ŞƏKİ FİLİali

1.  Xəbər  feli  frazeoloji  vahidlərlə    ifadə  olunur.  
Məsələn,  Öz fikrimdən özümü vahimə basdı. (İ. Hüseynov) 
Qorxularından dilləri belə söz tutmurdu. (C.Bərgüşad) Zəhləm 
onun sir-sifətindən gedir. (Y.Səmədoğlu)   
2.  Xəbər  olmaq   köməkçi  felinin  məsdərlərə,  bəzi  
isimlərə,  ismi  birləşmələrə  artırılması  yolu  ilə  ifadə  olunur.  
Məsələn,  Amma bu hadisədən qaçmaq olmadı (İ. Şıxlı) 
3. Xəbəri  şəxssiz  növ  fellərlə  ifadə  olunur.  Məsələn,  
Kəndə  gedildi.  Məktublara  baxıldı. 
4.  Şəxssiz  cümlələrin  xəbəri  felin  məlum  növü  ilə  
də    ifadə  oluna  bilir.  Məsələn,  Günortaya az qalırdı.           
(S. Rəhman) Gönortadan yarım 
saat 
keçirdi.                   
(C.Məmmədquluzadə) 
Şəxssiz  cümlələr  ikinci dərəcəli üzvlərin iştirakına 
görə  müxtəsər  və  geniş  olur.  Müxtəsər  şəxssiz  cümlələrdə  
ikinci  dərəcəli  üzvlər  iştirak  etmir  və    cümlə    yalnız  
xəbərdən ibarət olur. Məsələn, Onun gözləri dolmuşdu.          
(M.Hüseyn) Onun lap damarına düşmüşdü. (F.Kərimzadə) 
Artıq özünə gəlmişdi. (F.Kərimzadə) 
Geniş    şəxssiz  cümlələrdə  ikinci  dərəcəli  üzvlər  
iştirak edir. Məsələn,    İsti avqust günlərindən  biri  idi.                   
(G.Hüseynoğlu) Qaranlıq sentyabr gecəsində göz-gözü 
seçmirdi. (M.Hüseyn) 
Adlıq  cümlələr.    “Əşyanın,  hadisənin  mövcud  
olduğunu,  varlığını  intonasiyanın  köməyi  ilə  təsdiq  edən  
sadə  təktərkibli  cümlələrə  adlıq  cümlə  deyilir”. (4, səh.195) 
Adlıq  cümlələrdə    əşya  və  hadisənin  adı    çəkilir,  
lakin  onun  haqqında  əlavə    məlumat  verilmir. Belə 
cümlələrin xəbəri  olmur və onun təsəvvür və bərpa edilməsi də 
mümkün olmur.  Cümlə baş üzvlərdən yalnız mübtədadan 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
235 
ibarət olur,  ona  görə  də  adlıq  cümlələrin  mübtəda  əsasında  
formalaşdığı  göstərilir.    Məsələn,  Buraxılış gecəsi... Güllər, 
şirniyyat, meyvə... (Ə.Hacızadə) 1876-cı ilin baharı.              
(Y.V.Çəmənzəminli)   
Adlıq  cümlələrdə    baş  üzv – mübtəda  ümumi  və  
xüsusi  isimlərlə    və    ismi    birləşmələrlə  ifadə  olunur.  
Məsələn,  Yay günü. Yol üstü. Ağac kölgəsi. (S.Vurğun) Telizər, 
Rəhim və ...Soltanbikə ana. (Ə.Cəfərzadə) 
Adlıq  cümlələr  də  müxtəsər  və  geniş  olur.  Müxtəsər  
adlıq  cümlələrdə    yalnız  baş üzv -  mübtəda  iştirak edir. 
Məsələn, Bazar.(S.Rəhman) Oxumaq. (F.Kərimzadə)  
Geniş    adlıq  cümlələrdə  müxtəlif  nitq  hissələri ilə 
ifadə olunmuş    təyinlər işlənir.  Məsələn,    Qara  gecə!             
(C.Bərgüşad) Xırda-xırda bölünmüş arpa çörəyi.  (S.Rəhman) 
Geniş adlıq  cümlələrdə   determinant  yer  zərflikləri    
də    işlənir.  Məsələn,    Səhnənin ucunda donuz yatırılmağa 
məxsus bir dam. (H.Cavid) Üç ayda 12 əmək  günü.               
(M.İbrahimov) 
Adlıq  cümlələrdə cümlənin  ən zəruri üzvü olan xəbər 
