SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

VII. İSPANİYA 
İspaniya Birinci dünya müharibəsindən sonrakı ilk dövrdə 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  İspaniya güclü feodalizm 
qalıqlarının olduğu aqrar-sənaye ölkəsi idi. Mülkədar 
aristokratiyası  və maliyyə oliqarxiyası blokunun mənafeyini 
ifadə edən monarxiya idarə üsulu hərbi diktaturanın köməyinə 
arxalanaraq özünü saxlayırdı. Ölkənin  əsas burjua partiyaları 
liberallar və mühafizəkarlar idi. 
Birinci dünya müharibəsi dövründə İspaniya bitərəfliyini 
saxladı. Müharibə aparan ölkələrə strateji məhsullar  satmaq və 
Latın Amerikası ölkələrindən gələn mallara öz ərazisindən 
keçirmək üçün aldığı gömrük hesabına xeyli gəlir əldə etdi.  Bu 
dövrdə onun sənaye və  kənd təsərrüfatı sürətlə inkişaf etdi. 
Qızıl ehtiyatı 4 dəfə çoxaldı. Daş kömür polad və çuqun 
istehsalı 2 dəfə artlı. Sənaye fəhlələrin sayı artaraq 2 milyona 
çatdı. Varlı siniflərin gəlirləri artsa da, zəhmətkeş  əhalinin 
vəziyyəti daha da ağırlaşdı.  
İqtisadi inkişafa baxmayaraq İspaniya xarici dövlətlərdən 
maliyyə asılılığında idi. İspaniya iqtisadiyyatına qoyulan xarici 
kapitalın 50%-i İngiltərənin, 34%-i isə Fransanın payına düşür-
dü.  
Müharibədən sonra İspaniyada sosial ziddiyyətlər xeyli 
kəskinləşdi. Ölkəni bürüyən sosial etirazlar nəticəsiz qalmadı. 
Hökumət 8 saatlıq iş günü tətbiq etdi, uşaq əməyindən istifadə 
qadağan olundu, qocalığa və əlilliyə görə pensiya təyin edildi. 
Birinci dünya müharibəsinin son ilində İspaniya hökumə-
tinə mühafizəkarlar partiyasından olan A.Maura başçılıq edirdi. 
1918-ci il noyabrın 9-da Maura hökumətini liberal Qarsio Prie-
to hökuməti əvəz etdi. Lakin həmin ilin dekabrında bu hökumət 
də istefaya getdi. Onun yerində Qraf Romananes hökuməti 
təşkil edildi. Tətil hərəkatının güclənməsi nəticəsində bu höku-
məti yenidən Maura hökuməti  əvəz etdi. O da ancaq üç ay 
 
