See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.1-jadval
Oziq-ovqat xavfsizligining subyektlar nuqtayi nazaridan darajalari Darajalar Muammoni hal etuvchi subyekt Subyektning funksiyalari 1.Global BMT, ixtisoslashgan tashkilotlar (FAO, JST, Oziq-ovqat xavfsizligi bo‗yicha qo‗mita) Umumjahon banki va bosh.). Barqaror iqtisodiy rivojlanishga ko‗maklashish, uzoq muddatli ochlikka qarshi dasturlar, oziq- ovqat zaxiralarini yaratish 2.Mintaqa- lararo Mintaqalararo uyushmalar, tegishli organ va forumlari Barqaror iqtisodiy rivojlanishga ko‗maklashish, oziq- ovqatlarning sifat parametrlarini yaxshilash 3.Millat- lararo (davlatlar- aro) Mintaqaviy birlashmalar, ularga tegishli boshqarish organlari. Kuchsiz tashkillashtirishgan (YI tashqari). Savdo, narxlar, standartizatsiya bo‗yicha kelishuvlar tuzish orqali, hamkorlikda harakatlanish 4.Davlat Hukumat, qonun chiqaruvchi organlar. Oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash uchun qonuniy, me‘yoriy-huquqiy va resurs bazalarini yaratish, tegishli fondlar va ularning zaxiralarini shakllantirish. Oziq-ovqat sifati parametrlarini oshirish yo‗nalishlarini belgilash 5.Mahalliy Hududiy boshqarish organlari (viloyat, tuman) Uy xo‗jaliklarida daromadlar olish uchun sharoitlarni yaratish. Mahsulotlar bilan ta‘minlash sifatni nazorat qilish. 6.Aholi Guruhlari Daromadlar bo‗yicha uy xo‗jaliklari guruhlari Ratsional iste‘molni ta‘minlashga yetarli daromadlarga erishish 7.Oilaviy Uy xo‗jaliklari Oziq-ovqat mahsulotlariga ega bo‗lish va foydalanish 308 Millatlararo (davlatlararo) oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash maqsadida Yevropa Ittifoqi, Mustaqil davlatlar hamdo‗stligi va shu kabi davlatlararo uyushmalarda unga a‘zo davlatlar o‗zaro savdo, narx va standartlar bo‗yicha shartnoma, kelishuvlar tuzish orqali o‗z faoliyatlarini uyg‗unlashtirish vazifalarini amalga oshirishga harakat qiladilar. Oziq-ovqat xavfsizligining davlat darajasida hukumat qonun chiqaruvchi va sud organlari bilan birgalikda oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash maqsadida uning qonunchilik, huquqiy-me‘yoriy asoslarini va resurs bazasini yaratish, oziq-ovqat fondlarini va zaxiralarini vujudga keltirish, oziq-ovqat sifati ko‗rsatkichlarini va parametrlarini oshirish yo‗nalishlarini belgilash vazifalarini bajaradilar. Har bir shaxs darajasidagi oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash masalasi ham dolzarb hisoblanadi. Har bir insonning ijtimoiy- iqtisodiy ehtiyojlari uning organizmi, xohishi, orzu-istaklari, hayot tarziga bog‗liq ravishda individual bo‗ladi. Shuning uchun har bir shaxs sog‗lom va faol hayot tarziga muvofiq ravishda o‗zining oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash bo‗yicha individual vazifalari boshqalarnikidan, hatto yaqin oila a‘zolarinikidan ham farq qiladi. Muhammad payg‗arimizning hadislarida shaxs iste‘moli, o‗zini oziqlantirishi, o‗zini parvarishlashi, o‗zining sog‗lig‗ini o‗ylashi, o‗zini moddiy ta‘minlashi lozimligi birlamchi ekanligiga ishoralar mavjud. Jumladan, unda ―nafaqa va sadaqa berishda avvalo, o‗zingdan boshla. Agar biror narsa ortsa, ahli ayolingga ber. Yana biror narsa ortib qolsa, qarindoshlaringga ber. Ulardan ham ortsa boshqalarga ber‖, -deyilgan. Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligiga tashqi tahdidlar mamlakat tashqarisida, shu jumladan, jahon va global miqyoslarda hamda qo‗shni va hamkor mamlakatlarda yuzaga keladigan va unga xavf tug‗diradigan ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jarayonlar, omillar 309 hamda voqeliklarda namoyon bo‗ladi. Ularning asosiylari quyidagilarda ifodalanadi: jahon iqtisodiyotida inqirozli tendensiyalarning kuchayishi, global iqtisodiy, moliyaviy, agrar inqirozlarning yuz berishi, xalqaro oziq-ovqat bozorlarining qisqarishi va ularda narx- navoning oshib borishi; dunyo aholisi sonining o‗sib borishi va urbanizatsiya jarayonlarining kuchayishi sharoitida jahon qishloq xo‗jaligi ekin maydonlarining kamayib borishi; aholi soni va uning ehtiyojlarining o‗rtacha yillik o‗sishi sur‘atlariga nisbatan asosiy oziq-ovqat turlari, shu jumladan, bug‗doy, sholi, guruch ishlab chiqarishning yillik o‗sish sur‘atlarining pasayishi va orqada qolishi, ularning jami hajmlari va zaxiralarining kamayishi; chorvachilik mahsulotlariga bo‗lgan ehtiyoj va iste‘molining ortib borishi sharoitida yaylovlarning kamayishi natijasida chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish sur‘atlarining pasayishi; ekologiyaning yomonlashuvi, iqlim o‗zgarishlarining oziq- ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishga salbiy ta‘sirining kuchayishi; dunyo bozorlarida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish va yuqori foyda olish maqsadida yirik eksportyor mamlakatlardagi transmilliy korporatsiyalar tomonidan qishloq xo‗jaligi va sanoatda ularni ishlab chiqarish jarayonlarida turli antibiotik, gormonlar va shu kabi inson salomatligi uchun zararli komponent va qo‗shimchalarni keng miqyosda qo‗llash natijasida sifatsiz va xavfli mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlarining o‗sib borishi. 310 Mamlakat hududiga noqonuniy tarzda oziq-ovqat mahsulotlari kiritilishi, oziq-ovqat kontrabandasining kuchayishi; ayrim mamlakatlarda qurg‗oqchilikning yuz berishi, dunyo miqyosida chuchuk suv resurslarining kamayib borishi va ulardan samarasiz foydalanish, sel va suv toshqinlari; rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‗rtasidagi farqlarning kuchayib borishi, ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarning oziq-ovqat importiga bog‗liqligining o‗sishi, aholisi to‗yib ovqatlanmayotgan va ochlik hukm surayotgan mintaqalarning ko‗payib borishi. Rivojlanayotgan mamlakatlar ichida oziq-ovqat mahsulotlarini importiga qaramlar soni ko‗payib bormoqda. Oziq- ovqat importerlari bo‗lgan rivojlanayotgan mamlakatlar soni o‗tgan asrning 90-yillarida 74 tadan 89 taga yetdi. Oziq-ovqat mahsulotlarining importiga bog‗liq (qaram) bo‗lgan mamlakatlar ulushi Afrikada 70% atrofini, Janubiy Osiyoda 37%ni, Lotin Amerikasida 26,7%ni tashkil etadi. Bu esa jiddiy tahdiddir. Dunyoning ayrim hududlarida o‗zaro va fuqarolik urushlari, terroristik harakatlarning hamda siyosiy keskinlikning kuchayishi natijasida oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlarining keskin kamayib ketishi, qochoq va migrantlarning ko‗payishi, ularning mamlakat hududiga norasmiy kirib kelishi natijasida xalqaro va mamlakat ichki oziq-ovqat bozorlarida narx- navolarning oshib ketishi oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashni qiyinlashtiradigan muammoli vaziyatlarni vujudga kelishiga sabab bo‗ladi. Shuningdek, an‘anaviy hamkor mamlakatlardagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning yomonlashuvi, ular bilan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish, eksport va import aloqalarining uzilishi yoki susayishi ham oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashga xavf soluvchi jiddiy tashqi tahdid hisoblanadi. 311 Mamlakat ichida oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlashga salbiy ta‘sir ko‗rsatadigan, xavf soladigan, uni qiyinlashtiradigan, muammoli vaziyatlarning vujudga kelishiga sabab bo‗ladigan omillar, jarayon va voqeliklar ichki tahdidlar deb ataladi. Oziq- ovqat xavfsizligiga ichki tahdidlar xilma-xil va nihoyatda ko‗p bo‗lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy holatining yomonlashuvi; investitsion, innovatsion faollik va ilmiy-texnikaviy salohiyatining pasayishi; qishloq xo‗jaligi va sanoat oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish potansialining pasayishi, texnik va texnologik bazasining rivojlanmaganligi, ularda jismoniy va ma‘naviy eskirgan asosiy fondlar ulushining yuqoriligi; mamlakatda texnik, texnologik, iqtisodiy va moliyaviy resurslarning yetishmasligi, kamligi; ekologik vaziyat yomonlashuvining salbiy ta‘sirining kuchayishi; aholi sonini yillik o‗sish sur‘atining YAIM yillik o‗sish sur‘atiga nisbatan yuqoriligi; urbanizatsiya jarayonlari ta‘sirida qishloq xo‗jaligi yerlari va ekin maydonlari, yaylovlarning qisqarib borishi, suv resurslari tanqisligining kuchayishi; qishloq xo‗jaligi mahsulotlari hosildorligi va chorva mollari mahsuldorligining pasayishi; 312 mamlakatda ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari tannarxi va narxlarining o‗sib borishi, yuqoriligi; mamlakatda oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish samaradorligi va unumdorligining pasayishi; oziq-ovqat mahsulotlari sifatining pastligi. Sifatni nazorat qilish va boshqarish tizimining xalqaro me‘yorlardan orqada qolganligi; milliy oziq-ovqat mahsulotlarining ichki va tashqi bozorlarda raqobatdoshligining pasayishi; mamlakatning oziq-ovqat importiga qaramligi; aholining daromadlar bo‗yicha tabaqalanishining kuchayishi, ijtimoiy himoyaga muhtoj, kam ta‘minlangan aholi sonining ko‗payishi; aholi to‗lov qobiliyatining past darajadaligi, narxlar o‗sishi darajasining aholi daromadlari o‗sishi darajasiga nisbatan yuqoriligi; iqtisodiyotni, shu jumladan, qishloq xo‗jaligini tartibga solishning bozor va davlat mexanizmlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi. Iqtisodiyotni tartibga solishning soliq-byudjet va pul-kredit dastaklaridan foydalanish samaradorligining pastligi; aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta‘minlashga xizmat ko‗rsatuvchi bozor, yo‗l-transport, savdo-tijorat, ovqatlanishni tashkil etish infratuzilmalarning yetarli darajada rivojlanmaganligi; aholi ovqatlanishining sog‗liqni saqlash vazirligi tomonidan tavsiya etilgan me‘yorlariga, tartib-qoidalariga, sanitariya-gigiyena talablariga rioya etish madaniyatining yetarli darajada shakllanmaganligi va boshqalar. Jahonda to‗yib ovqatlanmaslik muammosi bilan birga katta yoshdagilar orasida ortiqcha semirish muammosi ham mavjud 313 bo‗lib, 2018-yilda ularning soni 672 million kishidan ortiqni tashkil etdi. To‗yib ovqatlanmaslik va ortiqcha vazn hamda semirish oziq-ovqat xavfsizligining yo‗qligi sabablari hisoblanadi. Bu holatlar to‗liqsiz, me‘yorsiz ovqatlanish tufayli vujudga kelib, oziq-ovqat xavfsizligining mavjud emasligidan dalolat beradi. Buning natijasida besh yoshgacha bolalarda bo‗y o‗sishining sekinlashishi 2018-yilda 151 million (bolalar umumiy sonining 22%) bolalarda kuzatilgan. Bundan tashqari, organizmi quvvatsizlanishga duchor bo‗lgan besh yoshgacha bolalar soni 51 millionni (7,5%), ortiqcha vaznga ega bo‗lgan bolalar soni 38 millionni (5,6%) tashkil etgan. Jahonda oziq-ovqat xavfsizligi yo‗qligining og‗ir shaklini o‗z boshidan kechirayotgan aholi soni 2014- yildagi 647,3 milliondan 2015- yilda 618,9 million kishiga kamaygan. Ammo 2017-2018- yillarda esa bu ko‗rsatkich o‗sish tendensiyasiga ega bo‗lib, 769,4 million kishiga, ya‘ni aholi umumiy sonining 10,2%ga yetdi. Bu toifadagi kishilar 2020-yilda Afrika qit‘asida 374,9 million (aholi umumiy sonidagi ulushi 29,8%), Osiyo qit‘asi mamlakatlarida 311,9 million(6,9%), Shimoliy Amerika va Yevropa mamlakatlarida 15,2 million kishini (1,4%) tashkil etdi. Jahonda va har bir mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligini ta‘minlash uchun ichki va tashqi tahdidlarning oldini olish, ularning ta‘sirini minimallashtirishga qaratilgan iqtisodiy strategiya va tizim hamda uni amalga oshirish mexanizmining vujudga keltirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. |