ŞƏKİ FİLİali

Həmcins tamamlıqlar. Həmcins  tamamlıqlar  
isimlərlə,  həmçinin  digər  substantivləşmiş  nitq  hissələri  və  
söz  birləşmələri  ilə  ifadə  olunub,  tabelilik  əlaqəsi  ilə  eyni  
bir  xəbərə  aid  olur. 
Həmcins  tamamlıqların iki  növü var:  həmcins  
vasitəsiz  tamamlıqlar  və  həmcins  vasitəli  tamamlıqlar. 
Həmcins  vasitəsiz  tamamlıqlar  təsirli  feli  xəbərlə 
əlaqələnir.  Məsələn,  Deyirəm ki, o boyu, buxunu qaytar geri, 
Deyirəm ki, varını, yoxunu qaytar geri! (Ə.Kərim) Acını, şirini 
seçə bilmədim. (N.Kəsəmənli) Bu xoşbəxtliyi, bəxtəvərliyi hamı 
görürdü. (Ə.Hacızadə) O, Cahandar ağanın bir də 
qayıdacağını, onun evinə basqın edəcəyini, evi gülləyə 
basacağını gözlədi. (İ.Şıxlı) 
  Həmcins  vasitəli  tamamlıqlar  ismin  yönlük, yerlik,  
çıxışlıq halında olan, habelə qoşmalı sözlər və birləşmələrlə 
işlənir.  Məsələn,  Göytanrı, Günəştanrı  nura,  şəfəqə boyandı. 
(Ə.Cəfərzadə) 
Gecənin düşməsinə, 
ətrafın sıx 
qaranlıqlaşmasına səbrlə baxırdı. (Ə.Cəfərzadə) 
Həmcins  təyinlər.  Həmcins təyinlərin  hər  biri  təyin 
etdiyi  sözlə    eyni    münasibətdə  olur.  Həmcins  təyinlər  də  
bir-biri  ilə  tabesizlik  əlaqəsilə  bağlanır.  Məsələn, Onun üzü 
qırmızı, yaşıl mamırla boyanmışdı. (C.Əlibəyov) O, gənc, 
girdəsifət bir qız idi. (C.Cabbarlı)  Dilsiz    və  sağır  göylər  
onun  halını  duymaz.  (H.Cavid) 
Cümlədə    eyni    sözə    aid    təyinlər  əşyanı  müxtəlif  
cəhətdən  izah  etdikdə  onunla  eyni  münasibətdə  olmur  və  
həmcins  hesab  edilmir.   
Həmcins  zərfliklər.  Həmcins  zərfliklər,  əsasən,  eyni  
və  bəzən  də  müxtəlif  ifadə  vasitələrinə  malik  olub,  biri  
digərinə  tabesizlik  əlaqəsi ilə bağlanır.  Məsələn,  Ey çılğın 
küləklər,  nəşəniz daşarkən, Bağların sehrindən mey sorub 
coşarkən, Nalqıran dağları atlayıb aşarkən,  Məni də alınız, 
uçayım dağlara. (M.Müşfiq) Keç  bu    dağdan,  bu   arandan,  
Astaradan,  Lənkərandan.  (S.Vurğun)  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
213 
Cümlədə    həmcins  üzvlərə  aid  ümumiləşdirici  
sözlər  və  birləşmələr  ola  bilir.  Ümumiləşdirici  sözlər  və  
birləşmələr  həmcins  üzvlərin hamısının mənasını ifadə edir, 
onları bir cins məfhumu altında birləşdirir və  həmcins  üzvlərlə  
eyni  qrammatik  formada  olur,  eyni  vəzifə    daşıyır. 