132
hakimiyyətdə qala bildi. 1919-cu il iyulun 15-də Sançes de To-
kanın başçılığı ilə liberal-mühafizəkar hökumət quruldu. Bu 
hökumətin dövründə bütün ölkədə konstitusiya təminatları bər-
pa edildi. Siyasi amnistiya verildi. Dekabr ayında Mühafizəkar-
lar partiyasının liderlərindən biri olan Alyende Salaras yeni 
hökumət qurdu. Onun hakimiyyəti 1920-ci ilin may ayınadək 
davam etdi. 
1920-ci ilin aprelin 15-də Madriddə İspaniya Kommunist 
Partiyası təşkil edildi və o, Kominternə daxil oldu. 1921-ci ilin 
aprelində  İspaniya Kommunist fəhlə partiyası  təşkil edildi. 
1921-ci ilin noyabrında onların hər ikisi birləşib.  İspaniya 
Kommunist partiyası adlandı. Onun rəhbəri isə Qarsia Kexido 
oldu. Bu partiyanın yaranması burjua-mülkədar dairələrində 
həyəcana səbəb oldu. Ölkədə «Reket müdafiə xuntaları» 
yarandı.  
1920-ci ilin may ayında liberal-mühafizəkar Dato yeni 
hökumət təşkil etsə  də, 1921-ci il martın 8-də o öldürüldü və 
yenidən baş nazir Alyende Salaras oldu. Onun hakimiyyəti il-
lərində İspaniya xarici siyasətdə bir sıra uğursuzluqla üzləşdi. 
Ən ciddi siyasi böhranı ölkə  Mərakeşdə ispan qoşunla-
rının məğlubiyyəti vaxtı hiss etdi. 1921-ci ilin iyulunda 
İspaniya qoşunları üsyan etmiş rif tayfalarına qarşı hücuma 
keçdilər, lakin Anval altındakı döyüşdə  qəti məğlubiyyətə 
uğradılar.  
Anval altındakı  məğlubiyyətdən sonra Alyende Salaras 
hökuməti istefaya getdi. Onu 1921-ci ilin avqustun 15-də ye-
nidən başda A.Maura olmaqla koalisiyalı hökumət əvəz etdi. O, 
Mərakeşdə  hərbi  əməliyyatları aparmaqdan ötrü plan işləyib 
hazırladı  və onu həyata keçirməyə başladı. Lakin bu planın 
həyata keçirilməsinə qarşı hökumət daxilində narazılıq 
başlandı. 1922-ci il martın 7-də Sançes Herra başda olmaqla 
liberal-mühafizəkarlar hökuməti yaradıldı. Beləliklə, 1917-ci 
ilin sonundan 1922-ci ilin dekabr ayınadək ölkədə 11 hökumət 

 
133
dəyişikliyi oldu. Bütün bunlar ölkədə siyasi böhranın hökm 
sürdüyünü göstərirdi. 
Anval altındakı  məğlubiyyət rejimin çürüklüyünü gös-
tərdi və cəmiyyətin bütün təbəqələrində həyəcan oyatdı. Ölkədə 
inqilabi hərəkat başlandı. Ölkə idarəedilməz həddə  gəlib 
çatdığından hərbçilər fəaliyyətlərini gücləndirdilər. Belə 
şəraitdə hərbçilərin hakimiyyət başına gəlməsi labüd idi.  
 
Primo de Riveranın diktaturası 
Burjua-mülkədar partiyaları olan liberallar və müha-
fizəkarlar monarxiyanın müdafiəsinə qalxdılar. «Müdafiə xun-
tası», ali ruhanilik, maliyyə oliqarxiyası  və mülkədarların yu-
xarı təbəqəsi monarxiyanı hərbi diktatura qurmaq yolu ilə xilas 
etmək qərarına gəldilər. Hərbi çevriliş açıq  şəkildə hazır-
lanmaqda idi. 1923-cü ilin sentyabrın 20-də Anval altında məğ-
lubiyyətin səbəbləri haqqında məruzə dinlənilərkən məsuliyyət 
kralın və generalitetin üzərinə qoyuldu. 1920-ci ilin sentyabrın 
13-də Katalon hərbi dairəsinin komandanı general Migel Primo 
de Rivera Kataloniya iri burjuaziyası və hərbçilərindən kömək 
alaraq Barselonada hakimiyyəti  ələ aldı.. Kral XIII Alfons isə 
onu Madridə  dəvət edib hökumət təşkil etməyi həvalə etdi. 
Əvvəlki hökumət istefa verdi 
 Adi  hökumətin yerində Primo de Rivera sentyabrın 15-
də  hərbi direktoriya təşkil etdi. Onun tərkibi general və 
admirallardan ibarət idi. Kataloniyada fəhlə  hərəkatına divan 
tutmuş Martines Anido daxili işlər naziri oldu. Mühasirə 
vəziyyəti elan edildi. Konstitusiya təxirə salındı, kortes 
buraxıldı, yerlərdə hakimiyyət hərbi qubernatorların  əlində 
cəmləşdirildi. Korteslərin  əvəzində  İspaniyanın bütün 
ərazisində Somatenlər yaradıldı. Xalqa bildirilən manifestdə 
göstərilirdi ki, ölkə acınacaqlı  vəziyyətdədir, ona görə  də onu 
bu vəziyyətdən çxıarmaq lazımdır. «Yeniləşdirmə» siyasəti 
yeridiləcəyi elan edildi.  
 
