See discussions, stats, and author profiles for this publication at
-§. Shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash
Yüklə 13,45 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.3-§. Shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash
yo‗llari Shaxsning iqtisodiy xavfsizligi – shaxsning ijtimoiy himoyalanganligi va ijtimoiy rivojlanishini ta‘minlashga, hayotiy manfaatlarining kafolatli himoyalanganlik holati sifatida tafsiflanadi. Har bir inson uchun shaxsiy iqtisodiy xavfsizlik muvaffaqiyatga erishishning hamda jamiyatdagi barqarorlik va ijtimoiy-iqtisodiy farovonlikning muhim ko‗rsatkichi hisoblanadi. Shaxs iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat: qonuniylik; shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy muhim manfaatlari mutanosibligiga rioya qilish; xavfsizlikni ta‘minlash bo‗yicha shaxs, jamiyat va davlatning o‗zaro mas‘uliyatli bo‗lishi; xalqaro xavfsizlik tizimlari bilan integratsiyalashuv. Shaxs iqtisodiy xavfsizligi obyektlari shaxsning o‗zi, uning iqtisodiy manfaatlari sohasidagi huquq va burchlari hisoblanadi. Shaxs iqtisodiy xavfsizligi subyektlarini shaxs, jamiyat va davlat tashkil etadi. Shaxs iqtisodiy xavfsizligining ikki asosiy turi mavjud bo‗lib, ulardan birinchisi shaxsning faolligiga, uning o‗z bilimi, kasb, 159 malakasini oshirib borishiga, kamolotga yetish uchun bo‗lgan intilishiga asoslanadi. Shaxs iqtisodiy xavfsizligining ikkinchi turi esa uning oilasi, jamiyat va davlat tomonidan qo‗llab- quvvatlanishiga asoslanadi. Inson xavfsizligiga tahdidlar mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sur‘atlarining jamiyat ehtiyojlari o‗sishiga nisbatan orqada qolishi, siklik o‗zgarishlar, bozor konyunkturasidagi tebranishlar, iqtisodiy inqirozlar, hududlar rivojlanishidagi nomutanosiblikning kuchayishi, tabiiy yoki inson, kapital resurslarining yetarli emasligi, jamiyatda urbanizatsiya jarayonlarining kuchayishi, tashqi tabiiy atrof-muhitning zararlanishi yoki yomonlashuvi hamda ma‘lum ijtimoiy harakatlar tufayli vujudga keladi. Tahdidlar, shuningdek, turli davlatlar hamda ular bilan hamkorlik qiluvchi siyosiy va ijtimoiy hamkorlik kuchlari o‗rtasidagi nizo, ziddiyat, qarama- qarshiliklarning kuchayishi sababli ham vujudga kelishi mumkin. Tahdidlar tarkibida shaxsga tajovuz, zo‗ravonlik alohida xususiyatga ega. Ijtimoiy jihatdan zo‗ravonlik inson shaxsini kamsitish, diskriminatsiya qilish, uning erkinligi va huquqlarini cheklash orqali shaxsning hayoti va iqtisodiy faoliyatiga tahdid solishda namoyon bo‗ladi. Iqtisodiy sohada inson shaxsiga nisbatan tajovuz reketda, tovlamachilik va firibgarlikda o‗z ifodasini topadi. Shaxs va oila iqtisodiy ahvolining yomonlashuvi uning o‗z oldiga noto‗g‗ri maqsadlar qo‗yganligi, bilim, kasb-malaka darajasining pastligi tufayli kam haq to‗lanadigan ishlarda 160 ishlaganligi sababli, raqobat kurashida sinishi, bozori kasod bo‗lishi, ishsiz bo‗lib qolganligi, uzoq vaqt ish topa olmasligi yoki daromadi kam bo‗la turib bolalari ko‗p bo‗lishi, qariganligi va turli kasalliklar hamda shikast olganligi sababli mehnat qobiliyatini vaqtinchalik va butunlay yo‗qotganligi, boquvchisidan ayrilib qolishi yoki omadsizlik tufayli sodir bo‗ladi. Shaxsning xavfsizligini ta‘minlashda davlatning ijtimoiy siyosati muhim rol o‗ynaydi. Davlatning ijtimoiy siyosati, uni amalga oshirish mexanizmlari odamlarning mehnatdagi faolligini va tadbirkorligini o‗stirish uchun shart-sharoitlar yaratishga qaratilishi lozim. Ushbu vazifalarni amalga oshirish maqsadida O‗zbekistonda davlatning ijtimoiy siyosati quyidagilarga qaratilgan: fuqarolarning erkin iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat, kasb-korlik turlarini hamda sohalarini erkin tanlash kabi konstitutsiyaviy huquqlarini ta‘minlashga; mehnat motivatsiyasining kuchli mexanizmini kiritish, aholining iqtisodiy faolligini oshirish uchun sharoitlar yaratishga; aholini maqsadli va manzilli ijtimoiy himoya qilish hamda kam ta‘minlangan guruhlarni davlat tomonidan