Ümumiləşdirici sözlər həmcins  üzvlərdən  həm  əvvəl,  həm  
də  sonra,  bəzən  də  emosionallığı  artırmaq  məqsədilə  hər  
iki  tərəfdə    işlədilir.  Əvvəl işləndikdə  həmcins üzvlərlə  
ümumiləşdirici  söz  arasında  aydınlaşdırma  əlaqəsi  olur,  
sadalama  üçün  imkan  yaranır   və  sadalanan  həmcins üzvlər  
ümumiləşdirici  sözün  mənasını    aydınlaşdırır,  dəqiqləşdirir,  
buna  görə  də  yazıda  ümumiləşdirici  hissədən  sonra  qoşa  
nöqtə,  tire  (bəzən  vergül)  qoyulur.  Ümumləşdirici  sözlər  və  
birləşmələr  həmcins  üzvlərdən  sonra  işləndikdə  yazıda  
onlardan   əvvəl  tire  (bəzən  vergül)  qoyulur  və  bu  zaman  
həmcins  üzvlərlə  verilən   təfərrüatı  ümumiləşdirir.  Məsələn,  
Burda  hər  şey- çardağın altında qaralan ocaq daşları da, 
dirəkdən asılı qalmış yovşan süpürgələri də, tozlanmış 
pəncərənin dalında görünən mis dolça da mənə anamı 
xatırladırdı. (İ.Hüseynov)  İraq və Hindistan qapılarına qədər 
bütün fars, Mazandaran, Gilan, Azərbaycan, Bağdad - hamısı 
mənin torpaqlarımdır. (M.İsmayılov) 
Ümumiləşdirici  sözlər  fellərə  nisbətən  adlarla  ifadə  
olunan  üzvlərə   daha  çox  aid  olur.   
Cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi.  Cümlədə digər 
üzvlərdən aydın fasilə ilə ayrılan və xüsusi intonasiya ilə 
nəzərə çatdırılan üzvlər xüsusiləşən üzvlər adlanır. 
Xüsusiləşmələr cümlə üzvləri içərisində  mühüm  yer  tutur.  
Dilimizdə bütün cümlə üzvləri  xüsusiləşə bilir. Lakin 
tamamlığın və zərfliyin xüsusiləşməsinə daha çox rast gəlmək 
olur.   
Nitq  prosesində  bu  və  ya  digər  üzvün  xüsusiləşməsi  
həmin üzvü  mənaca  aktuallaşdırmaq,  daha  artıq  nəzərə  
çarpdırmaq  istəyi  ilə    bağlıdır.  Xüsusiləşmiş  üzvlərin  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
214
köməyi  ilə  dil  vasitəsindən  az  istifadə  edilməklə  daha   çox  
informasiya  vermək  mümkün  olur.   
Xüsusiləşmə müxtəlif  şəraitdə müxtəlif vasitələrlə 
əmələ gəlir. İntonasiya, fasilə, vurğu, söz sırası və s. ilə  yanaşı,  
xüsusiləşməni  əmələ    gətirən  bir  sıra  leksik- qrammatik  
vasitələr  də  vardır.  Həmin  vasitələrin  bir  qismi  cümlənin  
xüsusiləşən  üzvünə  qoşulmaqla  onu  cümlənin  qalan  
hissəsindən  fasilə  ilə  ayırır.  Bu  qrupa  başqa,  özgə,  qeyri,  
savayı,  sonra,  kimi,  haqda,  baxmayaraq,  əlavə,  əvəzinə,  
asılı  olaraq,  yanaşı  olaraq,  fərqli  olaraq    və s.  kimi   
qoşmalar  və  qoşmalaşmaqda  olan  sözlər  daxildir.  Məsələn, 
Özü də  nə etdiyini bilmədiyi halda, qarşısındakı cihazları 
qurdaladı. (İ.Əfəndiyev)  Surxay namuslu bir adam kimi 
hərəkət etməsinə baxmayaraq, onu başa düşən az tapıldı.       
(İ.Əfəndiyev)  Mən o zaman kənardan baxıb göz yaşı 
tökməkdən başqa bir  şey edə bilmədim.(Ə.Hacızadə) Gəlinlər 
əmr almış kimi, yaşmaqlarını burunlarının ucunadək qaldırıb, 
baş örtüklərini gözlərinin üstünə çəkdilər. (İ.Şıxlı)  Qırx səkkiz 
yaşı olduğu halda, saçlarında bir dənə  də  ağ  tük  yoxdu.         