134
«Yeniləşdirmə» hər  şeydən  əvvəl öz ifadəsini tətillərin, 
nümayiş  və  yığıncaqların qadağan edilməsində tapdı.  İKP qa-
nundan kənar elan edildi. Ciddi senzura qoyuldu. Andlılar məh-
kəməsi ləğv edildi. Özünə möhkəm dayaq yaratmaq məqsədi 
ilə diktator zabitlərin maaşını artırdı. Anval hadisəsinə görə 
istintaqı dayandırdı. Öz tərəfinə xalqı  çəkmək üçün «Vətən-
pərvərlər ittifaqı» adlı partiya təşkil etdi. İtaliyada olduğu kimi 
korporativ sistem təşkil etməyə başladı. Siniflərdən yüksəkdə 
dayanan yeni rejim yaratdığını elan etdi. «Vahid millət» 
yaratmaq pərdəsi altında katalon, bask və Qalisiya dillərini 
rəsmi sənədlərdə işlətməyi qadağan etdi. 
 İqtisadi
 
iyasət «ölkənin dirçəldilməsi»  şüarı altında 
həyata keçirilirdi. Diktator rejiminin qurulması dünyada 
kapitalizmin nisbi sabitləşməsi dövründə baş verirdi. İqtisadi 
yüksəliş bütün ölkələrdə, o cümlədən  İspaniyada da yaxşı 
gedirdi. 1924-cü ilin martın 8-də iqtisadi inkişafı 
mərkəzləşdirmək, planlaşdırmaq və əlaqələndirmək məqsədi ilə 
Milli iqtisadiyyat Şurası  təşkil edildi. Hökumətin maliyyə 
siyasəti gəlir və  əmlak vergisinin artırılmasına  əsaslanırdı. 
Dövlət inhisarları yaradıldı. 1927-ci il 28 iyul tarixli dekretlə 
neft inhisarı olan KAMPSA şirkəti yaradıldı. Xarici siyasətdə 
proteksionizm siyasəti yeridildi. Hökumət milli inhisarı güclən-
dirdi. Fəhlə  və sahibkarların ümummilli korporasiyalarda 
birləşməsi nəticəsində mövcud olan sosial ziddiyyətlər 
yumşaldıldı. Lakin yenə yarımfeodal quruluş qalmaqda idi.  
1928-ci ilin noyabrında XIII Alfons və Primo di Rivera 
Romaya səfər etdi. İtaliya kralına generalı  təqdim edərkən 
Alfons dedi ki, budur, mənim Mussolinim. Prime de Riveranın 
diktaturası ilk əvvəllər Mussolinin yaratdığı diktaturaya 
bənzəyirdi. 
İspaniya Mərakeş problemini silahlı qüvvə ilə həll etməyi 
bacarmadı. Ancaq İspaniya ilə Fransa arasında birlikdə hərəkət 
etmək haqqında saziş əldə edildikdən sonra riflərin üsyanı ya-