qo‗llab- quvvatlashga; ta‘lim, ijtimoiy sug‗urta, sog‗liqni saqlash tizimlarini isloh qilish yo‗li bilan aholining ijtimoiy xizmatlarga bo‗lgan zarur kafolatni ta‘minlashga. Shuningdek, davlat ijtimoiy siyosati aholining daromad va mulkka egalik darajasi bo‗yicha keskin tabaqalashuvining oldini 161 olish hamda aholining to‗lov talablarini keng miqdorda qondirish va uning o‗sishini ta‘minlash chora-tadbirlarini amalga oshiradi. Shaxsning moliyaviy-iqtisodiy jihatdan xavfsizligini ta‘minlash ko‗plab omillarga bog‗liq bo‗lgani holda, ularni shaxsning turli tahdid va xavf-xatarlarning shakllanishiga ta‘siri nuqtayi nazaridan ham tasniflashimiz mumkin. Umumiqtisodiy jarayonlarning yuz berishi bilan bog‗liq holda vujudga keluvchi omillar, shu bilan bir qatorda, shaxsning bevosita xatti-harakatlari natijasida paydo bo‗luvchi xavf-xatarlar darajasini pasaytirish insonlarning bevosita xatti-harakatlariga ko‗p jihatdan bog‗liqdir. Shaxsning moliyaviy-iqtisodiy xavfsizligi borasidagi tahdidlarning birinchi guruhiga quyidagilar mansub: inflatsiya; pensiya ta‘minoti muammolari; iqtisodiyotning dollarlashuvi; bank tizimida beqarorliklarning vujudga kelish xavfi; aholining haddan tashqari ko‗p kreditlanishi va boshqalar. Inflatsiya moddiy ishlab chiqarish sohasiga katta zarar keltirgani holda, jiddiy ijtimoiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Pensiya ta‘minotidagi muammolar aholining yetarlicha moliyaviy ta‘minlanmasligiga va ularning kundalik ehtiyojlarini talab darajasida qondira olmasliklariga olib keladi. Iqtisodiyotning dollarlashuvi, valyuta va fond bozorining yuqori darajadagi, aholi jamg‗armalari qadrsizlanishi xavfini kuchaytiradi. Bank tizimida kuzatilayotgan beqarorlashtiruvchi omillar ham omonatchilar tomonidan banklarga qo‗yilgan omonatlarning yo‗qotilish xavfini vujudga keltiradi. Aholining haddan ziyod kreditlanishi ham, istiqbolda qarzdorlarning o‗z qarz majburiyatlarini bajara olmaslik xavfini paydo qiladi. Bugungi kunda O‗zbekiston fuqarolarining bank kreditlari bo‗yicha qarzdorligi o‗sib bormoqda. Olinayotgan 162 har to‗rtta qarzdan biri avvalgi olingan qarzni yopishga sarflanayotganligi aniqlangan. Bugungi kunda kambag‗al oilalar o‗z mehnatlari orqali ishlab topgan daromadlarining katta qismini bank kreditlarini to‗lashga sarflamoqdalar. Tahdidlarning ikkinchi guruhiga insonning bevosita o‗zi ta‘sir ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan omillar kiritilgan: moliyaviy savodxonlik darajasining pastligi va shaxsiy jamg‗armalarni himoya qilish borasida yetarlicha malaka va tajribaning yo‗qligi; qarz olishda o‗ylab ish tutmaslik; samarasiz investitsiyalar; moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda shoshma- shosharlik qilish; qonunlarni bilmaslik va hokazolar. Moliyaviy savodxonlik va shaxsning investitsiyaviy siyosati shaxs hayotining moliyaviy-iqtisodiy asosini tashkil etadi. Moliyaviy-iqtisodiy asoslar qanchalik mustahkam bo‗lsa, shaxs shuncha o‗z ehtiyojlarini yuqori darajada qondira olish va o‗zining farovon kelajagini ta‘min eta olish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Bugungi kunda moliyaviy mustaqillik muhim o‗rin tutishini inobatga olsak, fuqarolarning moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish qanchalik muhim ekanligini ilg‗ash qiyin emas. Buning uchun shaxsiy moliyaviy xarajatlarni rejalashtirish, ularning doimiy hisobini yuritib borish, bank va boshqa moliyaviy institutlarning xizmatlarini o‗rganish, investitsiyalarni diversifikatsiyalash tamoyilidan amaliyotda foydalanish, iqtisodiy axborotlar, tahliliy maqolalar va sharhlar bilan tanishib borish talab etiladi. Shaxsning temir yo‗llardagi xavfsizligi o‗z ichiga ko‗plab jihatlarni qamrab oluvchi, shubhasiz keng qamrovli tushuncha 163 hisoblanadi. Mazkur holatni sinchkovlik bilan o‗rganish uchun, eng avvalo, shaxs o‗z hayotining u yoki bu davrida huquqiy nuqtayi nazardan kim va qanday maqomda ishtirok etishiga oydinlik kiritib olishimiz lozim. Bunga bog‗liq holda temir yo‗llarda shaxsning xavfsizligi yoki