See discussions, stats, and author profiles for this publication at

х
YaIM
Х
D
Т


Bunda, YaIM – byudjet taqchilligi hisoblanayotgan yildagi 
yalpi ichki mahsulotning hajmi. Odatda, byudjet taqchilligining 
mumkin bo‗lgan darajasi YaIMning 2-3 % miqdoriga teng bo‗lishi 
kerak deb belgilangan. 
Byudjet taqchilligini kamaytirish uchun daromad qismi 
yetarli bo‗lmasa xarajatlarni kamaytirish to‗g‗ri bo‗lib ko‗rinadi. 
Biroq, real hayotda byudjetning xarajatlar qismini kamaytirish 
juda mushkul, ayrim hollarda umuman mumkin emas. Masalan: 
iqtisodiy nuqtayi nazardan sug‗urta, kapital amortizatsiya 
xarajatlarini; siyosiy nuqtayi nazardan esa ijtimoiy himoyani, 
mudofaa xarajatlarini kamaytirish mumkin emas. Xarajatlarning 
juda kam qismigina shu yili qabul qilingan qarorga bog‗liq 
bo‗ladi. Katta qismi esa avvaldan dasturga kiritilgan va 
tasdiqlangan xarajatlardan iborat, masalan, nogironlarga, urush 
qatnashchilariga yordam mablag‗lari va boshqa xarajatlar.
Taqchillikning miqdorini aniqlash bilan birga, uning iqtisodiy 
mohiyatini har tomonlama o‗rganish zarur. Chunki, byudjetda 
bunday vaziyatning yuzaga kelishi me‘yoriy holat hisoblanmaydi, 
ammo uni yengib o‗tish yoki ma‘lum chegarada ushlab turish 
mumkin, chunki ideal holatdagi – tenglashtirilgan byudjet, dunyo 
mamlakatlari tajribasida juda kam uchraydi. Jahon tajribasi shuni 
ko‗rsatadiki, 
jamiyat 
rivojining 
ma‘lum 
bosqichlarida 
mamlakatning xususiyatlarini inobatga olib byudjet taqchilligiga 
yo‗l qo‗yiladi.

---

237 
Mamlakatda byudjet siyosati qisqa davrga mo‗ljallanganligi 
uni ma‘lum bir muddat bilan chegaralanib qolishiga olib keladi. 
Bu iqtisodiyotga uzoq muddatli istiqbolli strategik rejalashtirishni 
va unga mos ravishda istiqbolli investitsiyalashni cheklab qo‗yadi. 
Natijada mavjud moliya tizimi o‗zini tugallanmaganligi va real 
iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga investitsiyalarni kirib 
kelishini ta‘minlay olmay, uning rivojlanishiga to‗siq bo‗ladi va 
kapitalni chetga chiqib ketishiga omil yaratadi.
Banklarning samarali faoliyat yuritishining muhim shartlari 
quyidagilarda namoyon bo‗ladi: 

moliyaviy 
bozorda 
bank 
xizmatlari 
rentabelligini 
ta‘minlash. 
Buning 
uchun 
mijozlar va foydali investitsion 
loyihalar uchun raqobat kurashi 
olib boriladi; 

likvidlikni ta‘minlash; 

mijozlarning 
ko‗rsatilayotgan 
xizmat 
ko‗lami, 
tarkibi 
va 
sifati 
bo‗yicha ehtiyoji hamda talabini maksimal tarzda qondirish. Bu 
uning biznes aloqalarini mustahkamlash manfaatiga mos keladi; 

bank omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini 
himoya qilish. Bunda, albatta, majburiy normativlar va tartib-
qoidalarga qat‘iy rioya qilinishi lozim bo‗ladi; 

iqtisodiy xavfsizlik talablariga rioya qilish. 
Kapitalni chetga chiqib ketishi milliy iqtisodiyotga katta 
tahdidlardan biri uning asosiy sabablari: 

mamlakatdagi nosog‗lom iqtisodiy va siyosiy muhit; 

tavakkalchiliksiz 
investitsiya 
qilishning 
shart-
sharoitlarining yo‗qligi; 