 
135
tırıldı (1926). 1925-ci ildə üsyançıların rəhbəri Əbdül Kərimin 
Aqadardakı qərargahı tutuldu. 1926-cı ilin iyulun 10-da Fransa 
və  İspaniya Mərakeşdə nüfuz dairələri məsələsində razılığa 
gəldilər. 
Hərbi diktaturanın populyar olmadığı  təsdiq edildikdən 
sonra Primo de Rivera 1925-ci ildə onu mülki hökumətlə əvəz 
etdi, lakin bu formal idi. Diktator yenə  də qeyri-məhdud  sə-
lahiyyətə malik idi. 
Əvvəllər bu diktatura ciddi müqavimətə rast gəlmədi. 
Lakin sonralar ona qarşı müxalifət gücləndi. 1926-1929-cu ildə 
müxalifətin diktaturanı silahlı yolla devirmək cəhdi baş tut-
madı. Kataloniyalılar muxtariyyət uğrunda inadlı mübarizəyə 
başladılar. 
Alimlər, professorlar, tələbələr diktaturaya nifrət 
edirdilər. Müxalif qüvvələr gücləndi. Ona görə  İSFP və  ÜƏİ 
məcbur oldu ki, diktaturanı müdafiə etməkdən  əl çəksin. 
Anarxo-sindikalistlər terrora əl atdılar. 
İnhisarçı olmayan burjuaziya da gördü ki, Riveranın təd-
birləri ilk növbədə onların mənafeyinə ziyan vurur. «Böyük İs-
paniya» kursunun özünü doğrultmaması onları müxalifətə 
keçməyə  məcbur etdi. Kəndlilər torpaq ala bilmədikləri üçün 
diktaturaya qarşı çıxdılar. Milli assambleya çağrılması, kortesi 
yenidən təsis etmək və konstitusiya qəbul etmək cəhdləri 
diktatora kömək etmədi. 
Sabitləşmə illərində İspaniya öz müstəmləkələrində xeyli 
fəallaşdı. Başlıca məqsəd «Böyük İspaniya» yaratmaq idi. Bu 
illərdə  İspaniya Aralıq dənizindəki mühüm strateji mövqedə 
yerləşən Tancer limanına sahib olmaq istəsə  də, ona nail ola 
bilmədi. Tancer limanını  alan Fransa  onu beynəlxalq nəzarətə 
verdi. Bundan narazı qalan İspaniya 1926-ci ildə Millətlər 
Cəmiyyətindən çıxsa da, 1928-ci ilin mart ayında yenidən bu 
təşkilata qayıtdı. Hökumət Argentina, Meksika və Kuba ilə 
əlaqələrini genişləndirsə  də, «Böyük İspaniya» yaratmağı 
 
136
bacarmadı. Bu dövrdə X.Kolumbun 1492-ci ilin oktyabrın 12-
də Amerikanı  kəşf etdiyi gün «İspan Milli günü» kimi geniş 
bayram edildi. 
Dünya iqtisadi böhran ölkə  həyatına bütün sahələrinə 
zərbə vurdu. Sənayenin kimya, dağ-mədən. Maşınqayırma, 
toxuculuq sahələri daha çox ziyan çəkdi. 1930-cu ildə işsizlərin 
sayı təxminən 300 min, 1931-ci ildə 500 min nəfədən çox idi. 
Dünya iqtisadi böhranı ilə  əlaqədar ölkədə  vəziyyət daha da 
pisləşdi. Hətta Riveranı  hərbi dairələrin komandanlığı da mü-
dafiə etmədi. 1930-cu ilin yanvarın 28-də o, istefa verməyə 
məcbur oldu. Hakimiyyət ilk əvvəl mülkədar və iri burjua 
blokunun əlinə keçdi. Hökumətə monarxist Berenqer rəhbərlik 
etməyə başladı. Berenqer hökuməti senzuranı  ləğv etdi və 
siyasi məhbuslara amnistiya verdi. Lakin ölkədə monarxiya 
əleyhinə  əhval-ruhiyyə gücləndi. Orta və  xırda burjuaziya 
qüvvələri respublika uğrunda mübarizəyə qalxdılar. Berenqer 
1931-c ilin fevral ayınadək hökumətə başçılıq etdi. Bu hökumət 
fevralın 14-də istefaya çıxmağa məcbur oldu. Berenqerdən 
sonra 1931-ci ilin aprelinədək hakimiyyətdə Asnarın hökuməti 
oldu. Lakin onun da gördüyü tədbirlər inqilabın qarşısını ala 
bilmədi. Burjua-demokratik inqilabı üçün ölkədə şərait yetişdi.  
 
