See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Demografik sohadagi tahdidlar. Demografik
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.2-§. Demografik sohadagi tahdidlar. Demografik
jarayonlarni baholash usullari va xavfsizlik ko‗rsatkichlari tizimi Demografik xavfsizlik davlat va jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning demografik xavf-xatarlardan himoyalanganlik holati, bunda ularning milliy demografik manfaatlarga muvofiq rivojlanishi ta‘minlanadi. Davlat va jamiyatning demografik manfaatlari aholini takror ishlab chiqarishni o‗ziga oladi, uning asosiy o‗ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: depopulatsiyaning mavjud emasligi, ota-ona avlodlarining to‗liq o‗rnini bosishga yo‗naltirilgan ongli ravishda tartibga solinadigan 205 tug‗ilish miqdori, barqaror pasayib borayotgan o‗lim soni va umr ko‗rish uzunligining oshishi, aholining yosh-jinsiy tarkibi, maqbul ichki va tashqi migratsion jarayonlar, farzandlarga bo‗lgan ehtiyojni amalga oshirish, ularni tarbiyalash uchun eng qulay hisoblangan ijtimoiy institut sifatida oilani mustahkamlash. Shaxsning demografik manfaatlari sog‗lom va uzoq umr ko‗rishni, farzandlarga bo‗lgan shaxsiy ehtiyojlarning to‗liq amalga oshirilishini, hududiy ko‗chib yurishlar erkinligini ta‘minlovchi sharoitlarning shakllantirilishidir. Shunday qilib, demografik xavfsizlik–bu populatsiyaning o‗z yosh-jinsiy va etnik parametrlarida mavjud bo‗lishi hamda rivojlanishi, davlatning yaxlitligini, mustaqilligini, suverenitetini ta‘minlash va mavjud geosiyosiy maqomini saqlab turishdan iborat milliy manfaatlar bilan bog‗liqligini aniqlash. Demografik xavfsizlikni ichki va tashqi turlariga bo‗lish mumkin. Ichki demografik xavfsizlik quyidagi omillar bilan belgilanadi: omon qolish, odamsiz qolish, naslning buzilishi, qirilib yo‗q bo‗lish, o‗zini-o‗zi saqlab qolish, o‗zi uchun yetarli takror barpo bo‗lish, demografik rivojlanish, demografik inqiroz, depopulatsiya va h.k. Bu yerda asosiy xavf-xatar – uzoq davom etadigan va chuqur depopulatsiya oqibatida qirilib yo‗q bo‗lish, uning ta‘rifiga faqat aholi tabiiy harakatining tavsiflari kiradi: tug‗ilish miqdori va o‗lim soni. Aholi sonining tabiiy kamayishi immigratsiya hisobidan qoplanadigan o‗rin bosuvchi migratsiya populatsiyaning saqlab qolinishiga emas, balki etnik-madaniy va ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi o‗zgarishiga olib keladi. Mazkur holatda muayyan vaqt o‗tgach mamlakat aholisining etnik va genetik qiyofasi tubdan o‗zgaradi. 206 Tashqi demografik xavfsizlik – hududning seraholiligi, uning chegaralarini qo‗riqlash, mudofaa salohiyatini saqlab turish, iqtisodiyotni o‗z mehnat resurslari bilan ta‘minlash kabi davlatning barcha geosiyosiy manfaatlariga mos kelishi lozim bo‗lgan inson (ko‗chiriladigan, safarbar etiladigan, mehnat) resurslari majmuini shakllantirish. Davlat uch hokimiyat timsolida demografik xavfsizlikning asosiy subyekti hisoblanadi. Ijro etuvchi hokimiyatning vakolatlari: ushbu sohadagi davlat siyosatini belgilab beradi; demografik xavfsizlik konsepsiyasi (doktrinasi, dasturi)ni ishlab chiqib, tasdiqlaydi va