işlənmədiyindən bu cümlələr ünsiyyət prosesində, demək olar 
ki, işlənmir. Bu cümlələrdən daha çox bədii  əsərlərdə yazıçı 
təhkiyəsində, dram əsərlərinin remarkalarında istifadə olunur. 
            Söz-cümlə üzvlənməyən sadə cümlələrin  
növlərindən  biri kimi.  Müasir  Azərbaycan  dilində  elə  
cümlələr  vardır  ki,  onlar  cümlə  üzvlərinə  ayrılmır.  Bu  cür  
cümlələr  bitmiş  fikir  ifadə    etsə    də,  üzvlənmir.  Belə 
cümlələr üzvlənməyən cümlələr adlanır. Üzvlənməyən  
cümlələrin  iki  növü  vardır:  1. Söz-cümlələr. 2. Vokativ  
cümlələr. 
Bir sözdən  (və    ya    sözlərin  sabit  birləşməsindən)  
ibarət  olub,  sintaktik  cəhətdən   üzvlənməyən  cümlələrə  
söz-cümlə deyilir.  Məsələn,  Qartal  ovçudan  qorxmurdu?         
– Yox. (Y.Səmədoğlu) Dünyada xoşbəxt  adamlar  var.                
– Şübhəsiz. (C.Əlibəyov)    
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
236
Söz-cümlə  termini  iki  komponentdən - söz  və  cümlə   
komponentindən  ibarətdir.   Bu  o  deməkdir  ki,   belə   
cümlələr   bir   sözdən  ibarət  olur, lakin  bir  cümlənin  ifadə  
etdiyi  mənaya   bərabər  məna  ifadə  edir.  
Söz-cümlələr  ən  çox  dialoqda, müsahibədə    işlənir,  
bundan  əlavə,  monoloqda  da  onlara  yer  verilir. 
Söz-cümlələrin  mühüm  xüsusiyyəti  bu  cür  cümlələri  
təşkil  edən  sözlərin  ədatlar,  modal   sözlər  və  nidalardan 
ibarət  olmasıdır. Dialoji nitqdə söz cümlələr əvvəlki replikada 
söylənmiş  fikrə  münasibət  - cavabdan,   monoloji  nitqdə  isə  
danışanın  özünün  fikrini  təsdiq  və  ya  inkardan  ibarət  olur.  
Ədatlar,  modal  sözlər,  nidalar  həmişə söz-cümlə 
yaratmır. Onlar dialoqlarda müstəqil  cavab   cümləsi  kimi  
işləndikdə  söz - cümlə  kimi  çıxış  edir.  Məsələn, Siz Fatma 
xalanı da tanıyırsınız? –Hə, Xəzangülün xalası  idi.                  
(Ə. Haqverdiyev) 
Bu sözlər  üzvlənən  cümlədə  işlənib onunla eyni  
mənalı  olduqda  söz-cümlə    sayılmır.  Məsələn,  Məni də 
tanıyırlar? – Bəli, səni də tanıyırlar. (F.Kərimzadə) Stol, filan 
hazır olubdurmu?–Bəli, bəy, çoxdan hazırdır. (Ə.Haqverdiyev)   
Bu   cür  hallarda  modal   sözlər   ara   söz  funksiyası  
daşıyır.  Ədatlar,  nidalar  isə   ( üzvlənən   cümlə  daxilində)  
fikrin  təsdiqinə,  inkarına,  sual,  şübhə  mənalarının -  modal  
münasibətin  güclənməsinə  kömək  edir.   
Söz-cümlələr  bəzən  xitablarla  birgə  işlənir.  Məsələn,   
İndi tək ana-bala yaşayırsınız? – Bəli, müəllim.(Ə.Hacızadə) 
Söz–cümlələr yarımçıq cümlələrlə bir sıra oxşar 
xüsusiyyətlərə malikdir. Bu oxşarlıq, hər  şeydən  əvvəl,  
yarımçıq cümlələrin də  bəzən bir sözdən ibarət olmasındadır. 
Digər tərəfdən, onların hər ikisi eyni məqamda, yəni 
dialoqlarda işlənərək özündən əvvəlki fikirlə bağlı olur.  Lakin 
bu oxşarlıqlara baxmayaraq, onları eyniləşdirmək olmaz. 
 