(İ.Əfəndiyev) O,  köynəyini soyunmaq əvəzinə, pencəyini geyib 
düymələrini də bağladı.(İ.Əfəndiyev)  
Xüsusiləşməni  əmələ    gətirən  ikinci  qrup  leksik-  
qrammatik  vasitələr  xüsusən,  xüsusilə,  o  cümlədən,  özü  də,  
hətta,  illa  da (illah  da)    və    s.    modal    sözlərdən,  
bağlayıcılardan  ibarətdir. Belə cümlələrdə  əvvəl ümumini 
bildirən cümlə üzvü işlənir, sonra onun bir hissəsi 
xüsusiləşdirilir. Bu vasitələr  xüsusiləşən  üzvdən  əvvəl  
işlənir,    onu    aydın  fasilə  ilə  özündən   əvvəlki  hissədən  
ayırır.  Xüsusiləşmənin  bu  növünün  yeri  ümumini  bildirən  
üzvdən  asılı  olduğu  üçün  bunlar  cümlənin  ya  daxilində,  ya  
da  sonunda  işlənir.  Məsələn, Dayımın hər işdə bəxti gətirsə 
də, övladda, xüsusən oğlanda  bəxti gətirmədi. (F.Kərimzadə) 
Onun özünə hərdən, ələlxüsus son iki-üç ildə elə gəlirdi ki, heç 
zitomirdə olmayıb. (Y.Səmədoğlu)  Düzdür, hərdən, xüsusən də 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
215 
son zamanlar Ziyad xanın ürəyindən bir qorxu da gəlib 
keçirdi.(Elçin) O zamanlar, xüsusən Bakı şəraitində bu məsələ 
çox xarakterik idi. (S. Rüstəmxanlı) və s. 
Xüsusiləşmənin  bu  növü dəqiqləşdirici xüsusiləşmiş 
üzvlər   adlandırılır. 
 Xüsusiləşmənin  bir  neçə  tipi  vardır.  Ən  çox  işlənən  
xüsusiləşmə    tipi    feli    tərkiblərin  xüsusi  qrammatik  şəraitə  
düşüb  xüsusiləşməsidir.  Məsələn,  Sinfi düşmənimizin öz 
mənfur planlarını  həyata keçirmək üçün dəridən-qabıqdan 
çıxmasına baxmayaraq, onu məğlubiyyətə  uğradacağıq.        
(F.Kərimzadə)  Yayın son ayları olduğu halda, təbiətin bu 
yerlərə biçdiyi don hələ  də öz yaşıllığını saxlamışdı.               
(F.Kərimzadə)  Dünya üzündə  hər  şey dəyişdiyi kimi, zəmanə 
də dəyişirdi. (S. Rəhimov) 
Dilimizdə bütün cümlə üzvləri xüsusiləşə bilir. Lakin 
onların hamısı eyni dərəcədə xüsusiləşmir. Bunlardan 
 
bəzilərinin xüsusiləşməsinə tez-tez,  bəzilərininkinə   isə  gec-
gec  rast  gəlirik. Ən az  hallarda  xüsusiləşən  xəbər,  mübtəda  
və  təyindir. Qeyd etdiyimiz kimi, ən çox zərflik və tamamlığın 
xüsusiləşməsinə rast gəlinir.  
Əlavələrin bir qismi də aid olduğu üzvdən aydın fasilə 
və xüsusi intonasiya ilə ayrılaraq xüsusiləşir və belə  əlavələr 
xüsusiləşən əlavələr adlanır. Məsələn, Məmləkət əhlinin onları-
rumluları görməyə gözü yox idi. (F.Kərimzadə) Sabit Mayılov 
tüfəngi kötüyə çırpıb ortadan iki parçaladı, onu- Zəlimxanı isə 
ayaqlarının altına saldı. (İ.Hüseynov) 
 Əlavə sözlər və əlavə cümlələr.  Bəzən  danışan  şəxs  
işlətdiyi cümlədəki bir  sözün,  ifadənin,  birləşmənin  mənası  
ilə bağlı  əlavə    məlumat  vermək,  onu  izah  edib  
aydınlaşdırmaq        istəyir.  Buna  görə    də  cümləyə    əlavə  
sözlər,  birləşmələr,  bəzən  də    cümlələr   daxil edir.  Əlavə 
adlandırılan bu  cür  sözlər,  birləşmələr  və    cümlələr  izah  
edib  aydınlaşdırdığı  üzvdən  sonra  işlənir.  Məsələn,  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
216
Sevdiyim qız bütün dünyanın  ən gözəl qızı - odlar gəlinidir.      
