See discussions, stats, and author profiles for this publication at
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17.1-rasm. Korrupsiyaning sabablari. Korrup s iyaning sabablari Q onunchilikning nomukammalligi Demokratik tamoyillar va institutlarning rivojlanmaganligi Davlatning kuchsizligi 501 Mutaxassislarning fikricha, korrupsiyaning mavjudligini iqtisodiy tizimning o‗zidan qidirish kerak. Korrupsiya iqtisodiy hodisa sifatida namoyon bo‗lar ekan, demak, uning iqtisodiy ildizlarini topish kerak bo‗ladi. Bu ildizlar pul munosabatlarining o‗zidadir. Pul universal to‗lov vositasi, uni hamma operatsiyalar uchun qabul qilinadi, pul boylikning timsoli, boylik to‗plashning eng qulay shakli. Pulni saqlash xavfsiz, uni xohlagancha jamg‗arish mumkin. Pul likvidligi eng yuqori bo‗lgan aktivdir. Likvidlikni esa pulning qadr-qimmati ta‘minlaydi. U ko‗zga ko‗rinmas moliyaviy aloqalar o‗rnatish imkonini beradi. Pulning likvidligi muhim bo‗lganidan, pora berishda qattiq valyutalar ishlatiladi, chunki ularning qadri barqaror bo‗lgani uchun jamg‗arish vositasi bo‗la oladi. Pul – bozor munosabatlarining mahsuli, shu sababli pul munosabatlarining rivojlanishi korrupsiyani oziqlantiradi. Natural ishlab chiqarish sharoitida poraxo‗rlik moddiy shaklda bo‗lishi mumkin, uni ko‗zdan yashirib bo‗lmaydi. Pul munosabatlari esa yashirin munosabat o‗rnatish imkonini beradi. Shunday qilib, korrupsiyaning obyektiv sababi pulning yuksak likvidlik xususiyatidadir. Bunday xususiyat pul fetishizmini, ya‘ni uni ilohiylashtirishni, unga sig‗inishni yuzaga keltiradi, pul hamma narsani hal qiluvchi kuchga ega, degan tasavvurni paydo qiladi. Bu esa ochko‗zlikni keltirib chiqaradi, uni g‗ayriqonuniy yo‗l bilan topa olish imkoniyati bor kishilarni korrupsiyalashgan kishilarga aylantiradi. Poraxo‗rlik yoki korrupsiya harakatlari shaxsga uning o‗z vazifalarini bajarishida ta‘sir ko‗rsatish va uni yuz bergan vaziyatlarda yuqori ma‘naviy odam nohalol deb hisoblaydigan xatti-harakatlarga og‗dirish maqsadini ko‗zlab amalga oshiriladi. Poraxo‗rlik quyidagicha tavsiflanishi mumkin: 502 a) mansabdor shaxsga yoki ishtirokchiga o‗z lavozim vazifalarini bajarishlarida biror-bir harakatni yoki harakatsizlikni amalga oshirishlari uchun shaxsan yoki vositachilar orqali bevosita mansabdor shaxs yoxud boshqa jismoniy yoki yuridik shaxsga biror-bir noqonuniy ustunlikni va‘da qilish, taklif qilish yoki taqdim qilish; b) ishtirokchi tomonidan o‗z lavozim vazifalarini bajarishida mansabdor shaxs biror-bir harakatni yoki harakatsizlikni amalga oshirishi uchun shaxsan yoki vositachilar orqali bevosita o‗ziga yoxud boshqa jismoniy yoki yuridik shaxsga biror-bir noqonuniy ustunlik tamagirlik qilinishi yoki qabul qilinishi. Pora – har doim ham naqd pul mablag‗lari berilishini anglatmaydi. Agar qaror qabul qilishga ta‘sir ko‗rsatish uchun mo‗ljallangan bo‗lsa, sovg‗alar, mehmondo‗stlik harakatlari va vaqtichog‗lik taqdim qilishlar ham pora bo‗lishi mumkin. Bozor tizimining mukammal emasligi, uning mexanizmlarida uzilishlar bo‗lib turishi, korrupsiyaning keng yoyilishi uchun qulay sharoit hozirlaydi. Demak, bozor munosabatlarining takomillashtirilishi korrupsiyaga qarshi kurashning eng ma‘qul yo‗li bo‗lib hisoblanadi. Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda korrupsiyalashish darajasining boshqa guruh mamlakatlaridagiga nisbatan ancha pastligi mana shu tezisning to‗g‗riligidan dalolat beradi. Korrupsiyaning obyektiv sabablaridan biri, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi va shunga bog‗liq holda biznesni rivojlantirish muammolarini hal qilish davlat amaldorlariga bog‗liq bo‗lishidir. Davlatning iqtisodiyotga ta‘siri iqtisodiy, huquqiy va ma‘muriy usullar orqali yuz beradi. Bu usullarning qo‗llanilishi amaldorlar faoliyatiga bog‗liq. 503 Davlatning ruxsat berish funksiyasi haddan tashqari keng doirada saqlanib qolishi ham korrupsiyaning ildizlaridan biridir. Davlat qo‗lidagi subsidiyalar, soliqlar, imtiyozli litsenziyalar, kvotalar, preferensiyalar va buyurtmalar kabi vositalar biznesni tartibga solib turishda qo‗llaniladi. Ulardan kimning bahramand bo‗lishi amaldorlarning munosabatiga bog‗liq bo‗ladi. Iqtisodiy faoliyatdan yaxshi natijaga erishish uchun tadbirkorlar pora berish yo‗li bilan amaldorlarni sotib olish va shu orqali imtiyozlarga ega bo‗lishga intiladilar. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi zarur ekanligi va ayni vaqtda korrupsiyani yuzaga keltirishi iqtisodiyotdagi ziddiyatli holatdir. Korrupsiyaning kelib chiqish sabablarini aniqlashda ko‗pchilik tadqiqotchilar davlat qonunlarining nomukammalligiga urg‗u beradilar. Qonunlar, odatda, real hayotdagi o‗zgarishlardan orqada qoladi, shu sababli, ular tez-tez o‗zgartirilib, to‗ldirilib turiladi. Mukammal hisoblangan qonunlar vaqt o‗tishi bilan nomukammal bo‗lib qoladi, chunki real hayot ilgarilab ketadi. Nomukammal qonun real hayot talabidan ortda qolgan va kelajakni to‗liq aks ettirmaydigan qonundir. Bunday qonunlar yaxshi ishlamaydi, natijada korrupsiyaga yo‗l ochiladi. Korrupsiya lobbizmni ham keltirib chiqaradi, biroq har qanday lobbizm ham bunga olib kelmaydi. Ruxsat berilgan, jamiyat tan oladigan lobbizm borki, u ochiq bozor aloqalariga tayanadi. Bunda u yoki bu guruh shaxslar yoxud firmalar manfaatiga mos keladigan, jamiyat uchun zararsiz bo‗lgan qarorlarni davlat idoralari tomonidan qabul qilish zarurligini asoslash va bunga ko‗maklashish bilan bog‗liq lobbizm korrupsiyani keltirib chiqarmaydi. Ammo shu bilan birga, xufyona lobbistik xizmatlar borki, ular individual va korporativ manfaatlarni himoya qilgan holda boshqalar manfaatiga zid 504 ishlarning amalga oshirilishini bildiradi. Shunday bo‗lganda g‗ayriqonuniy lobbizm paydo bo‗ladi. Yuqori likvidli aktivlarning mavjudligi va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, demokratiya darajasining pastligi korrupsiyaning obyektiv sabablari bo‗lsa, aholi ma‘naviyatining darajasi va axloq-odobi, demokratiya qoidalariga sodiqligidagi nuqsonlar korrupsiyaning subyektiv sabablariga kiradi. Subyektiv munosabat korrupsiyani kuchaytirishi yoki zaiflashtirishi mumkin, biroq korrupsiyani tag-tomiri bilan yo‗qota olmaydi. Chunki uning ildizlari iqtisodiy munosabatlarning rivojlanish darajasiga borib taqaladi. Korrupsiyaga qarshi kurashish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarni jadallik va qat‘iyat bilan amalga oshirish talab etiladi. Shuningdek, quyidagi jihatlarga e‘tibor qaratish lozim deb hisoblaymiz: Korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy asoslarini yanada takomillashtirib borish; korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini amalda ta‘minlash; normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarining korrupsiyaga qarshi ekspertizasini o‗tkazish amaliyotini yanada takomillashtirish; korrupsiya bilan bog‗liq jinoyatlarni sodir etganlar uchun aholi ichida sayyor sud majlislarini ko‗paytirish va ko‗rgazmali sud majlislarini uyushtirish; mas‘ul lavozimlarga tavsiya etilayotgan nomzodlarga talablarni kuchaytirish; davlat xizmatining nufuzini, davlat xizmatchilarining maoshini va mas‘uliyatini oshirish; 505 aholi o‗rtasida jamiyatda huquqiy ongni, huquqiy madaniyatni yuksaltirishga va qonuniylikni mustahkamlashga qaratilgan huquqiy targ‗ibotga doir chora-tadbirlarning sifati va miqdorini yanada oshirish; davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan ta‘sirchan chora- tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning o‗z vaqtida oldi olinishini, aniqlanishini va ularga chek qo‗yilishini ta‘minlashga, ularning oqibatlarini, shuningdek, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etishga doir majmuali tadbirlar ishlab chiqish; davlat organlarining mansabdor shaxslari ustidan keng jamoatchilik nazoratini o‗rnatish; sudlar va ommaviy axborot vositalarining mustaqilligini ta‘minlash; yurist kadrlarni tayyorlash tizimini tubdan qayta isloh etish; mansablar sotilishining oldini olish, oliy o‗quv yurtlariga kirish imtihonlarining haqqoniy bo‗lishiga erishish va boshqalar. Korrupsiyaviy jinoyatlarning iqtisodiy sabablariga quyidagilarni kiritish mumkin: birinchidan, Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|