İspaniyada burjua-demokratik inqilabı. 
İnqilabın birinci və ikinci  mərhələsi 
Xalq kütlələrini öz nəzarətləri altında saxlamaq üçün 
respublika tərəfdarı olan partiyalar, o cümlədən sosialistlər 
1930-cu ilin avqustun 17-də San-Sabestyanda birgə  hərəkat 
haqqında pakt imzaladılar.12 nəfərdən ibarət inqilabi komitə 
təşkil edildi. Pakta görə çevriliş dinc formada olmalı idi. Lakin 
son dəqiqələrdə qanlı xarakter aldı. Xaki (Araqon) 
qarnizonunun  əsgərləri çıxışlarının dayandırıldığından xəbər 
tutmadan üsyan qaldırdılar və məğlubiyyətə uğradılar. Üsyanın 
təşkilatçıları güllələndilər. Bir neçəsi isə həbs edildi.  

 
137
1931-ci ilin aprelin 12-də bələdiyyə idarələrinə seçkilərdə 
respublika tərəfdarları 49 əyalətdən 45-də  əksəriyyət 
qazandılar. Ölkədə inqilab dinc yolla qalib gəldi. Ordu və polis 
silah işlətməyə cəsarət etmədi. XIII Alfons xaricə qaçdı.1931-ci 
il aprelin 14-də  İspaniya respublika elan olundu. Hakimiyyət 
inqilabi komitənin əlinə keçdi və o, özünü müvəqqəti hökumət 
elan etdi. Onun tərkibinə keçmiş monarxistlər, liberal burjua 
nümayəndələri və üç sosialist (Larqo Kabalero, Prietto, de los 
Rios) daxil oldu. Hökumətin başçısı katolik Alkala Samora 
oldu. Onun əsas məqsədi inqilabın qarşısını almaq və 
respublikanın mühafizəkar xarakterini təmin etmək idi. 
Yeni qurulmuş respublika  qarşısında mürəkkəb vəzifələr 
dururdu.  İspaniya geridə qalmış aqrar ölkə idi. 2% mülkədar 
67% torpağa, 86% kəndlilər isə cəmi 15% torpağa sahib idilər.  
Feodal qaydaları saxlanılırdı. Mülkədar, kilsə  və dövlət qarşı-
sında mükəlləfiyyətlər  əsaslı aqrar islahat keçirilməsini zəruri 
edirdi.  
Milli məsələnin həll edilməsi də vacib idi. İspaniyada 
əsasən 4 millət – ispanlar, katalonlar, basklar, qalisiylər yaşa-
yırdılar.  İspanlardan başqa onlardan üçünün yaşadığı  ərazi 
İspaniya  ərazisinin 15.6 %-ni təşkil edirdi. Onlar ərazi 
muxtariyyəti tələb edirdilər. Onların sayı 6 milyondan çox idi.  
Kilsə  də problem idi. Kilsə kapitalı  dəmiryolu, dəniz 
nəqliyyatı  və tramvay kompaniyasına qoyulmuşdu. Ölkədə 67 
min kilsə, 200 min keşiş, rahib, rahibə, 4,5 min monastr 
fəaliyyət göstərirdi. Kilsə  məktəblərində 700 min şagird 
oxuyurdu.  
İspaniyada xarici – ingilis, fransız, Kanada, Amerika, 
alman, italyan, Belçika kapitalı ağalıq edirdi.  
Ordu və donanma mülkədarlar və iri kapitalistlərin əlində 
idi. Müasir silahlar az idi.  
 