(C.Cabbarlı)  
Asılı  olduğu  üzvdən  sonra   gəlib,  onu  müxtəlif  
cəhətdən  izah  edib  aydınlaşdıran  sözlərə,  birləşmələrə  
əlavə  deyilir.   
Əlavələrin aid  olduğu  üzv  əlavəli  üzv  adlanır.  
Əlavələrin  bir  qismi   xüsusi  intonasiya  ilə  tələffüz   edilir   
və   əlavəli   üzvdən  aydın  fasilə   ilə   ayrılır  və   xüsusiləşir.  
Bir  qismi  isə      belə    fasilə    ilə  ayrılmır  və  xüsusiləşmir.   
Məsələn,  Keşikçinin axırıncı sözləri  əziz sevgilisini- İnci 
müəlliməni yadına salmışdı. (V.Babanlı)  Xəlil  yüzbaşı 
hamısını dustaq edir. (M.F.Axundzadə)-  cümlələrindən 
birincisində İnci müəlliməni xüsusiləşən, ikincidəki yüzbaşı isə 
xüsusiləşməyən əlavədir. 
Bu      cəhətlərinə   görə    əlavələr   iki   yerə  bölünür:   
xüsusiləşən  əlavələr,  xüsusiləşməyən əlavələr.  
Xüsusiləşən  əlavələrdə  əlavə  ilə  əlavəli  üzv  arasında  
durğu,  fasilə  olur.  Eyni  zamanda,  onlardan  qabaq,  yəni  
bağlayıcısının   işlədilməsi  mümkündür. 
Cümlədə  əlavə  əlavəli  üzvdən asılı  vəziyyətdə  olur. 
Bu cəhətinə  və aid olduğu üzvü izah edib aydınlaşdırmasına 
görə əlavə təyinə bənzəyir. Lakin aşağıdakı xüsusiyyətlər onları 
bir-birindən fərqləndirir: 
1.Təyin bir qayda olaraq necə? nə cür? hansı? 
suallarına cavab verdiyi halda, əlavə hansı üzvə aiddirsə, onun 
suallarına cavab verir. 
2. Təyin ancaq əşya məzmunlu üzvlərlə  əlaqələndiyi 
halda, əlavə feli xəbərlə də əlaqələnə bilir. 
3. Təyinlənən müxtəlif şəkilçilər qəbul edib dəyişsə də, 
təyin heç bir şəkli əlamət qəbul etmir, sabit qalır, əlavə isə aid 
olduğu üzvün bütün şəkli əlamətlərini qəbul edir. 
4. Təyinlənəni atsaq, təyin öz təyinlik məzmununu 
itirər, məhv olar, əşyavilik xüsusiyyəti qazanar, lakin əlavəli 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
217 
üzvü atsaq struktur baxımdan cümləyə heç bir xələl gəlməz,  
sadəcə semantikada bir az zəifləmə müşahidə olunar.  
5. Təyinlə  təyinlənən arasına mənaca bərabərlik işarəsi 
qoymaq olmaz, lakin əlavə ilə  əlavəli üzv eyni bir məfhumun 
müxtəlif vasitələrlə ifadəçiləridir.  
6. Təyin aid olduğu üzvdən  əvvəl,  əlavə isə sonra 
işlənir. 
7. Təyin təyinlənənlə yanaşma əlaqəsində olduğu halda, 
əlavə  əlavəli üzlə tabesizlik yolu ilə bağlanır və onların 
arasında yəni bağlayıcısı da işlənir. 
 Cümlədə təyinin yerini dəyişməklə onu xüsusiləşməyən 
əlavəyə çevirmək mümkündür. Məsələn,  Yazıq (təyin)  Əhməd 
sevgilisinin başına fırfıra kimi dolanırdı; Əhməd yazıq (əlavə) 
sevgilisinin başına fırfıra kimi dolanırdı. 