Yarımçıq cümlələr bəzən bir sözdən ibarət olsa da, onların 
buraxılmış üzvlərini mətnə  əsasən bərpa etmək olur. Digər 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
237 
tərəfdən yarımçıq cümlələrin ibarət olduğu sözün və ya 
birləşmənin hansı cümlə üzvü olduğunu asanlıqla 
müəyyənləşdirmək olur. Söz-cümlələrdə isə bu, mümkün deyil. 
Yarımçıq  cümlələr.  Fikrin ifadəsi üçün lazım olan 
üzvlərindən biri və ya bir neçəsi buraxılan, lakin asanlıqla 
bərpa edilə bilən cümlələrə  yarımçıq  cümlələr  deyilir.  
Əslində bütöv və yarımçıq cümlələr sadə cümlənin xüsusi bir 
növü olmayıb, cüttərkibli və ya təktərkibli cümlədə  hər hansı 
bir üzvün buraxılıb-buraxılmaması nəticəsində yaranır.   
Yarımçıq  cümlənin  iki  növü  vardır:  mətni  yarımçıq  
cümlələr,  situativ  yarımçıq  cümlələr.  
Mətni   ( kontekstual)   yarımçıq   cümlələrdə  bu  və  ya  
digər  üzvlər  buraxılır,  lakin  mətn  əsasında   buraxılmış   
üzvləri   bərpa   və   təsəvvür   etmək   olur.  Məsələn,  Harada 
görüblər məni? – Yuxuda. (F.Kərimzadə) Bu qədər adamın 
hamısı Sultanəlini tanıyır? –Tanıyır, oğlum, tanıyır.               
(F.Kərimzadə) 
Situativ  yarımçıq   cümlələrdə   buraxılmış      üzv   
şəraitlə,   situasiya   ilə,  mimika  və  jestlərlə  müəyyənləşir.  
Məsələn,  Başlayaq. – cümləsinin buraxılmış üzvlərini bərpa 
etmək üçün mətnə ehtiyac yoxdur. Belə cümlələrin digər 
üzvləri şərait və situasiya ilə müəyyənləşir.  
Yarımçıq  cümlə  iki  istiqamətdə  öyrənilə  bilər:  
1.Yarımçıq  cümlə  nədən  (hansı  üzvlərdən)  ibarətdir?  
 2.Yarımçıq  cümlələrdə  nə  (hansı  üzvlər)  buraxılmış-
dır? 
İkinci  istiqamət  dilçilikdə daha məqbul qiymətlən-
dirilir. 
Bu  cəhətdən  yarımçıq  cümlələri  aşağıdakı  üç  qrupa  
ayırmaq  olar:   
1. Baş    üzvləri  (biri  və    ya    hər  ikisi)  buraxılmış  
yarımçıq  cümlələr. 
  
2.İkinci  dərəcəli  üzvləri  (biri  və  ya  bir  neçəsi)  
buraxılmış  yarımçıq  cümlələr. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
238
3. Baş  və  ikinci  dərəcəli  üzvləri (biri və ya bir neçəsi)  
buraxılmış  yarımçıq  cümlələr. 
Baş üzvləri buraxılmış yarımçıq cümlələrin özünü də 
mübtədası buraxılmış, xəbəri buraxılmış, hər iki baş üzvü 
buraxılmış yarımçıq cümlələr olmaqla qruplaşdırmaq olar. 
Mübtəda  aşağıdakı hallarda buraxılır:  
- Mübtəda mətnin  əvvəlki  cümlələrindən  birində  
işləndikdə sonrakı cümlədə  təkrara yol verməmək məqsədi ilə 
buraxılır:  Zərnigar xanım bunların heç birini görmürdü. Tez-
tez kələğayısının ucu ilə gözünün yaşını silir, “mən bu dərdə 
necə dözüm? – deyə inildəyirdi. (İ.Şıxlı) 
- Mətnin  əvvəlki cümləsindəki tamamlığa  əsəsən 
mübtədanı  bərpa etmək olur:  Bu fikirlər  Zərnigar xanımı 
dəhşətə  gətirdi. Suyun soyuq havasını üzündə hiss edib, geri 
çəkildi. (İ.Şıxlı) 
            -  Dialoqlarda da mübtədanın  buraxılması  hallarına çox 
rast gəlmək olur.    Məsələn,  Q hardadır?  - Yaxşı yerdədir.         
(F.Kərimzadə) 
Xəbərin  buraxılması  halları    da    dildə  mühüm  yer  
tutur.  Məsələn,  Neçə at götürürsən, hacı?  - Üç at, ağrın alım. 
(M.F.Axundzadə)  
 