138
Fəhlə sinfinin vəziyyətinin yaxşılaşması vacib idi, Avro-
panın digər ölkələri ilə müqayisədə onlar daha az əmək haqqı 
alırdılar. 
İnqilabın 1931-1933-cü illəri əhatə edən birinci mərhələsi 
tarixdə respublikaçılar və sosialistlər dövrü adlandırılır. 
Yeni hökumət və kortes burjua-demokratik inqilabının 
birinci mərhələsində (1931-1933-cü illər) bir sıra demokratik 
dəyişikliklər həyata keçirdi. 1931-ci ilin dekabrın 9-da  burjua-
demokratik konstitusiya qəbul edildi, demokratik azadlıqlar 
verildi. Kataloniya muxtariyyət aldı. Aqrar islahat institutu 
yaradıldı. Ölkənin mərkəz, Cənub və Cənub-qərb vilayətlərində 
sakitləşdirici aqrar islahat keçirildi. Lakin bütün bunlar ardıcıl 
deyildi. Hökumət kilsənin dövlətdən ayrılması, yezuitlar 
ordeninin fəaliyyətinin qadağan edilməsi barədə  də dekrat 
verdi. Orduda zabit və generalların sayı bir qədər azaldıldı. 
Lakin yenə də irticanın maddi gücü sarsılmaz qalmışdı. Mülkə-
dar torpağı qalmaqda idi, onlar orduya nəzarət edirdilər, monar-
xistlər dövlət aparatında çalışırdılar, kilsə öz sərvətini saxla-
yırdı. Konstitusiyanın təsdiqindən sonra Alkala Samora ölkənin 
prezidenti seçildi, baş nazir isə sol respublikaçılar partiyasının 
lideri Manuel Asanya təyin edildi. Hökumətin siyasəti 
dəyişmədi. 
Almaniyada faşist diktaturasının qurulması irticaçıları 
daha da fəallaşdırdı. Onlar xalq kütlələrinin hökumətdən 
narazılığından istifadə edərək 1933-cü ilin noyabrın 19-da 
keçirilən seçkilərdə  qələbə qazandılar. Bununla da inqilabın 
1933-1936-cı illəri  əhatə edən ikinci mərhələsi başlandı. 
Seçkilərdən sonra hakimiyyətə mülkədarla blokda olan iri 
burjuaziyanın sağ partiyaları gəldilər. Yeni hökumət din, Vətən, 
ailə, mülkiyyət və qayda-qanunun qorunmasını tələb edirdi. 
Faşistpərəst A.Merrusun başçılığı ilə 1933-cü ilin de-
kabrında təşkil olunmuş “Sağ mərkəz” hökumət zəhmətkeşlərə 
verilmiş bütün hüquqları  ləğv etdi. Aqrar islahatın həyata 

 
139
keçirilməsi dayandırıldı. Kortes rejimə qarşı  çıxanlara qarşı 
ölüm cəzası verilməsi haqqında qanun verdi. A.Merrus 
hökuməti etimad qazanmadığı üçün istefaya getdi. Oktyabrın 9-
da radikal D.Martines Barrio yeni koalisiyalı hökumət qurdu. 
1934-cü ildə ölkədə 1,5 milyona yaxın işsiz var idi. Ona görə 
də bu hökumətin fəaliyyəti İspaniya tarixində «Qara ikiillik» və 
ya «əksislahat respublikası» kimi qiymətləndirilmişdi. 
Faşist təşkilatları  fəallaşdı. 1931-ci ilin sonlarında «Na-
sional-sindikalist hücum xuntası» («Xons» partiyası) yaradıldı. 
1933-cü ilin oktyabrında isə keçmiş diktatorun oğlu Xose-
Antonio Primo de Rivera Almaniyadakı faşist partiyası tipində 
«İspaniya falanqası» partiyasını  təşkil etdi. Falanqaçılar 27 
maddədən ibarət qəbul etdikləri proqramda İspaniyada millətin 
birliyin xidmət edən Milli-sindikalist dövlət yaradılmasını, 
ispanların, ailə, bələdiyyə  və  həmkarlar təşkilatlarının vasitəsi 
ilə dövlət həyatında iştirak etmələrini, siyasi partiyalar və 
bələdiyyələr sisteminin ləğv edilməsini, kilsənin ölkənin 
yeniləşdirilməsi işinə  cəlb edilməsini tələb edirdilər. 
Kapitalizm tənqid olunurdu. Proqramda ispanların dini və hərbi 
ruhu əks olunmuşdu. 1934-cü ilin fevralında onlar vahid «İspan 
falanqası  və xons» partiyasında birləşdilər. Partiyanın  əsas 
şüarları «vətən birliyi», «birbaşa hərəkət», «antikommunizm və 
antiimperializm» idi. 
Bu mərhələdə mürtəce qüvvələrin fəaliyyəti gücləndi.  
1932-ci ilin sonunda yaradılmış İspaniya sağ muxtariyyət 
hüquqları konfederasiyasının (SEDA) 3 nümayəndəsi 1934-cü 
ilin oktyabrın 4-də hökumətin tərkibinə daxil oldu. Burjua 
millətçiləri Kataloniyanı müstəqil burjua respublikası elan 
etdilər. Asturiyada fəhlələr hakimiyyəti  ələ aldılar. Onda 
irticaçı general Fransisko Franko Mərakeşdəki qoşunu buraya 
gətirdi və üsyanı yatırtdı.  
 