 Dilimizdə bütün cümlə üzvlərinin əlavəsi olur. Hətta az 
hallarda təyinin də əlavəsinə rast gəlinir.  
 Mübtədanın  əlavəsi:  İnstitutun təzə katibəsi - az bir 
zamanda kollektivin hərmətini qazanmış, ağıllı, mehriban, 
qaraşın 
Şərqiyyə akademik Aslanzadəni heç belə 
görməmişdi.(Ə.Hacızadə) 
Tamamlığın  əlavəsi:  Alverçilər onu - köhnə müştərini 
mehribanlıqla qarşıladılar. (İ.Şıxlı) 
Təyinin  əlavəsi:  İndi o, dördüncü, yəni  sonuncu 
məktubu yazırdı. 
 Zərfliyin əlavəsi:  Kəbədən o tərəfdə - Məkkə səmtində 
“Məhşər dərəsi” deyilən böyük dərə vardı. (İ.Hüseynov) 
 Xəbərin  əlavəsi:    Ədilə gözlərini sirkin girdə 
meydançasına zilləmişdi, amma mən hiss edirdim ki, bütün 
fikri-zikri bizim yanımızdadı, yəni Qocanın yanındadı. (Elçin) 
Bunlardan əlavə, dilimizdə    feli   sifət,   feli  bağlama   
və   məsdər   tərkiblərinin   daxilində, xitablarda da   əlavələr   
işlənə  bilər. Məsələn,  Məmləkət  əhlinin onları  – rumluları 
görməyə gözü yox idi. (F.Kərimzadə) Fəzlin alim və  şair 
müridlərinin – rəmzi qılınc bahadırlarının hökmdarlara,  
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
218
hakimlərə elm öyrətməyi təklif etdikləri  İbrahimə çoxdan 
məlum idi. (İ.Hüseynov) Gəl, ey sevimli yaz – dəli gəncliyim, 
Günəşin eşqiylə çağlasın sular. (M.Müşfiq) Bunlar, əksərən 
şimali Afrika ölkələrindən – Misirdən, Hindistandan köçüb 
qazanc dalınca gələnlər idi. (O.Salamzadə) 
Xüsusiləşən  əlavələr quruluşca iki  cürdür: 
 1.Müxtəsər  əlavələr; 
 2.Geniş  əlavələr.  
Müxtəsər  əlavələr  yalnız  bir  cümlə  üzvünə uyğun 
gəlir. (Yəni biz onu cümlə üzvü hesab etsəydik, bir cümlə üzvü 
kimi götürülərdi.)   
Geniş    əlavələr  isə  iki  və  ya  ikidən  çox  üzvdən  
ibarət  olur.  Məsələn,  Bürkülü gecələrdə bəzən elə burada – 
palıdın çətiri altındakı taxta çarpayıda yatırdı. (İ.Məlikzadə)- 
cümləsində  əlavə  formal olaraq iki üzvə:  təyin (palıdın çətiri 
altındakı taxta) və yer zərfliyinə (çarpayıda)  uyğun 
gəldiyindən, geniş əlavədir. 
Xüsusiləşməyən  əlavələr  əsas  üzvdən  fasilə    ilə  
ayrılmır.  Məsələn,    Şəxsən mən  Qəşəm   bu  xarabalığa  
ziddəm,  gözəllik  tərəfdarıyam  (S.Rəhimov)  
Əlavə cümlələr.  Bəzən nitq prosesində  əlavə 
cümlələrdən də istifadə edilir. Belə cümlələr cümlənin hər hansı 
bir üzvü ilə  və ya ümumi məzmunu ilə bağlı  əlavə  məlumatı 
ifadə edir. Məsələn,  Bir gün – onda hələ müharibənin ilk 
ayları idi – məhəlləyə belə bir xəbər yayıldı ki, Ziba xalanın, 
doğrudan da, Qavrıl adında oğlu varmış. (Elçin) Bəli, bəlkə 
cinayət işi qaldırılsa – mən bilirəm, bu  mümkün deyil – 
professor bu işdə özünü təmizə çıxara bilər. (Ə. Hacızadə)  
 

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
219 
Qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri 
 ilə əlaqədə olmayan sözlər 
 
Xitablar,  məna  xüsusiyyətləri,  işlənmə    yeri    və  
quruluşu.  Nitq prosesində bəzən elə söz və birləşmələrdən də 
istifadə edilir ki, onlar fikrin formalaşmasında yardımçı olsalar 
da, cümlənin üzvləri ilə yalnız məna cəhətdən  əlaqələnir, 
qrammatik cəhətdən əlaqələnə bilmir, buna görə də cümlə üzvü 
olmaq imkanını itirir. Qrammatik  cəhətdən  cümlə  üzvləri  ilə  
bağlı  olmayan belə  sözlər,  cümlə  üzvlərindən  fərqli  olaraq,  
cümlənin  əmələ  gəlməsində  bilavasitə  iştirak  etmir  və  onlar  
heç  bir  suala  cavab   vermir. Qrammatik  cəhətdən  cümlə  
üzvləri        ilə    əlaqədar  olmayan  sözlər  2  qrupa  ayrılır:          
