See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. O‗zbekistonda xufyona iqtisodiyot faoliyatining
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.4-§. O‗zbekistonda xufyona iqtisodiyot faoliyatining
tarqalish omillari va salbiy oqibatlari Xufyona iqtisodiyot va jinoiy xo‗jalik faoliyatining keng tarqalishiga quyidagi omillar ta‘sir ko‗rsatadi: 1) ortiqcha soliq yuki; 2) xo‗jalik faoliyatini tartibga solishda byurokratik to‗siqlarning haddan tashqari ko‗pligi; 3) iqtisodiyotda davlat sektori ulushining kattaligi. 4) iqtisodiyotning globallashuvi natijasida xalqaro iqtisodiy aloqalarga faol kirishgan, iqtisodiyoti birmuncha erkin va moliya tizimi sust nazorat qilinadigan mamlakatlarda xufyona iqtisodiy faoliyat ko‗lamlari katta bo‗ladi. Bu omillar, birinchi navbatda, ishlab chiqarish va sotish taqiqlanmagan tovar va xizmatlarga ta‘sir ko‗rsatgani holda, ular turli iqtisodiy siyosat yurituvchi barcha mamlakatlarga birdek taalluqli hisoblanadi. Mamlakatda bozor islohotlarini amalga oshirishning o‗ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, mamlakatda xufyona iqtisodiy faoliyatning tarqalishiga sabab bo‗luvchi ayrim omillarni batafsilroq ko‗rib chiqamiz. Soliq yukining ortiqcha og‗irligi xufyona iqtisodiyotning o‗sishini va jinoiy xo‗jalik faoliyatini jadallashtirishni rag‗batlantiruvchi eng muhim omillardan biri sifatida e‘tirof etiladi. U bozor iqtisodiyoti yo‗lida rivojlanayotgan har qanday mamlakatlarga ta‘sir ko‗rsatsada, ammo ularning ta‘siri har bir mamlakatda turlicha bo‗ladi. Misol uchun, AQSHda, yuqori daromad solig‗i stavkalari xufyona iqtisodiy faoliyatning keng tarqalishiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi. O‗zbekiston Respublikasida ijtimoiy sug‗urta badallari va qo‗shilgan qiymat solig‗ining yuqori 485 stavkalari daromadlarni yashirishning tarqalishiga katta turtki beradi. Bu soliq imtiyozlarining tuzilishi iqtisodiy agentlarning daromadlari tarkibiga mos kelmasligi, soliq yukining notekis taqsimlanganligida namoyon bo‗ladi. Soliq tizimi iqtisodiy agentlarning moliyaviy ahvolni yaxshilashning noqonuniy va ochiq jinoiy yo‗llarini tanlashga undamoqda. Tabiatda kamroq nazorat qilinadigan va jinoyatkor bo‗lgan spekulyativ sektorga resurslarni qayta taqsimlash uchun imtiyozlar yaratilmoqda. 1. Soliq yukining ortiqchaligi davlat siyosatining natijasi bo‗lib, u soliqlarning real undirilishini ta‘minlay olmaydi va soliq stavkalarini oshirib, soliq bazasini kamaytirishni qoplashga intiladi. Soliq to‗lovlarining kamayishi soliq yukining oshishiga sabab bo‗ladi, bu esa, o‗z navbatida, soliq tushumlarining ko‗payishiga sabab bo‗ladi. Natijada, soliq tushumlarining kamayishi soliq yukining oshishi bilan birlashtiriladi, uning jiddiyligi bugungi kunda mamlakatda tadbirkorni samarali faoliyatga rag‗batlantirishni inkor etadi. Qonunga bo‗ysunuvchi soliq to‗lovchi o‗z foydasining asosiy qismini soliq shaklida to‗lashi kerak bo‗ladi. Hisobga olinmagan pul aylanmasining nisbatan past ulushi ham kompaniyaga daromad solig‗i, qo‗shilgan qiymat solig‗i va ijtimoiy sug‗urta badallarining oldini olish imkonini beradi. Mutaxassislarning fikricha, soliqdan daromad yashiruvchi yuridik shaxslarning ulushi 80 % ga oshgan. 2. Xo‗jalik faoliyatini haddan tashqari tartibga solish ham xufyona iqtisodiyot va jinoiy xo‗jalik faoliyatining o‗sishiga olib keladi. Bu omil asosan davlatning quyidagi harakatlarida namoyon bo‗ladi: u yoki bu tovar va xizmatlar muoamalasini cheklash; byurokratik hokimiyatning kuchliligi, byurokratik 486 mezonlarni nazorat qilishning zaifligi va noaniqligi; narxning shakllanish jarayonlariga ma‘muriy yo‗llar bilan aralashish. Tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‗rsatish borasida turli to‗siq va taqiqlarning joriy etilishi turli xil noqonuniy mehnat, tovar va