Xəbərin  buraxılması  iki  şəkildə  özünü  göstərir:  
mətni  buraxılma,  elliptik   buraxılma.   
Mətni buraxılmada  xəbərin  ixtisarı    mətnin  əvvəlki  
cümlələrində    işlənmiş    xəbərə  əsasən təyin edilir.  Məsələn, 
Kim gəlməyib?  - Arif. Hara gedirsən? – Şəhərə. 
 
Xəbəri  buraxılmış  yarımçıq  cümlələrin  bir  növü  də  
elliptik  cümlələrdir.  (Ellipsis    latınca  buxaxılma  deməkdir).  
Elliptik  yarımçıq  cümlələrdə  buraxılmış  xəbəri bərpa etmək 
üçün  mətnə  ehtiyac olmur, cümlənin  öz  üzvlərinə,  öz  
məzmununa  görə  müəyyənləşdirmək  olur.  Məsələn,  Dəlidən  
doğru  xəbər!  (eşit).  Səngərə! (girin).  Beşilliyi  dörd  ildə! 
(yerinə  yetirin).     

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
239 
Cümlənin  ikinci  dərəcəli  üzvləri  də  “verilən”i  ifadə  
etdikdə  buraxılır.  Tamamlıq  “məlum  olan”ı  bildirdikdə  
şifahi  və  yazılı  nitqdə ixtisar  edilir.  Məsələn,    Güləsər 
səhəngi suya basıb doldurdu. Kənara çəkib tıxacladı. (İ.Şıxlı) 
Təyin  aktuallaşmadıqda  buraxıla  bilir.  Məsələn,  Bu 
kitabı oxudunmu? – Nəyi? – Kitabı.  
Dilimizdə  zərfliyin müxtəlif məna növlərinin də 
buraxılmasına rast gəlinir:  Atası indicə  evə  gələcəkdi. Çərgəz 
də dönəcəkdi. (İ.Şıxlı)- cümləsində əvvəlki cümlədəki zaman və 
yer zərfliyi məlum olduğu üçün sonrakı cümlədə buraxılmışdır. 
 
ƏDƏBİYYAT: 
 
1.   Abdullayev Ə.Z., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. Müasir 
Azərbaycan dili. IV hissə. Sintaksis.  Bakı, 1985. 
2.  Abdullayev Ə. Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, 
1992. 
3.  Abdullazadə N. Xalıqov F. Azərbaycan dili. II hissə. 
Bakı,  2006. 
4. Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. 
“Təhsil” nəşriyyatı,  Bakı,  2007. 
5.  Müasir Azərbaycan dili. III cild. Sintaksis. EA nəşri, 
Bakı, 1981. 
6.   Müasir Azərbaycan dili proqramı. AMİ, Bakı, 2009.  
7.    Seyidov Y.M. Azərbaycan ədəbi dilində söz 
birləşmələri.     Bakı, 1992. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
240
 
Mövzu № 6                        Mürəkkəb cümlələr  
                                     Tabesiz mürəkkəb cümlələr                    
 
 
 
Mövzunun planı: 
 
1.Mürəkkəb cümlə haqqında ümumi məlumat 
2. Mürəkkəb cümlənin növləri. Tabesiz mürəkkəb 
cümlələr 
3.  Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentlərini 
əlaqələndirən vasitələr. 
4. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə məna əlaqəsi 
 
