See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-rasm. Xufyona iqtisodiyotning tarqalish oqibatlari
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.6-rasm. Xufyona iqtisodiyotning tarqalish oqibatlari.
Byudjet majburiyatlarini bajarmaslik real sektordagi korxonalarning moliyaviy ahvolini yomonlashtiruvchi, aylanma mablag‗lardan mahrum etuvchi va noqonuniy omon qolish strategiyalaridan foydalanishni rag‗batlantiruvchi nooziq-to‗lovlar muammosini keskinlashtirishning sabablaridan biridir. Bundan tashqari, bir qator soliq to‗lovchilar tomonidan soliq to‗lashdan bo‗yin tovlash qonuniy soliq to‗lovchilar daromadlarini soliqqa tortishning oshishiga olib keladi. Soliq yukining oshishi soliqdan Xufyona iqtisodiyotning tarqalish oqibatlari Iqtisodiy Ijtimoiy Siyosiy Soliq byudjet sohasida keltirilgan zararlar Makroiqtisodiy siyosatning samaradorligini pastligi Ishlab chiqarishning pasayishi Bozor mexanizmlari samaradorligining pasayishi Iqtisodiyot tuzilmasi deformatsiyasi Pul kredit sohasidagi keltirilgan zararlar Ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirish ning kamayishi Ijtimoiy soha degradatsiyasi Aholi asosiy qismining daromadlarining pasayishi Daromadlar bo‗yicha aholining tabaqalashuvi Ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuvi Ishlayotganlar huquqlarining kamsitilishi Korrupsiyaning resurs ta‘minotini kuchayishi Siyosiy hayotda yashirin tuzilmalarning rolini oshishi Hokimiyatga ishonchning pasayishi Mamlakatning obro‗sining pasayishi Mamlakatni iqtisodiy izolatsiyalashuv tahdidlar Mamlakatni siyosiy izolyatsiyalashuv tahdidlar 490 olinadigan daromadlarni yanada yashirishni rag‗batlantiradi va daromadlarning tabaqalanishishini yanada oshiradi. Korrupsiya va noqonuniy lobbizm faoliyati natijasida byudjet resurslarini samarasiz ajratish, imtiyozlar, litsenziyalar, kvotalar va boshqa imtiyozlarning noqonuniy berilishi kabilar kuzatiladi. Xufyona iqtisodiyotning tarqalishi makroiqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishiga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi. Avvalo, bu makroiqtisodiy tartibga solish borasida xatoliklar sonining ortib borishida namoyon bo‗ladi. Mazkur xatoliklar, odatda, qonuniy va noqonuniy sektorlarda ishlab chiqarish faoliyatining yashirin qismining ko‗lami, tuzilishi va dinamikasi bo‗yicha ishonchli ma‘lumotlarning yo‗qligi bilan uzviy bog‗liqdir. Agar xufyona iqtisodiyot rasmiy iqtisodiyotdan tezroq o‗sib borayotgan bo‗lsa va bu holat statistikada aks ettirilmasa, hukumat pul taklifini kengaytirish va talabga ta‘sir ko‗rsatish orqali iqtisodiy o‗sishni rag‗batlantirish siyosatini davom ettirishi mumkin (davlat xarajatlarini oshirish, pul-kredit siyosatini yumshatish). Buning natijasida yuqori inflatsiya sur‘atlarining oshishi bilan birga iqtisodiyotning haddan tashqari zo‗riqishi kuzatiladi. Xufyona iqtisodiyot ko‗lamining yetarli darajada hisobga olinmasligi bandlik siyosatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Agar xufyona sektor sohasida band bo‗lganlar ishsiz sanalsa, ishsizlik darajasi real ko‗rsatkichdan ancha yuqori bo‗ladi. Bu esa davlatni pul-kredit