 
 
140
İspaniyada inqilabın üçüncü mərhələsi. 
Vətəndaş müharibəsi 
İspaniyadakı 1934-cü il oktyabr hadisələri göstərdi ki, bir 
tərəfdən faşistpərəst qüvvələr hələ açıq diktaturaya keçə bil-
məzlər, digər tərəfdən isə faşizmə qarşı bütün xalqın birləşməsi, 
xalq cəbhəsi təşkil etməsi zəruridir. 
1934-cü ilin oktaybrın 1-dən 1935-ci ilin sentyabrın 25-
dək hökumətə A.Merrus, 1935-ci ilin sentyabrın 25-dən 
dekabrın 10-dək Çaparieta, 1935-ci ilin dekabrın 10-dan isə 
respublikaçıların nümayəndəsi Portel Valyadares başçılıq tdilər. 
Valyadares hökuməti Korteslərin vaxtından qabaq buraxılması 
və 1936-cı ilin fevralın 16-da yeni parlament seçkiləri 
keçirilməsi barədə sərəncam verdi. 
1935-ci il mayın 14-də general F.Franko İspaniya silahlı 
qüvvələrinin baş qərargah rəisi təyin edildi. 
1936-cı ilin yanvarın 15-də kommunistlər və sol 
sosialistlər Xalq cəbhəsi təşkil etdilər. Onun tərkibinə  əsas 
respublika partiyaları daxil oldular. 
Xalq cəbhəsinin proqramı siyası  məhbuslar üçün am-
nistiya verilməsini, fəhlələrə qarşı  cəza tədbirləri tətbiq edən 
günahkarların cəzalandırılmasını, demokratik azadlıqların bər-
pa edilməsini, zəhmətkeşlərin  əmək haqqının artırılmasını, 
kəndlilərə və muzdurlara torpaq payı verilməsini, vergilərin və 
icarə haqqının azaldılmasını və s.özündə əks etdirirdi.  
1936-cı il fevralın 16-da Xalq cəbhəsi kortesə seçkilərdə 
qələbə qazandı, 474 yerdən 269-nu tutdu. Hökumətə sol res-
publikaçılar gəldilər. Ona yenidən Manuel Asanya rəhbərlik 
edirdi. May ayında o, prezident seçildi. Baş nazir isə  həmin 
partiyadan Kasares Kiroqo oldu. Bu qələbə ilə burjua-
demokratik inqilabının ikinci mərhələsinə yekun vuruldu və 
üçüncü mərhələsinin başlanğıcı qoyuldu. 
Xalq cəbhəsi hökuməti «qara ikiilliyin» dekretlərini ləğv 
etdi, siyasi məhbuslara amnistiya verdi və  fəhlələrin  əmək 