1. Xitablar;  2.  Ara  sözlər. 
Cümlədə müraciət  məqsədi  ilə  işlədilən  sözlər  xitab  
adlanır.  Xitabın  əsas  xüsusiyyətləri:  müxtəlif  şəxslərə,  
şəxsləndirilən  əşyalara,  mücərrəd  varlıqlara  müraciət  
məqsədilə  işlədilir,  isimlərlə  (isimləşmiş  sözlərlə)  və  ismi  
birləşmələrlə  ifadə  olunur,  xüsusi  intonasiya  ilə    tələffüz  
edilir,  aid  olduğu  cümlənin  üzvlərindən  xüsusi  fasilə  ilə, 
yazıda isə  vergüllə ayrılır.  Xitab  ismin  adlıq  halında  olur  və  
heç  bir  suala  cavab  vermir. Xitab cümlə üzvləri ilə 
qrammatik  əlaqədə olmadığından cümlədə yeri sərbəstdir. 
Məsələn,  Ey Hüseyn Arif, dilində Dilqəm, Nə sehrli həyat, nə 
sirli aləm. (H.Arif) Sevgilim, qolunu boynuma dola.. 
 
(S.Vurğun) Bəlkə, bu yerlərə bir də gəlmədim, Duman, salamat 
qal, dağ, salamat qal! (M.Araz) 
Xitablar da quruluşca  sadə    və    mürəkkəb  olur.  
Bunlara  müxtəsər  və  genişlənmiş  xitablar  da  deyilir.  Bir  
sözdən  ibarət  olan  xitablar  sadə  xitab  adlanır.  Məsələn,  
Dostlar,  badələri qaldırın, içək.  (S.Vurğun). 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
220
Mürəkkəb  xitablar  söz  birləşmələri  şəklində  olur.  
Məsələn,  Gözəl Vətən, mənan dərin, Beşiyisən gözəllərin.      
(S.Vurğun). 
Xitab  müxtəlif  əşya  və  varlıqlara müraciətlə işlədilə 
bilər.  Bu  cəhətdən  onları  üç  növə ayırmaq olar:   
1.  İnsana müraciət bildirənlər. Məsələn,  Dilbəra, mən 
səndən ayrı təndə canı neylərəm? (İ.Nəsimi) Oğul, nədir etdiyin 
bəs bu haqq-say üçün? (Ə.Kərim) Ay hacı, vallah, bilmirəm, nə 
eləyək? (C.Məmmədquluzadə)  Çoban, salamat qal, sağ-
salamat qal. (M. Araz) 
2. Başqa  canlılara müraciət bildirənlər. Məsələn,  Yenə 
də sürünü nizamla düzüb, Baş alıb gedirsən hayana, ceyran? 