moliyalanishini ta‘minlaydi; davlat boshqaruvi organlarining mazkur sohadagi faoliyatini nazorat qiladi; aholi va demografik xavfsizlik sohasidagi qonun hujjatlarining takomillashtirilishini ta‘minlaydi; ushbu sohada hukumatlararo hamkorlikni rivojlantiradi; boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Demografik xavfsizlik konsepsiyasi normativ-huquqiy hujjatlar bilan belgilangan muddatda ishlab chiqiladi. Demografik xavfsizlik konsepsiyasida quyidagilar aks ettirilishi kerak: 1. O‗tgan davrda demografik rivojlanish va demografik siyosatni baholash hamda demografik vaziyatni tavsiflash. 2. Real va potensial demografik xavf-xatarlar. 3. Konsepsiyada belgilangan davr uchun mo‗ljallangan demografik xavfsizlik dasturlarning asosiy yo‗nalishlari. 207 4. Fuqarolarning reproduktiv huquqlarini muhofaza qilish va ta‘minlash hamda ularning reproduktiv ehtiyojlarini shakllantirish sohasidagi davlat siyosati. 5. Sog‗liqni saqlash sohasidagi o‗zgarishlar, shu jumladan, aholiga sifatli tibbiy xizmat ko‗rsatilishiga erishish uchun sog‗liqni saqlashni takomillashtirish; ayniqsa, mehnatga layoqatli yoshda bevaqt va oldini olish mumkin bo‗lgan o‗lim sonini kamaytirish zaxiralarini amalga oshirish hisobidan aholi umr ko‗rishning uzunligini oshirish; salomatlik uchun zararli bo‗lgan odatlarning oldini olish va ularga barham berish, birinchi navbatda, xavf-xatar darajasi yuqori bo‗lgan guruhlar o‗rtasida ruhiy kasalliklar, alkogolizm va narkomaniya profilaktikasi; kasalliklar profilaktikasi va sog‗liqni mustahkamlash haqidagi bilimlarni shakllantirish, tarqatishga doir ma‘rifiy va ta‘lim faoliyatini takomillashtirish. 6. Oilaga, keksalarga nisbatan davlat siyosati. 7. Turmush darajasi va sifati sohasida davlat siyosati, shu jumladan: mehnatga layoqatli aholining munosib turmush darajasini o‗zi ta‘minlashi uchun sharoitlar yaratish; fuqarolarni keksalikda, mehnat layoqatini yo‗qotganda, kasal bo‗lganida, ishsiz qolganida va boshqa kritik vaziyatlarda ijtimoiy ta‘minlash; sog‗lom kun kechirish muhitini ta‘minlovchi sharoitlarni yaratish; barcha fuqarolarga ta‘lim, sog‗liqni saqlash, madaniyat, san‘at, sport xizmatlarining qulayligini ta‘minlash. 8. Migratsiya siyosati. 9. Xalqaro hamkorlik, shu jumladan, demografik siyosat chora-tadbirlari va maqsadli loyihalarni ishlab chiqish, amalga oshirish va baholashda tajriba almashish, ularning amalga oshirilishiga ko‗maklashish; demografiya sohasidagi milliy 208 dasturlar va rejalarning amalga oshirilishida ishtirok etish uchun xalqaro tashkilotlar hamda donor mamlakatlarni jalb qilish. Ijtimoiy-demografik xavfsizlikni tadqiq qilish hududlarni rivojlantirishning mumkin bo‗lgan istiqbollarini belgilab beruvchi asosiy masalalardan biridir. Ushbu kategoriyaning o‗ziga xos xususiyati shundaki, u inson faoliyatining barcha sohalariga faol ta‘sir ko‗rsatadi. Ijtimoiy-demografik xavfsizlik deyilganda shunday holat va uning o‗zgarishi tendensiyalari tushuniladiki, bunday hududda aholining ko‗payishi va munosib yashash sharoitlari hamda shaxsiy rivojlanish jarayonlarining barqarorligi ta‘minlanadi. Ijtimoiy va demografik xavfsizlik quyidagilarda o‗z