ŞƏhla məHƏMMƏd qizi rzayeva leyla zakir qizi əLİyeva
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Jan Batist Sey
1767-ci Lionda tacir ailəsində anadan olmuşdur. Yetkinlik dövründə o, Şimali Fransada pambıq parça fabrikini idarə etməli olmuşdur. Gənclik illərində Sey sığorta şirkətində çalışmış və uzun müddət jurnallar redaktə etmiş və 1830-cu ildə Parisdə "Kollec de Fransa"da siyasi iqtisad kafed- rasının rəhbəri vəzifəsinə keçmişdir. Yaşadığı dövr ərzində də- fələrlə İngiltərəni ziyarət edərək, Maltus və Rikardonun bir sıra doktrinalarının tam qəbul etməsinə razılıq verməsə də, onların yaxın dostu olmuşdur. J.B.Sey A.Smitin təlimini sistematik olaraq təhlil etmiş, onun sisteminin zəif tərəflərini ayırmağa və inkişaf etdirməyə səy göstərmişdir. Eyni zamanda o, Fransada hüquqlar sistemi- nin əsasını qoymuşdur. O, iqtisadi görüşlərini “Siyasi iqtisadın traktatları”, “Si- yasi iqtisadın katexezisi” və altı cildlik "Siyasi iqtisad kursu" əsərlərində əks etdirmişdir. Keynsin "Ümumi nəzəriyyə" (1936) əsərində şərh edilən Sey qanununun müəllifi kimi məş- hurlaşmışdır. Sey qanuna görə, rəqabətli bazarlar avtomatik şəkildə tam məşğulluğa nail ola biləcək tendensiyaya malikdir. J.B.Sey siyasi iqtisadı üç müstəqil hissəyə bölürdü: is- tehsal, mülkiyyətin bölgüsü və istehlak. Bu təsnifatlaşdırma təkrar istehsalın elementləri arasında əlaqəni əks etdirirdi. İq- tisadi sistemdə bölgü və istehlakı müstəqil bölmə kimi ayıraraq ən əvvəldən istehsalla yanaşı qoyurdu. O, bu əsas elementlər arasında həqiqi əlaqəni qırmışdı. Necə ki, istehsal münasi- bətlərinin müəyyən tipi, müəyyən bölgü və istehlak münasibət- lərini yaradır. 128 J.B.Sey istehsal, bölgü və istehlakın spesifik formalarını tədqiq etməmiş və cəmiyyətin inkişafının müxtəlif mərhələ- lərində onların spesifik forma qəbul etdiyini görə bilməmişdir. İstehsal bölməsində istehsalın ictimai formalarından deyil, bütövlükdə maddi nemətlərin istehsalından danışmışdır. O, si- yasi iqtisad qanunlarına əbədi qanunlar kimi baxırdı. D.Rikar- donun əmək-dəyər nəzəriyyəsinə qarşı çıxırdı. Sərvətin əmtəə formasını faydalı şeylərin cəmi ilə eyniləşdirir və sərvətin qiyməti adlandırırdı. J.B.Sey dəyər və gəlirlər haqqında nəzəriyyəsində klassik məktəbin elmi nailiyyətlərindən irəli gedərək dəyərin mənbə- yinin əmək olmasının əksinə olaraq onun faydalılığı ilə ölçül- məsini iddia etmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə istehsal faydalılıq yaradır, faydalılıq isə qiymətliliyin predmetidir. Qiymətlilik isə faydalılığın ölçüsüdür. Beləliklə, Sey dəyərlə istehlak dəyərini eyniləşdirmişdir. A.Smit göstərirdi ki, mübadilə dəyəri faydalılıqla mütləq əlaqəli deyil, faydalı şeylər aşağı dəyərə də malik ola bilərlər. Həyat üçün lazım olan predmetlərin (məsələn, hava, suyun) dəyəri yoxdur. Faydalılığın dəyərin mənbəyi kimi göstərilməsi müasir iqtisadçıların fikirlərində də əks olunur. J.B.Sey