 
Mürəkkəb cümlə haqqında 
 ümumi məlumat 
 
İki  və  daha  artıq  komponenti  (predikativ  mərkəzi)  
olan,  vahid  cümlə  intonasiyası  ilə    tələffüz  edilən,  hər  
hansı  bütöv  bir  fikrin  ifadəsinə xidmət  edən  sintaktik  
konstruksiyaya  mürəkkəb  cümlə  deyilir.  
Başqa  sözlə  desək,  mürəkkəb  cümlə  iki  və  daha  
artıq  cümlənin  məna  və qrammatik  cəhətdən  birləşməsi  
nəticəsində  əmələ  gələn  sintaktik  vahiddir. 
“Mürəkkəb  cümlə  nitq  mədəniyyətinin  nisbətən  
sonralar  yaranmış  daha  yüksək  ifadə  vasitəsidir.  Əvvəlcə  
sadə    cümlələr  bərabər  hüquq  əsasında  birləşərək  tabesiz  
mürəkkəb  cümlələri  əmələ    gətirmiş,  tədricən  hadisələr  
arasında müxtəlif  əlaqə və münasibətlər dərk olunduqca, dildə 
öz  əksini tapmağa başlamış,  tabeli  mürəkkəb   cümlələr  də  
yaranmışdır”. (4, səh.278) 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
241 
Sadə  cümlə  sözlərdən  və  söz  birləşmələrindən  təşkil  
olunursa,  mürəkkəb  cümlə    sadə    cümlələrdən  və  onların  
müxtəlif  şəkildə    birləşmələrindən  əmələ  gəlir.  Cümlə  
intonasiyasına  malik  olan  sadə  cümlə  mürəkkəb  cümlənin  
tikinti  materiallarına  çevrilərkən  özünün  bitmə  
intonasiyasını  itirir,  mürəkkəb  cümlənin  ümumi 
 
intonasiyasına  tabe  olur.  Məsələn,    Yağış yağdı, hava 
sərinlədi.  
Sadə  cümlə  ilə  mürəkkəb  cümlə  arasındakı  fərq,  hər  
şeydən  əvvəl  quruluş  fərqidir.  Eyni  mənanı həm sadə, həm 
də mürəkkəb cümlə ilə ifadə etmək olur.  Məsələn,  İstəyirdim 
ki,  şəhərə gedim. -  cümləsi  mürəkkəb,  Şəhərə getmək 
istəyirdim  cümləsi isə sadədir.  Belə cümlələr eyni mənaya 
malik olduğundan, sintaktik sinonimlər adlanır.  
Mürəkkəb  cümləni  təşkil  edən  komponentlər  bir- 
birilə müxtəlif vasitələrlə   əlaqələnir. 
Sadə    cümlə  kimi,  mürəkkəb  cümlə    də    məna  və  
intonasiya  cəhətdən  bitkin  olur.  Lakin  sadə  cümlədən  fərqli  
olaraq,  mürəkkəb  cümlələr  daha  mürəkkəb  quruluşa  malik  
olur.  Mürəkkəb  cümlələr, sadə cümlələrdən fərqli olaraq,  iki  
və  daha  artıq  predikativ  mərkəzə malik  olur.        
Mürəkkəb cümlənin komponentləri ilə sadə 
cümlənin oxşar və  fərqli cəhətləri. Mürəkkəb  cümlənin  
tərkib  hissələri,  yəni  komponentləri  şərti  olaraq  “cümlə”  
adlandırılır.  Çünki   mürəkkəb  cümlənin  hər  bir  komponenti  
öz  xüsusiyyətlərinə  görə    sadə    cümləyə    bənzəyir. Bu 
komponentlər də sadə  cümlələrdə  olduğu  kimi,  baş və ikinci 
dərəcəli üzvlərdən ibarət olur,  müxtəsər  və  geniş,  cüttərkibli  
və  ya  təktərkibli  cümlə quruluşunda olur. Bu cümlələrdə də 
sözlər eyni qrammatik əlaqələrlə  əlaqələnir və üzvlərin sırası 
eyni olur, predikativlik  özünü qoruyub saxlayır.  Lakin 
mürəkkəb  cümlənin  ayrı-ayrı    tərkib  hissələrini  həqiqi    
mənada  “cümlə”  adlandırmaq olmaz.  Çünki  səslər birləşib 
sözü, sözlər birləşib mürəkkəb sözü əmələ  gətirdiyi kimi, 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
242
cümlələr də birləşib mürəkkəb cümləni yaradır və bu zaman 
mürəkkəb cümlənin komponentinə çevrilərək öz müstəqilliyini 
itirir, tərkib  hissələr  ayrı-ayrılıqda  məna  bütövlüyünə    və  
vahid  bitkinlik  intonasiyasına    malik    olmur.    Cümlələr  
müxtəlif  üsullarla  məna  və    qrammatik    cəhətdən  vahid  
intonasiya  əsasında  birləşərək  daha  böyük  sintaktik  
vahidləri - mürəkkəb  cümlələri  əmələ  gətirir.  Biz   mürəkkəb 
cümlənin tərkib hissələrini ona görə “sadə cümlə” adlandırırıq 
ki, sadə cümlələrin bütün xüsusiyyətlərini yaxşı bilirik və bu 
əsasda mürəkkəb cümlələri hərtərəfli araşdırmaq mümkündür. 
 