siyosatini yengillashtirish, shuningdek, davlat xarajatlarini ko‗paytirish orqali jami talabni, ishlab chiqarish va ish bilan bandlikni oshirishga qaratilgan ekspansionistik siyosat yuritishga undaydi. Natijada, mehnat resurslarining yetishmasligi va inflatsiyaning o‗sishi kuzatiladi. Xufyona iqtisodiyot ko‗lamlari kengayishining salbiy oqibati sifatida iqtisodiy o‗sish 491 ko‗rsatkichlarining susayishi va hatto ishlab chiqarish ko‗lamlarining pasayishi kutiladi. Dastlabki bosqichda ma‘lum bir holatlarda (masalan, davlat tomonidan tartibga solishning haddan tashqari qattiqqo‗lligi sharoitida) qonunchilikda ruxsat berilgan xo‗jalik faoliyatini davlat nazoratidan yashirish, soliq tushumlarining kamayishiga qaramay, u iqtisodiy o‗sishga ijobiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Korxonalar o‗z faoliyatlarida xufyona sxemalardan keng foydalanishlari hisobiga raqobat ustunligini qo‗lga kiritadilar, bu esa qisqa muddatli davrda ishlab chiqarish hajmining o‗sishiga olib keladi. Ayrim iqtisodchilarning fikricha, O‗zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining rasmiy sektorida 1992-1995-yillarda kuzatilgan pasayish xufyona sektorning o‗sishi hisobiga qoplangan. Yashirincha faoliyat ko‗rsatish (masalan, noqonuniy faoliyatdan olingan daromadlarni legal faoliyat turlarini amalga oshirish natijasida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni sotib olishga yo‗naltirish) qo‗shimcha legal iqtisodiy faoliyat turlarini vujudga keltirishi hisobiga iqtisodiyotda yalpi ishlab chiqarish hajmining o‗sishiga olib keladi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‗sish jarayoni A nuqtagacha davom etadi, mazkur nuqtada mahsulot ishlab chiqarishning eng yuqori hajmi kuzatiladi. A nuqtadan so‗ng pasayish boshlanadi, bu holat iqtisodiyotda ko‗rilayotgan zararlarning ortishi, xufyona sxemalarning keng yoyilishi natijasida investitsion faollikning pasayishi, legal faoliyat ko‗rsatuvchi korxonalarning bankrotlikka uchrashi va ularning bozordan siqib chiqarilishi kabi omillar bilan bevosita bog‗liqdir. Xufyona iqtisodiyotning rivojlanishi kapital qo‗yilmalar risklarining ortishi tufayli investitsiya resurslarini, ayniqsa, chet 492 ellik investorlarni jalb qilish imkoniyatlarini cheklab qo‗yadi. Legal xorijiy investorlar tovlamachilik xavfi, shuningdek, legal yo‗llar bilan foyda olish imkoniyatlarining haddan tashqari cheklanganligi bois bozorga kirib kelishni ma‘qul ko‗rmaydilar. Bu esa ko‗pincha xalqaro uyushgan jinoyatchilikning investorlarni saralash jarayonlariga faol aralashishiga olib keladi. Xufyona iqtisodiyot rivojlanishining navbatdagi salbiy oqibati bozor mexanizmlari samaradorligining pasayishidir. Bozor iqtisodiyotining eng muhim-xo‗jalik yurituvchi subyektlarning tengligi va ular o‗rtasidagi raqobat tamoyiliga putur yetadi. Ma‘lum bir davrda xufyona sektor vakillari tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar legal tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar sifati bilan deyarli bir xil bo‗lsa-da, qonunda belgilangan miqdorlardan past ish haqi to‗lash, soliq va ijtimoiy to‗lovlarni to‗lamaslik evaziga ular