əm- təənin dəyərini onun faydalılığı ilə müəyyən edərkən gəlirlər problemini də nəzərdən keçirirdi. O, göstərirdi ki, istehsalda üç amil - əmək, kapital, torpaq iştirak edir. Bunların hər birinin dəyərin yaradılmasında öz yeri vardır. Əməkhaqqı əməyin, renta torpağın, mənfəət isə kapitalın mükafatıdır. Onun nəzə- riyyəsində pul təkcə mübadilə aləti, "məhsulların dəyərini da- şıyan araba" deyil, həm də məhsulların mübadilə prosesində mühüm rol oynayır. Əməkhaqqı, faiz və mənfəət əməyin təbii törəməsi hesab edilir. İstehsal vasitələrini və torpağı isə təkrar istehsalın sadə elementləri adlandırırdı. Bu xətlə sahibkar gə- lirlərinin əmək versiyasını irəli sürürdü. Seyə görə, əgər faiz kapitalın törəməsidirsə, sahibkar gəliri sahibkarın əməyinin mükafatlandırılmasıdır. Seyin fikricə, yüksək əməkhaqqı onun 129 fəaliyyətinin sayəsində əldə olunur. Sey fərz edirdi ki, istehsa- lın inkişafı üçün tələbatların təşviqinə və istehlakçılara yüksək əməkhaqqı almağa kömək etmək lazımdır ki, onlar bu əmək- haqqına daha çox əmtəə (xidmət) ala bilsinlər. J.B.Seyin digər bir nəzəriyyəsi “Satış nəzəriyyəsi” təkrar istehsalın harmonikliyini əsaslandırmağa çalışaraq, ümumi böhranların labüdlüyünü inkar edir. Seyin fikrinə görə, bütün istehsalçıların başlıca məqsədi mübadilə qiymətidir, bir əm- təəni başqa əmtəəyə mübadilə etməsidir. Burada pul müvəqqəti olaraq vasitəçi rolunu oynayır. Buradan o belə nəticə çıxarır ki, hər bir satıcı eyni zamanda alıcıdır. Tələblə təklif uyğun gəlir və heç bir həddindən artıq istehsal baş vermir. Lakin o ayrı-ayrı sahələrdə istehsalın ifrat istehsal olduğunu inkar etmir. Buna görə də çıxış yolunu ikincidərəcəli sahələrdə istehsalın hərtə- rəfli inkişafında görür. Satış nəzəriyyəsinin axırıncı maddəsin- də proteksionizmə, xarici və yerli malların ixracını çətinləşdi- rən amillərə qarşı çıxış edirdi. Ticarətdə tam azadlığı müdafiə edirdi. Seyin reallaşma, satış nəzəriyyəsinə görə kapitalistlər özlərinin şəxsi istehlakı üçün məhsullar istehsal edir, həmçinin öz məhsullarını başqa şəxslərin məhsulları ilə mübadilə edirlər. Əmtəələrin tədavülü ibtidai mübadiləyə əsaslanırdı. Məhsul başqa məhsulla mübadilə edildikdə alqı və satqı üst-üstə düşür. Sadə əmtəə tədavülündə alqı-satqı ilə bir yerə düşməyə də bilər. Bunlar zaman və məkanca ayrı da ola bilər. Buna görə də böhranların mümkünlüyü mücərrəddir. J.B.Seyin satış nəzəriyyəsində dövrü böhranlar təsadüfi hadisə kimi qeydə alınırdı. İlk iqtisadi böhran 1825-ci ildə qey- də alınmışdır. Ona görə Sey öz əsərlərində böhranların labüdlü- yünü görə bilmirdi. Klassik siyasi iqtisad İngiltərədə Rikardo ilə başa çatmış- dırsa, Fransada S.Sismondi ilə başa çatdı. Həmin dövrdə Fran- sada sənaye çevrilişi, kapitalist iri maşınlı sənayesi xırda isteh- salçıları müflisləşdirərək, onları var-dövlətdən çıxarmışdı. Belə bir şəraitdə kapitalizmin tənqidçiləri yaranırdı ki, bunun da ilk |