uning turli xavf-xatarlardan himoyalanganligini ta‘minlashga juda ko‗p omillar ta‘sir ko‗rsatadi. Shunday qilib, shaxs temir yo‗l transporti obyektlarida bo‗lgani va uning xizmatlaridan foydalangani holda, u: temir yo‗l transporti xodimi; yuk qabul qiluvchi; yo‗lovchi va yoki boshqalar sifatida ishtirok etishi mumkin. Temir yo‗l transporti xodimi sifatida shaxs uchun birinchi navbatda uning xavfsizligini ta‘minlash nuqtayi nazaridan shaxsning mehnat huquqlarining himoyalanganligi muhim o‗rin tutadi. Yuk qabul qiluvchi uchun esa jismoniy shaxs hamda yuridik shaxsning vakili sifatida u bilan transport kompaniyasi o‗rtasida yuk tashish xizmatlarini ko‗rsatish bo‗yicha shartnomalarning o‗z vaqtida to‗la-to‗kis bajarilishini ta‘minlash alohida ahamiyat kasb etadi. Oddiy yo‗lovchi yoki tasodifan temir yo‗l transporti obyektlarida bo‗lib qolgan shaxs uchun birinchi navbatda uning hayot xavfsizligi va turli jinoiy unsurlarning qurboniga aylanib qolmasligini ta‘minlash muhim hisoblanadi. Fuqarolik qonun hujjatlari ular tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar ishtirokchilarining tengligini e‘tirof etishga, mulkning daxlsizligiga, shartnomaning erkinligiga, xususiy ishlarga biror-bir kishining o‗zboshimchalik bilan aralashishiga yo‗l qo‗yilmasligiga, fuqarolik huquqlari to‗sqinliksiz amalga oshirilishini, buzilgan huquqlar tiklanishini, ularning sud orqali himoya qilinishini ta‘minlash zarurligiga 164 asoslanadi. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o‗z fuqarolik huquqlariga o‗z erklariga muvofiq ega bo‗ladilar va bu huquqlarini o‗z manfaatlarini ko‗zlab amalga oshiradilar. Ular shartnoma asosida o‗z huquq va burchlarini belgilashda va qonun hujjatlariga zid bo‗lmagan har qanday shartnoma shartlarini aniqlashda erkindirlar. Tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag‗lar O‗zbekiston Respublikasining butun hududida erkin harakatda bo‗ladi. Xavfsizlikni ta‘minlash, insonlarning hayoti va sog‗lig‗ini himoya qilish, tabiatni hamda madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun zarur bo‗lsa, tovarlar va xizmatlar harakatda bo‗lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi mumkin. O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq har bir shaxsga o‗z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslarning, jamoat birlashmalarining g‗ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Har qanday manfaatdor shaxs buzilgan yoki nizolashayotgan huquqi yoxud qonun bilan qo‗riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojaat qilishga haqli. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 21- oktabrdagi ―Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini 165 kuchaytirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi PF–4850-son 1 , 2017- yil 7-fevraldagi ―O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha Harakatlar strategiyasi to‗g‗risida‖gi PF–4947-sonli Farmonlarining qabul qilinishi 2 mamlakatimizda sud-huquq tizimini yanada demokratlashtirish va erkinlashtirishda, fuqarolarning odil sudlovga to‗sqinliksiz erishishini ta‘minlashni sifat jihatdan yangi bosqichga ko‗tardi. Mazkur farmonlarda belgilangan chora-tadbirlar o‗z navbatida ―2017-2021-yillarda O‗zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‗nalishi bo‗yicha Harakatlar strategiyasi‖ hamda ―Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili‖ Davlat dasturida o‗z aksini topdi. Fuqarolik qonun hujjatlari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining huquqiy holatini hamda u bilan bog‗liq shaxsiy nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlarning ishtirokchilari bo‗ladilar. Shaxsiy nomulkiy munosabatlar va mulkiy munosabatlar bilan bog‗liq bo‗lmagan shaxsiy munosabatlar, agar qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‗lmasa yoki bu munosabatlarning mohiyatidan o‗zgacha hol anglashilmasa, fuqarolik qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Taraqqiyot strategiyasining Yüklə 13,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|