Mürəkkəb cümlənin növləri. 
Tabesiz mürəkkəb cümlələr 
 
Tərkib  hissələr  arasında  sintaktik  əlaqənin  
xarakterinə və ümumi  qrammatik  mənasına  görə  mürəkkəb  
cümlələr  iki  növə  - tabesiz  və  tabeli  mürəkkəb  cümlələrə  
ayrılır.  
İki və daha artıq  cümlənin məna və qrammatik  
cəhətdən tabesizlik yolu ilə bərabər hüquq əsasında birləşməsi 
nəticəsində yaranan  və  vahid  cümlə  intonasiyası    ilə  
tələffüz  olunan mürəkkəb  cümlələrə  tabesiz  mürəkkəb  
cümlələr deyilir. 
Tabesiz  mürəkkəb  cümlələr    iki        cümlədən  təşkil  
oluna  bildiyi  kimi,  ikidən artıq cümlədən də ibarət ola bilir. 
Bundan başqa, tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri tabesiz, 
tabeli mürəkkəb cümlə quruluşunda da ola bilər.  Məsələn, 
Yaşıl meşə oyanır, quşların civiltisi ormanı doldurur,  kəsmə 
cığırla gedən Kosanın zümzüməsi güclənirdi. (S.Rəhimov) 
Onun gözləri qara halqa içərisində köz kimi işıldayırdı, onda 
həm ciddilik vardı, həm də istehza. (O.Salamzadə) Həmid 
qardaşlarını o yan-bu yana döndərib baxdı,  gödək palto elə 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
243 
tikilmişdi ki, ikisinin də  əynində  qutu  kimi  dururdu.                
(H.Abbaszadə)  
Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin  komponentləri  arasında  
birləşdirmə, aydınlaşdırma, qarşılaşdırma, səbəb-nəticə, 
bölüşdürmə, qoşulma kimi məna  əlaqələri mövcuddur. 
Məsələn,  O gündən uşağı görən olmadı, qarı qundağı da 
götürüb arana apardı. (M.Süleymanlı) Bu xəbər gedib məhəllə 
arvadlarına da çatdı  və  Xədicə arvadın evinə toplanmış 
arvadlar təzədən kövrəlib ağlamağa başladılar. (Elçin) Gah o 
mənə qulaq asdı, gah da mən onu dinlədim. (O.Salamzadə) 
Bəzən tabesiz mürəkkəb cümlələrin komponentlərinin 
müstəqil, bir-birindən asılı olmadığını, tabeli mürəkkəb 
cümlənin tərkib hissələrinin isə birinin digərindən asılı 
olduğunu qeyd edirlər. Lakin, əslində, hər iki mürəkkəb cümlə 
növünün, o cümlədən tabesiz mürəkkəb cümlənin tərəfləri 
arasında  asılılıq var. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdə bu asılılıq 
qarşılıqlı şəkildədir. Birinci tərəf ikincidən nə qədər asılıdırsa, 
ikinci də birincidən o qədər asılıdır.  Əgər tərkib hissələri 
arasında asılılıq olmasaydı, onda mürəkkəb cümlə  də 
formalaşmaz, tərkib hissələr müstəqil – sadə cümlə kimi 
işlənərdi. 
Mürəkkəb  cümləni  tabesiz  və  tabeli  mürəkkəb 
cümlələr    kimi    ayırmağa  əsas  verən  onları  təşkil edən 
komponentlərin bir-birinə qarşılıqlı  münasibətlərindəki  
fərqlərdir.  Bu  fərqlər  aşağıdakılardan   ibarətdir: 
1. Bu fərq, hər şeydən əvvəl, mürəkkəb  cümləni  əmələ  
gətirən  komponentlərin  bir-birindən asılılıq dərəcəsi ilə 
bağlıdır.Tabesiz mürəkkəb cümlələr eyni, bərabərhüquqlu 
asılılıq  əsasında formalaşır. Tabeli  mürəkkəb  cümlədə  isə  
birləşən  tərəflərin  əlaqəsində  fərq  nəzərə  çarpır.  Belə  ki,  