---

238 

inflatsiyaning yuqori darajasi. Yuqori inflatsiya darajasi 
kapitalni qadrsizlanishiga olib kelib, uni milliy iqtisodiyotga 
investitsiya qilishga to‗sqinlik qiladi; 

yetarli darajada valyuta va eksport darajasini mavjud 
emasligi; 

mamlakatda yuqori darajada soliqqa tortish tizimining 
mavjudligi;

boshqa mamlakatlarda kapitalni legallashtirish imkonlarini 
mavjudligi; 

xususiy tadbirkorlikni yuritishdagi muammolar; 

bojxona organlari tizimidagi muammolar. 
Kapitalni chetga chiqib ketishining asosiy shakllari: 

tashqi savdodagi tovarlar va xizmatlar qiymati hajmi 
ko‗rsatkichlarini falsifikatsiya qilish; 

tovar va xizmatlar eksportida yetarli darajada eksport 
qilmaslik va uning bahosini hisob raqamlarda ko‗rsatilgan 
narxlardan farq qilishi.
Bu o‗rinda ofshor biznesning roli yuqori bo‗lib hisoblanadi. 
Ofshor biznes bu ushbu mamlakatda tijorat faoliyatini qonuniy 
asosda olib borishga ruxsati bo‗lgan yuridik va jismoniy 
norezidentlar bo‗lib, ular ushbu hududda kompaniyasini ro‗yxatga 
olishda, valyuta, soliq va ma‘murchilikda katta imtiyozlarga ega 
bo‗ladi.
Mamlakatdan kapitalning qochishiga valyutaviy tartibga 
solishdagi tartibbuzarliklar ham sabab bo‗ladi. Ularni quyidagicha 
tavsiflash mumkin: 

ruxsat 
etilgan 
banklarni 
chetlab, 
rezidentlar 
va 
norezidentlar o‗rtasida hisob-kitoblar qilish, xorijiy valyuta sotish 
va sotib olish bo‗yicha valyuta operatsiyalarini amalga 
oshirishdagi qonunbuzarliklar; 

---

239 

markaziy bankning litsenziyasiz valyuta operatsiyalarini 
amalga oshirish bo‗yicha tartib va qonunbuzarliklar; 

moliyaviy kreditlar olish va berish, eksport-import 
operatsiyalari bo‗yicha to‗lov muddatlarini cho‗zish bilan bog‗liq 
qonunbuzarliklar; 

rezident 
va 
norezidentlar 
o‗rtasidagi 
valyuta 
operatsiyalarini to‗liq va obyektiv hisobga olishning yo‗lga 
qo‗yilmaganligi bilan bog‗liq qonunbuzarliklar. 
Mamlakatda kapital qochishining oldini olish va moliyaviy 
muhitni sog‗lomlashtirish uchun quyidagi tashkiliy-iqtisodiy 
chora-tadbirlar amalga oshiriladi: 

mamlakatda 
investitsion 
muhitni 
yaxshilash, 
investitsiyalarni iqtisodiyotga jalb etishni rag‗batlantirish tizimini 
takomillashtirish orqali investitsion jozibadorlikni yuksaltirish. 
Oqibatda, 
kapitalni chetga chiqarish 
kamayib, 
xorijdagi 
vatandoshlarimiz hisobidagi mablag‗larning yurtimizga qaytish 
jarayoni yuz beradi; 

aholining banklarga ishonchini tiklash va mustahkamlash 
chora-tadbirlarini amalga oshirish; 

milliy valyutadagi jamg‗armalarning ko‗payishi hamda 
ularni investitsiyalarga aylanishini rag‗batlantirish tizimini 
yaratish; 

moliyaviy oqimlarni bojxona, valyuta, bank nazoratining 
shakl va vositalari, usullarini takomillashtirish; 

kapitalning eksport va importini tartibga solishning 
huquqiy-me‘yoriy bazasini takomillashtirish va kengaytirish.