ifodasini topadi: aholining tabiiy ko‗payishini tavsiflovchi ko‗rsatkichlarni doimiy ravishda tartibga solish (yo‗l qo‗yilishi mumkin bo‗lgan minimal darajadan past emas), bu esa o‗z navbatida, yaqin o‗n yillikda hududlarning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratish imkonini beradi; millat sog‗lig‗ini yuqori darajada saqlash va qo‗llab- quvvatlash uchun shart-sharoitlar yaratish, xavfli kasalliklar tarqalishining oldini olish borasida sanitariya-epidemiologiya me‘yorlariga qat‘iy rioya qilish; zamonaviy dunyo standartlariga javob beradigan, munosib turmush darajasi va uni saqlab qolish uchun sharoit 209 yaratish, bu o‗z navbatida, aholining populatsiyasining saqlanib qolishi va barqaror iqtisodiy o‗sishga yordam beradi; shaxsning xavfsizligiga va uning to‗liq rivojlanishiga bevosita ta‘sir ko‗rsatadigan zarur bo‗lgan sifat ko‗rsatkichlariga javob beradigan ijtimoiy muhit (jinoyatchilikka qarshi kurashish, hayot faoliyati xavfsizlik va boshqalar); aholining hududlardan migratsiyasini cheklab qo‗yadigan va ruxsat etilgan chegaralar doirasida migratsiya oqimini saqlab turadigan sharoitlar yaratish. Demografik xavfsizlik ijtimoiy, iqtisodiy, milliy, innovatsion, sarmoyaviy, epidemiologik va ekologik, moliyaviy va soliq xavfsizligi va boshqa shu kabi kategoriyalarning inson kapitali sifati bilan o‗zaro bog‗liqligi nazarda tutiladi. Ko‗pincha ijtimoiy va demografik xavfsizlik kategoriyalari alohida qarab chiqiladi. Tadqiqotlarda ―demografik xavfsizlik‖ kategoriyasi har xil nuqtayi nazardan ko‗rib chiqiladi. Demografik xavfsizlik darajasini demografik muvozanat va aholining maqbul soni nuqtayi nazaridan ko‗rib chiqish mumkin. Aholining maqbul soni deyilganda kutilayotgan va imkoniyat darajasida bo‗lgan aholining eng maqbul soni tushuniladi. Aholining maqbul soni nazariyasi demografik bosim va aholining turmush kechirish uchun zarur bo‗lgan vositalar bilan ta‘minlanganlik darajasi muammolarini yoritib beradi. Aholining maqbul sonini aniqlash uchun odamlar intilishi mumkin bo‗lgan: farovonlik; bandlik; kuch; sog‗liq, madaniyat, bilim; aholi soni kabi maqsadlarni hisobga olish lozim. Demografik xavfsizlikning maqsadi – demografik tahdidlarning oldini olish va zararsizlantirish uchun yetarli shart-sharoitlarni yaratishdan iboratdir. 210 Demografik tahdidlar-demografik sohaning faoliyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadigan va demografik rivojlanishning milliy va (yoki) mintaqaviy maqsadlariga zid keladigan, davlatning yaxlitligi, mustaqilligi va suverenitetiga daxl qiluvchi hodisalar, tendensiyalar va harakatlar majmuini ifoda etadi. Depopulatsiya, aholining qarishi, tartibga solinmagan migratsiya jarayonlari, aholi salomatligi holati, aholi soni, oila institutining tanazzulga uchrashi, aholining etno-demografik tarkibi kabilarni demografik tahdidlar sirasiga kiritishimiz mumkin. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari va jamiyat hayotiga jiddiy salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan oqibatlarga quyidagilar kiradi: shakllangan salbiy tabiiy o‗sish (aholining depopulatsiyasi) natijasida uzoq muddatli istiqbolda hudud aholisining qisqarishi; aholining oddiy ko‗payishini ta‘minlay olmaydigan tug‗ilishning past darajasi, shuningdek, ko‗p sonli abortlar nafaqat tug‗ilishning hozirgi darajasini pasaytirib yuboradi, balki kelajakda reproduktiv salomatlikning yomonlashishiga olib keladi; umr ko‗rish davomiyligining qisqaligi (ayniqsa, erkaklarda); populatsiyaning mexanik va tabiiy harakati natijasida yosh va jins tarkibidagi salbiy o‗zgarishlar; mehnatga layoqatli yoshdan katta yoshdagi aholi ulushining muttasil o‗sib borishi sharoitida mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soni va ulushining kamayishi; kasallanishning ko‗payishi, reproduktiv va ruhiy salomatlikning yomonlashishi, alkogolizm, giyohvandlik va boshqalar tufayli inson resurslari sifatining yomonlashishi; nikoh va oilaviy munosabatlarning o‗zgarishi, oilaviy qadriyatlarning o‗zgarishi natijasida kelib chiquvchi ajralishlarning yuqori darajasi, to‗liq bo‗lmagan oilalar, nikohsiz 211 tug‗ilishlar, farzandsiz va kam farzandli oilalarning ko‗payishi, ijtimoiy yetimlik va boshqalar; davlat tashkil etuvchi (subyekt tashkil etuvchi) etnik guruhning soni va ulushining qisqarishi; aholining strategik muhim hududlardan ko‗chib ketishi natijasida aholi zichligining hududlar bo‗yicha sezilarli ravishda tabaqalanishi; shahar va qishloq aholisining turmush darajasida sezilarli farqlar mavjudligi oqibatida qishloq aholisi sonining kamayishi. Hududlarning demografik xavfsizligini baholash uchun ko‗rsatkichlar tizimi ishlab chiqilgan. Ushbu kategoriyani baholashning aniq bir mezoni mavjud bo‗lmaganligi bois, tadqiqotchilar tomonidan tanlangan ko‗rsatkichlar ro‗yxati faqat demografik jarayonlarni tavsiflovchi omillarni o‗rganish bilan cheklanishi mumkin yoki aholini hayotining boshqa jihatlari yoki demografik xulq-atvorga ta‘sir etuvchi omillarni tavsiflovchi ro‗yxat kengaytirilgan holda taqdim etilishi mumkin. Demografik xavfsizlikni hozirgi demografik jarayonlarni o‗rganish nuqtayi nazaridan ko‗rib chiqishda: 1) demografik xavfsizlikning ayrim jihatlari; 2) demografik xavfsizlikning individual ko‗rsatkichlari darajasining o‗zgarish yo‗nalishi va darajasi; 3) demografik xavfsizlikning individual ko‗rsatkichlarining o‗zgarishi (demografik yo‗qotishlar) kabilarni tavsiflovchi ko‗rsatkichlardan keng foydalanishimiz mumkin. Tanlangan ko‗rsatkichlarning kritik yoki chegaraviy qiymatlarini aniqlash muhim hisoblanadi. Chegaraviy kritik qiymat deyilganda shunday qiymatni tushunish lozimki, unga ko‗ra indikatorning bunday miqdoriy qiymatida iqtisodiyotning faoliyati va jamiyat hayotiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin 212 bo‗lgan salbiy jarayonlarning kelib chiqish xavfi keskin oshadi. Ushbu qiymatlarni baholash ekspert xulosalari asosida yoki matematik tadqiqot usullaridan foydalangan holda hisob-kitoblar asosida amalga oshiriladi. Bu tahlil qilingan ko‗rsatkichlarga sifatli baho berish, rivojlanishning amaldagi darajasi belgilangan mezonlarga muvofiqligini aniqlash imkonini beradi. Tadqiqotlarda ko‗pincha quyi yoki yuqori chegara qiymatlari topiladi. Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|