tomonidan yaratilayotgan tovar va xizmatlarning tannarxi birmuncha arzon tushadi. Raqobat tamoyilining buzilishi hisobiga korxonalar sotish bozorlarini yo‗qotadilar va katta zarar ko‗rishni boshlaydilar. Dastlabki paytlarda rasmiy sektorda narxlar tushib ketadi, bu iste‘molchilar uchun qulay bo‗lsa-da, ammo istiqbolda legal korxonalar yetarlicha foyda olmasliklari natijasida xonavayron bo‗ladilar. Bozorda samaradorlikni oshirish hisobiga emas, balki xomashyoni noqonuniy yo‗llar bilan sotib olish sxemalaridan keng foydalanuvchi, soliq va boshqa ijtimoiy to‗lovlarni to‗lashdan bo‗yin tovlash evaziga kun ko‗ruvchilar yashab qoladilar. Rasmiy sektorda faoliyat ko‗rsatuvchi korxonalarning xonavayron bo‗lishi asnosida bozorda xufyona sektor monopol mavqeni qo‗lga kiritadi. Narxlarni monopol tartibga solish sharoitida narxlar raqobat sharotidagiga qaraganda ancha yuqori darajaga ko‗tariladi. 493 Xufyona iqtisodiy faoliyat ko‗lamlari kengayishining salbiy oqibati iqtisodiyot tuzilmasining deformatsiyalanishini keltirib chiqaradi va u quyidagilarda ko‗rinadi: investitsiya risklarining oshishi va investitsion faollikning pasayishi, bu esa investitsiya majmuasi tarmoqlari ulushining kamayishiga olib keladi; real sektor taraqqiyotiga jiddiy salbiy ta‘sir ko‗rsatgan holda, iqtisodiyotning spekulyativ moliya va savdo-vositachilik sohalarining rivojlanishini rag‗batlantirish; strategik ahamiyatga ega bo‗lgan xomashyo mahsulotlarini xorijga ommaviy ravishda noqonuniy eksport qilish oqibatida tashqi iqtisodiy aloqalarning yoqilg‗i-energetika va xomashyo mahsulotlarining eksportiga bevosita bog‗liqligining kuchayishi; jinoiy faoliyatni amalga oshirishni yengillashtirishga xizmat qiluvchi (axborot, transport, taqsimlash va shu kabi boshqa xizmatlarni ko‗rsatish), shuningdek, tez foyda olish imkonini beruvchi faoliyat turlarini rivojlantirishga ustuvorlik berish; xavfsizlikni ta‘minlash va qo‗riqlash bilan bog‗liq faoliyat turlarini rivojlantirish, bu o‗z navbatida, boshqa iqtisodiy faoliyat turlarida mavjud iqtisodiy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini cheklab qo‗yadi (mazkur guruh xarajatlari ko‗pgina mamlakatlarda jinoyatchilikning oldini olishga yo‗naltirilgan xarajatlarga kiritiladi). Pul-kredit sohasiga xufyona iqtisodiyotning salbiy ta‘siri to‗lov balansi tuzilmasining deformatsiyalanishida, inflatsiya va uning oqibatlarini chuqur ildiz otishida, kredit munosabatlariga putur yetishida va investitsion xavf-xatarlarning ortishida, kredit muassasalari, investorlar, omonatchilar, aksionerlar va bir so‗z bilan aytganda barcha jamiyat a‘zolarining ko‗rayotgan zararlarining ko‗payishida o‗z ifodasini topadi. Pullarni yuvish va 494 noqonuniy daromad olish maqsadida uyushgan jinoiy guruhlar tomonidan noqonuniy valyuta operatsiyalarining amalga oshirilishi valyuta kurslariga salbiy ta‘sir ko‗rsatgani holda, mamlakatda inflatsion jarayonlarning kuchayishiga olib kelishi ham mumkin. Jinoiy daromadlarni xorij valyutasiga almashtirish va uni chetga olib chiqib ketishga intilishning kuchayishi oqibatida kriminal iqtisodiy faoliyat valyuta bozoridagi