komponentlərdən  biri  (baş    cümlə)  üstün  mövqedə  durur,  
digəri  (budaq  cümlə)  ona  tabe  vəziyyətdə  olur. 
2.  Tabesiz    mürəkkəb  cümlənin  komponentləri  fikrin  
formalaşması    və    ifadə  edilməsində  dolayı  yolla  deyil,  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
244
birbaşa  iştirak  edir.  Tabeli  mürəkkəb  cümlənin  tərkib  
hissələrindən  isə baş  cümlə  birbaşa,  budaq  cümlə      dolayısı  
ilə,  yəni   baş  cümlə  vasitəsilə,  baş  cümləni  izah  etmək,  
tamamlamaq yolu  ilə    iştirak  edir.  Tabesiz  və  tabeli  
mürəkkəb  cümlənin komponentlərini əlaqələndirən vasitələrdə 
də fərq vardır.  Bunlar  aşağıdakılardan  ibarətdir:  
Tabesiz  mürəkkəb  cümlənin   komponentləri  
intonasiya, tabesizlik   bağlayıcıları ilə    bağlanır. Tabeli 
mürəkkəb cümlələrdə isə budaq cümləni baş cümləyə bağlayan 
vasitələr daha rəngarəngdir. Belə ki,  intonasiya, tabelilik 
bağlayıcıları, bağlayıcı söz və  şəkilçilər bu məqsədə xidmət 
edir. 
İntonasiya hər iki mürəkkəb cümlədə bağlayıcı vasitə 
kimi qeyd olunsa da,  onun özünün də fərqli olduğu göstərilir.  
Müasir  Azərbaycan  dilində  işlənən mürəkkəb  
cümlələri    quruluşuna  görə  üç  növə  ayırmaq  olar:  
1. Komponentləri  sadə  quruluşlu  olanlar.  
2. Komponentlərindən biri  sadə,  digəri  mürəkkəb  
quruluşlu  olanlar.   
3. Hər  iki  komponenti  mürəkkəb  quruluşlu  olanlar. 
Komponentləri  sadə  quruluşlu    olan    mürəkkəb cümlələr  
demək  olar ki,  iki  tərkib  hissədən  ibarət  olur  və    tərkib  
hissələri  də    sadə  quruluşa  malik  olur.  Belə    cümlələr  
mürəkkəb  cümlələrin  ədəbi  dilimizdə    ən çox işlənən  
növüdür.  Məsələn,   Dövlətin yoxdur, amma qoçaqlığın var. 
(M.F.Axundzadə) O gərək  əvvəlcə  səni susduraydı ki, satqının 
biri azalaydı. (İ.Şıxlı)   
Lakin  son dövrlərdə yazılı    ədəbi  dilimizdə    elə  
cümlələr  də  işlənir  ki,  onların  tərkib  hissələrindən  biri  və  
ya  hər  ikisi  mürəkkəb  quruluşlu  olur.  Bu  cür  hallarda  
qarışıq  tipli tabesiz və ya qarışıq tipli tabeli mürəkkəb cümlələr   
yaranır. Məsələn,  Deyiblər, bu həndəvərdə qaçaq-quldur olsa, 
tutub hökumətə  təhvil verəcəksən, bir də deyiblər, nemeslər 
buracan gəlsələr,  bizim  partizanlara  komandir  olacaqsan.        

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
245 
(İ.Hüseynov)  Əgər zərrəni görsə, cümləni görər, aləmi görsə, 
özünü görər və fəhm edər ki, cəmi kainatda xaliqəm deyən nə 
varsa, hamısı onun özündədir. (İ.Hüseynov)  O gün, o əhvalat 
olan günü girib içəridə qulağından tutub deyirəm, qorxma, 
bütün el-oba sənin tərəfindədi, çıx camaata deynən, bu belə 
filan oğlu evə zornan təpilib, mənim razılığım  yoxdu.              
(Ə.Əylisli) Dostlarımdan eşitdim ki, Bərdədə bir kifir arvad 
var, çox dövlətli olsa da, heç kim rəğbət eləyib onunla 
evlənmək istəmir. (Ə. Cəfərzadə)