Eli tutub səsin yenə, A bəxtəvər ana  bülbül! (R.Rza) 
3. Cansız  əşyalara  və  mücərrəd  anlayışlara müraciət 
bildirənlər.    Məsələn,    Ağrı, yaxın gəlmə, girmə araya, Get, 
yoxdur ölümdən çəkinəcəyim. (Ə. Kərim)  Əs, ey külək, bağır, 
ey bəhri-biaman, ləpələn! Atıl cahana sən,  ey ildırım, alış, 
parla! Gurulda, taqi-səmavi, gurulda, çatla, dağıl! Sön, ey 
günəş, yağışın yağdır, ey bulud, ağla! (C.Cabbarlı) 
Müasir  Azərbaycan  dilində  xitablar  tez-tez  nidalarla  
işlədilir.  Belə  halda  xitablar    nidalarla   yanaşı   müəyyən   
hissi   halları   da   ifadə  edir.  Nida  xitaba  xüsusi  intonasiya  
verir.  Məsələn,  Ah, Fətəli, şahdan uzaq olmaq bilmirsinizmi 
nə xoşbəxtlikdir?(Ç.Hüseynov)  Ah, ana, təqsirin hamısı 
məndədir. (M.İsmayılov) 
İfadəni  qüvvətləndirmək, nitqin  təsir  qüvvəsini  
artırmaq  üçün  xitablar  müxtəlif  şəkildə    təkrarlanır.  
Məsələn,  Ayrılarmı  könül  candan,  Azərbaycan, Azərbaycan!  
(S.Vurğun)  Təbrizim, Təbrizim, aman, Təbrizim, Yox olsun 
başından duman, Təbrizim.(S.Rüstəm)  
Qeyd etdiyimiz kimi, xitab cümlənin  əvvəlində,  
ortasında,  axırında  işlənə  bilir  və  yerinin  müxtəlifliyinə  
baxmayaraq,  eyni  məzmuna  malik  olur. Məsələn,  Bahar, 
istəklimsən başdan-binadan,  Ən gözəl qızısan sən təbiətin.      

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
221 
(S. Vurğun)  Gəl,  ey boranlı  qış,    səpələn,  ey qar, Geyin ağ 
kürkünü, sən ey ixtiyar! (M.Müşfiq) Bu yerləri necə görürsən, 
dədəm? (Ə.Cəfərzadə)   
Xitab  cümlənin  daxilində  işləndikdə,  adətən  hər  iki  
tərəfdən  vergüllə  ayrılır.  Məsələn,  Hardasan, ey qəlbimin bir 
dənəsi, hardasan? (M.Araz) 
Cümlənin  sonunda  işlənən  xitabdan  əvvəl vergül  
qoyulur,  xitabdan  sonra  isə  intonasiyadan  asılı  olaraq  nöqtə  
(üç  nöqtə),    sual    və  nida  işarələrindən  biri  qoyula  bilər.  
Məsələn,  Yox  olsun  başından  duman,  Təbrizim!   (S.Rüstəm)  
Şöhrətin yayılıb hər yana, ceyran! (S.Vurğun) 
Xitablar  bir  sıra  xüsusiyyətlərinə  görə  mübtədaya  
bənzəyir.  Mübtəda  kimi  xitablar  da  adlıq halda olan isim,  
ismi  birləşmələrlə    ifadə  olunur,  mübtəda  kimi  xitab  
vəzifəsində    işlənmək  üçün  bir  sıra başqa    nitq    hissələri 
işlənməli olur. Hətta  bir  sıra   hallarda  bir  cümlə  daxilində  
intonasiya  və  fasilənin   köməyi  ilə  xitabla  mübtədanı  bir-
biri  ilə    əvəz  etmək  olur.  Məsələn,  Əli, kitabı  gətirdi – 
cümləsində durğu işarəsindən, intonasiyadan asılı olaraq Əli  
xitab və mübtəda  kimi  qəbul edilə bilər. Belə  hallara 
baxmayaraq,   mübtəda  ilə  xitabların  mühüm  fərqləri  vardır: 
- Mübtəda   cümlənin  baş  üzvüdür,  xitab  cümlə  üzvü  
sayılmır. 
- Mübtəda  aid  olduğu  cümlənin  üzvləri  ilə  məna və  
qrammatik  cəhətdən  bağlı  olur,  xitablar  cümlə  üzvləri  ilə  
yalnız  məna  cəhətdən əlaqələnir. 
-  Mübtəda  hər  cür  nitq  hissələri  və  söz  birləşmələri  
ilə    ifadə  oluna  bilir,  xitabların  isə    ifadə    imkanları  
məhduddur. 
