aşağı baxdıqca gözqaraldan bir 

hündürlükdə idi. 

«Qırmızı qərənfil»ə tək-tək müştərilər girib-çıxmağa başladı və bufetçi Abdulla 

da xoş üzlə müştərilərə qulluq edə-edə hərdənbir qarşı səkiyə tərəf baxırdı; bufetçi 

Abdulla qəti qərara gəlmişdi ki, qarşı  səkidə oturmuş bu alkoqolik özünü bu cür 

etinasız aparır, gəlib pivə istəyəndə (əvvəl-axır gələcəkdi!) verməsin və onu burdan 

qovsun. 

...O, xırda pulları yenə də cibinə tökdü və bütün gücünü toplayıb ayağa qalxdı. 

Onun bütün bədəni «Qırmızı  qərənfil»ə can atırdı, ayaqları da onu «Qırmızı 

qərənfil»ə aparırdı, amma o özünü məcbur etdi, ayaqları dolaşa-dolaşa «Qırmızı 

qərənfil»in qabağından keçdi, içəri girmədi və küçə yuxarı addımlamağa başladı. 

Onun bütün bədəni alışıb yanırdı, içki istəyirdi, onu geriyə – «Qırmızı 

qərənfil»ə tərəf çəkirdi, amma o geri dönmürdü və öz-özünə belə bir əzab verdiyinə 

görə, elə bil ki, qüvvəsi daha da artırdı. 

Onun bədəni yanırdı, içki istəyirdi, amma başındakı  uğultu kəsmişdi, 

qulağındakı, ayaq barmağındakı  ağrını  da  hiss  etmirdi  və beynində  qəribə bir 

aydınlıq, daha doğrusu, bir yüngüllük əmələ  gəlmişdi, küçə boyu addımlaya-

addımlaya, əlini tərpədə-tərpədə öz-özünə danışırdı. Nə dediyini özü də bir o qədər 

aydın başa düşmürdü, amma kiminlə beləcə ciddi danışdığını dəqiq bilirdi – Səfurə 

ilə danışırdı, Gülzarla danışırdı, nəsə ciddi sözlər deyirdi, nəsihət vermirdi, amma 

ciddi tərbiyəvi fikirlər söyləyirdi, keçmiş cərrah həmkarları ilə danışırdı, sonra on il 

bundan əvvəl vəfat etmiş atası ilə danışmağa başladı... 

---

 

265

Onun ayaqları  vəfalı it kimi bir şey idi və o heç özü də bilmədi ki, bu 

doqquzmərtəbəli mehmanxananın qabağına necə  gəlib çıxdı. Bu mehmanxananın 

sonuncu mərtəbəsində bar var idi, amma həmin bar onun kimi alkoqoliklərin yeri 

deyildi və bu tərəflərə  gələndə  də onları mehmanxanaya buraxmırdılar, amma bu 

dəfə onu görən olmadı, mehmanxananın qapısından rahat keçdi, kondisionerlərin 

gözəl bir sərinlik gətirdiyi vestibüldən adlayıb sərnişin gözləyən açıq liftə mindi və 

birbaşa doqquzuncu mərtəbəyə qalxdı. 

O, bara girəndə barmen Abdulla (bu adamın da adı «Qırmızı  qərənfil»in 

bufetçisi kimi Abdulla idi) təəccüblə ona baxdı; barmen Abdulla adamın sifətinə 

baxan kimi bilirdi ki, içəndi, yoxsa yox və ələlxüsus da alkoqolikləri yüz metrlikdən 

tanıyırdı və indi də təəccüb etdi ki, bu alkoqoliki səhər-səhər bura kim buraxıb? 

Barda cürbəcür içkilər düzülmüşdü: araq, konyak, viski, cinn, çaxır, pivə  və 

onun bütün bədəni bu içkilərə can atırdı  və  hətta o özü də bir an tərəddüd etdi, 

sonuncu dəfə bir şüşə pivə, yaxud əlli qram araq içmək istədi, amma onun bu son 

dəqiqələrdə tamam aydınlaşmış beyni bir elektron maşın dəqiqliyi ilə qeyd etdi ki, 

hərgah indicə gedib bir şüşə pivə, yaxud əlli qram araq içsə, yenə də hər şey təzədən 

başlayacaq. 

O heç vəchlə istəmirdi ki, hər  şey təzədən başlasın. Hətta hər  şeyin təzədən 

başlaya biləcəyi ehtimalı  həmin an bədəninə soyuq bir tər gətirdi, o qəti və  dəqiq 

addımlarla barın küçə pəncərəsinə yaxınlaşdı. 

 Barmen Abdulla hələ kondisioneri işə salmamışdı  və müştərilər gəlib 

yığışanadək iri pəncərələri taybatay açmışdı ki, içərinin havası dəyişsin. 

O gəlib taybatay açılmış  pəncərənin qabağında dayandı  və  aşağı baxdı – 

küçədən avtobus, trolleybus, avtomobillər gedib-gəlirdi, səkiyə enən mərmər pillələr 

və səki isə bomboş idi. 

Bir an, yalnız bircə an ona elə  gəldi ki, doqquzmərtəbəli mehmanxananın 

doqquzuncu mərtəbəsində yox, Ilan dağının zirvəsində dayanıb. 

Sonra özünü pəncərədən atdı. 

O, doqquzuncu mərtəbədən yerə düşənəcən özündə idi və yerə düşənəcən ağzını 

açıb qışqırmadı. 

... Yenə səhər tezdən idi və süpürgəçi qadın qurumuş böyürtkən koluna oxşayan 

qalın süpürgəsi ilə yenə  də küçəni süpürə-süpürə «Qırmızı  qərənfil»in qabağına 

gəldi, dünən beləcə sübh tezdən səkidə oturub bufetçi Abdullanı gözləyən o bədbəxt 

içki düşkününü yadına saldı və fikirləşdi ki, həmin adam indi də yəqin gedib başqa 

bir qəlyanaltıxananın qabağını kəsdirib...