xizmatlar, moliyaviy va valyuta bozorlarining paydo bo‗lishiga olib keladi va bunda iqtisodiy faoliyat subyektlari turli huquqiy-shartnomaviy cheklashlarni chetlab o‗tishga intiladilar. Xususan, bozor ishtirokchilari eng kam ish haqi stavkalari, maksimal ish vaqtidan tashqari soatlar, o‗smirlar mehnatidan foydalanish shartlari va boshqalarni belgilab beruvchi mehnat qonunchiligini chetlab o‗tishga harakat qiladilar. Xo‗jalik faoliyatining turli yo‗nalishlarini litsenziyalash tashkilotlarni hokimiyat va alohida davlat xizmatchilariga qaram qilib qo‗yadi va bu ikkinchisiga xufyona daromad olish imkoniyatini beradi. Shu asosda davlat xizmatchilar o‗rtasida korrupsion sxemalar keng tarqaladi. 3. Iqtisodiyotda davlat sektorining keng ko‗lamliligi davlat korxonalari o‗rtasida byudjet resurslarini bevosita va bilvosita subsidiyalar, subvensiyalar, konsessional kreditlar shaklida taqsimlanishi bilan bog‗liq munosabatlarni yuzaga keltiradi. Bu resurslarni taqsimlash bilan bog‗liq norasmiy va ko‗pincha jinoiy munosabatlar sektorini shakllantirish uchun asosdir. Byudjet resurslarini beg‗araz yoki imtiyozli tarqatish asosida byudjet mablag‗larini o‗zlashtirish, inflatsion daromadni o‗zlashtirish, legallashtirish, investitsiyalash va chet elga o‗tkazish maqsadida nazorat ostidagi turli biznes tuzilmalar tuziladi. Xufyona xo‗jalik faoliyati miqyosining kengayishi oqibatlarini o‗rganish ham birdek muhim hisoblanadi. Iqtisodiyotda bozor munosabatlarining shakllanishida xufyona 487 sektor turlicha o‗rin tutadi. Bir tomondan, xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi ijobiy ta‘sirlarga ham olib kelishi mumkin. Soliq to‗lashdan bo‗yin tovlash iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchi korxonalarning raqobat ustunliklarini oshiradi, unda band bo‗lgan xodimlar uchun qo‗shimcha daromad olish imkonini beradi va real ishsizlik darajasini kamaytiradi. Boshqa bir tomondan esa, xufyona sektorning faoliyati davlat tomonidan belgilangan tartib va qonunlar doirasida faoliyat ko‗rsatayotgan boshqa xo‗jalik yurituvchi subyektlar uchun zararlidir. Xufyona iqtisodiyotning miqyosining kengayishining salbiy oqibatlari ijobiy jihatlaridan bir necha marta salmoqlidir. Xufyona sektor mavjudligining ijobiy va salbiy oqibatlarining nisbati ko‗p jihatdan uning ko‗lamiga bog‗liqdir. Xufyona iqtisodiyotning keng quloch yozishi asnosida uning kriminalizatsiyasi mamlakatning butun ijtimoiy- iqtisodiy tizimining rivojlanish yo‗nalishini belgilaydigan va uni takror ishlab chiqarish uchun shart-sharoit yaratadigan hukmron jarayonga aylantiradi. Xufyona iqtisodiyotning o‗ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari g‗oyatda xilma-xildir. Xufyona iqtisodiyotning tarqalishidan kelib chiqadigan barcha turdagi oqibatlarni uch guruhga (iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy) bo‗lishimiz mumkin. Xufyona iqtisodiyotning iqtisodiy oqibatlariga oid ayrim misollarni batafsil ko‗rib chiqamiz. Avvalo, fiskal sohaga yetkazilgan zararni qayd etishimiz lozim. Iqtisodiy faoliyatni davlat nazoratidan yashirish va soliq to‗lashdan bo‗yin tovlash 488 byudjetning daromad qismining sezilarli darajada kamayishiga olib keladi, bu esa ijtimoiy dasturlar va davlat institutlarining moliyaviy jihatdan kam ta‘minlanishiga sabab bo‗ladi. Ijtimoiy dasturlar va investitsiyalar uchun mablag‗larning kamayishi ijtimoiy barqarorlikka tahdid soladi. Davlat xarajatlarining kamayishi tarkibiy inqirozni kuchaytiradi, faoliyati davlat buyurtmalarini bajarish bilan bog‗liq korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini yanada zaiflashtiradi. Xufyona iqtisodiyotning salbiy ta‘siri to‗g‗risida to‗laroq tasavvur hosil qilish uchun ishlab chiqarish hajmi va xufyona iqtisodiyot o‗rtasidagi bog‗liqlikni aks ettiruvchi quyidagi chizmaga murojaat qilamiz. |