-  Mübtəda  adi  intonasiya  ilə,  xitablar  xüsusi  
müraciət  intonasiyası  ilə  tələffüz  edilir. 
- Mübtədadan  fərqli  olaraq,  xitab  aid  olduğu  
cümlənin  üzvlərindən  aydın  fasilə  ilə ayrılır. 
Gülarə  Abdullayeva 
 
 
222
-  Mübtəda  adətən  cümlənin  əvvəlində  işlənir,  xitabın  
cümlədə  yeri  sərbəstdir. 
- Yazıda  mübtədadan  sonra  bu  və ya  digər  durğu  
işarəsinə  ehtiyac  olmur,  xitabdan  sonra   intonasiyadan  asılı  
olaraq  vergül  və  ya  nida  işarəsi  qoyulur. 
-  Mübtəda  bütün  şəxslərdə  ola  bilir  və  onun  
forması    ilə    məzmunu  arasında  fərq    olmur.    Amma    xitab   
formaca III,  məzmunca  II şəxsi ifadə edir. 
Ara sözlər. Ara  sözlər  danışanın  ifadə  etdiyi  fikrə  
münasibətini  bildirir  və  heç  bir  suala   cavab   vermir.  
Məsələn,  Guya ki, burnuna bir iy dəymişdir. (M.İbrahimov)  
Deyəsən,  mənim dediklərimi qulaqardına vurursan. (İ.Şıxlı) 
Oğlum,  yəqin ki, yorğanı  həmişəki kimi üstündən atıb.            
(F.Kərimzadə) və  s. 
Ara sözlərin bir qismi müstəqil mənasını tamamilə 
itirərək  əsas nitq hissələrindən tamamilə uzaqlaşan, heç bir 
məna ifadə etməyən, yalnız fikrə münasibət bildirən söz 
(beləliklə,  əlbəttə, nəhayət, təəssüf, heyf, yəqin, bəlkə, 
həqiqətən, sanki və s.)  və digər qismi həm ara söz, həm də 
cümlə üzvü kimi (görünür, demək, deməli, doğrudur, şübhəsiz, 
deyəsən, deyirlər, mənə görə, sənə görə, məlumdur və s.) 
işlənir. 
Morfoloji  tiplərinə  görə  ara  sözləri  2 növə ayırmaq  
olar:  1) ismi  ara  sözlər, 2) feli  ara  sözlər.  
İsmi  ara  sözlərə  doğrusu,  doğrudur, yaxşı, yaxşı ki, 
birincisi, ikincisi, axırda, məncə, səncə, bizcə və  s. aiddir. Feli  
ara  sözlər   isə    fellə    əlaqədar  olur.  Məsələn,  deyək,  
görürsən  ki,  deyirlər,  tutaq  ki,  deməli, görünür, deyəsən       
və s. 
Bu növə daxil olan ara sözlərin  əksəriyyəti felin 
təsriflənən   formalarında  olur  və      ayrı-ayrı    şəxslərə  görə  
dəyişir.  Ona  görə  də  belə  ara  sözlər  ancaq  xəbərdən  ibarət  
olan  cümlələri  xatırladır, lakin  bu  sözlər  əsl  leksik  
mənalarını  itirdiyinə  görə,  onlar  ancaq  ara  sözlər  adlanır.  

Müasir  Azərbaycan  dili 
 
 
223 
1. I  şəxsin  tək  və  cəminə uyğun gələnlər:  deyirəm  ki,  
deyək  ki,  tutaq  ki  və s. 
2. II şəxsin tək və cəminə uyğun  gələnlər:  görürsən ki, 
inan, inanın və s. 
3. III şəxsin tək və  cəminə uyğun gələnlər:  deyir, 
deyirlər və s. 
Ara  sözlərin  bir  hissəsi  də  söz  birləşmələri  şəklində  
ifadə  olunur.  Məsələn, aydın  məsələdir,  hər  şeydən  əvvəl,  
bunun  qarşısında,  bununla  bərabər,  həmişə  olduğu  kimi,  
yeri  gəlmişkən  deyək  ki,  qısa  desək,  belə  çıxır  ki,  sadəcə  
olaraq   və  s.