holatga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Bir qator o‗tkazmalar zanjiridan o‗ta borib, pul mablag‗lari pirovard natijada xorijdagi offshor kompaniyalar, jismoniy va yuridik shaxslarning hisob raqamlariga borib tushadi, cheklar va karta hisob raqamlari orqali naqdlashtiriladi va o‗zining moliyaviy izini yo‗qotadi. Mazkur bosqichda pul mablag‗larining navbatdagi qayta taqsimlanish jarayonlari yuz beradi. Soxta tashqi savdo bitimlari bo‗yicha juda katta mablag‗lar xorijiy banklarga o‗tkazib beriladi. Pul mablag‗larini xorijga olib chiqib ketishda, odatda, bir qator usul va vositalardan foydalaniladi: soxta import kontraktlari asosida bo‗nak to‗lovlarini amalga oshirish (import kontraktlari bo‗yicha amalga oshirilgan bo‗nak to‗lovlarini ortga qaytarmaslik); kontrakt shartlari ma‘lum bir o‗ziga xos jihatlarga ega bo‗ladi, masalan, bo‗nak to‗lovlarini majburiy tartibda amalga oshirish, tovar va xizmatlar yetkazib berishning uzoq muddatlari (mazkur muddat ichida importer firma ko‗zdan g‗oyib bo‗ladi) va bo‗nak to‗lovlarini offshor zonalarga yo‗naltirish; odatda, offshor zonada joylashgan kompaniya bilan kontrakt tuziladi va mamlakatdan o‗sha kompaniyaning hisob raqamiga bo‗nak to‗lovlari o‗tkazib beriladi, kontrakt bo‗yicha tovarlarni yetkazib berish amalga oshirilmaydi, bo‗nak to‗lovlari qaytarib berilmaydi va ma‘lum bir muddat o‗tgandan so‗ng 495 kompaniya o‗z faoliyatini to‗xtatadi yoki boshqa bank maydochasiga o‗tib ketadi; mamlakakt hududidagi norezidentga rezident tomonidan sotilgan tovarlar uchun norezident tomonidan hisoblar va pul o‗tkazmalarining amalga oshirilishi (mazkur holatda go‗yoki tovar yetkazib berish yoki xizmat ko‗rsatish to‗g‗risida soxta bitim tuziladi, tovar va xizmatlar faqatgina qog‗ozda mavjud bo‗ladi xolos, pul mablag‗lari norezidentning hisob raqamiga o‗tkazib beriladi). Xufyona iqtisodiyotning tarqalishining oqibatlariga katta ijtimoiy xavf-xatarlarga olib kelishi mumkin. Masalan, fuqarolarni va korxonalarni soliq to‗lovlardan qochishi byudjetga moliyaviy resurslarni kelib tushishini cheklaydi. Bu o‗z navbatida ijtimoiy soha tarmoqlarini degradatsiyasiga olib keladi. Natijada aholining katta qismini real daromadlari pasayadi, tabaqalanish darajasi oshadi, bu esa ijtimoiy barqarorlikni buzilishiga olib keladi. Xufyona iqtisodiyotda mehnat qilayotgan mehnat resurslarining o‗ziga ham katta salbiy oqibatlarni olib kelishi mumkin. Bu, birinchi navbatda, kafolatlangan bandlikni, ish haqi va ijtimoiy kafolatlar yo‗qligi bilan bog‗liq xavf-xatarlarini ta‘kidlab o‗tish mumkin. Xufyona iqtisodiyot tizimi ijtimoiy kafolatlar va o‗z malakasini oshirish imkoniyatlari yo‗qligi va yuqori ishlab chiqarish jarayonidagi jarohatlar mehnat resurslarini qoniqarsiz ekspluatatsiya qilishi mumkin. Xufyona iqtisodiyot tarqalishining siyosiy oqibatlariga bu uning turli yo‗nalishlarda, mamlakatda korrupsiyani kuchayishiga va hattoki to‗la iqtisodiy va siyosiy izolatsiyasiga olib keluvchi iqtisodiy xavfsizligiga qo‗shimcha tahdidlarni vujudga keltirishi mumkin. Bu davlat tuzilmasiga sezilarli darajada zarar keltirib, uni jahon iqtisodiyotida obro‗sini tushishiga olib keladi. |