 
141
haqqını artırdı. Torpağın kəndlilərə verilməsi işi də  bərpa 
olundu. Xalq cəbhəsinin qələbəsi və  fəaliyyəti sağların açıq 
parlament yolu ilə hakimiyyətə  gəlmək ümüdlərini puç etdi. 
Lakin hökumət ordunu yenidən təşkil etmək üçün tədbirlər 
görmədi. Məsul hərbi vəzifələrdə mürtəce generallar qalırdılar, 
bunlar maliyyə maqnatlarının, torpaq aristokratiyasının və ali 
rütbəli ruhanilərin geniş yardımından faydalanırdılar. Daxili 
irtica respublikaya qarşı  qəsd hazırladı. O, Hitler 
Almaniyasının və faşist İtaliyasının köməyi ilə Xalq cəbhəsinin 
nailiyyətlərini ləğv etmək və ölkədə faşist diktaturası qurmaq 
istəyirdi. 
İspaniya respublikasının düşmənləri belə  qərara gəldilər 
ki, respublikanı ancaq vətəndaş müharibəsi yolu ilə  yıxmaq 
olar. 
Mussolini və və Hitlerdən kömək alan İspaniya faşistləri 
sürətlə qiyama hazırlaşmağa başladılar. İspaniyada demokratik 
quruluşun möhkəmlənməsindən qorxan İngiltərə  və Fransa da 
bu məsələyə göz yumurdu. Qiyam İspaniya Mərakeşində iyulun 
17-də başlandı, sonrakı gün bütün ölkəyə yayıldı. 32 ay ərzində 
İspaniya faşizm və dünya kommunizm qüvvələri arasında qanlı 
döyüş meydanına çevrildi. Millətçilərə (qiyamçılara) Almaniya 
və  İtaliya, respublikaçılara isə SSRİ  və dünya kommunist 
hərəkatının qüvvələri yardım edirdilər. Qiyamın rəhbərləri 
ildırım sürətli qələbəyə  əmin idilər. Özünü itirmiş hökumət 
hətta təslim olmağa hazır idi. Lakin xalq ümumi inqilabi tətil 
elan etdi. Hökumət istefa verdi, yeni kabinetə sol respublikaçı 
Xose Xiral başçılıq etdi. Xalq müharibəsi başlandı. Tezliklə 
müharibənin mərkəzi Madrid oldu. Faşistlər ancaq ölkənin 
şimalında və  cənub sərhədlərində möhkəmlənə bildilər. Onlar 
məğlubiyyətə düçar olduqları anda İtaliya və Almaniya köməyə 
gəldi. Qüvvələr nisbəti qiyamçıların xeyrinə dəyişdi. Şimaldan 
və cənubdan onlar Madridə hücum etdilər. Respublikanın başı 
üstünü təhlükə aldı. Faşistlərin tutduğu zonada 1936-cı ilin 
 
142
oktyabrın 1-də Frankonun diktaturası quruldu. O, özünü 
generalisimus elan etdi. franko «Biz xalqa məxsus olmaq üçün 
gəlmişik!»  şüarını irəli sürdü. Almaniya, İtaliya və Vatikan 
İspaniya respublikası ilə diplomatik münasibətləri kəsərək 
Franko hökumətini tanıdılar. Faşistlər belə bir şüar irəli 
sürdülər: «Vahid ölkə, vahid dövlət, vahid rəhbər!» Franko 
«kaudilyo» adlandırıldı. Bu almanca «fürer», italyanca «duçe» 
adına uyğun gəlirdi.  
Böyük Britaniya və Fransa İspaniya hadisələrinə «qarış-
mamaq» deyilən siyasət yeridirdilər. Böyük Britaniyadakı 
Balduin hökumətinin təzyiqi ilə Fransadakı Leon Blüm höku-
məti Avropa dövlətlərinə  məsləhət gördü ki, İspaniyanın işinə 
qarışmamaq və  hər iki tərəfə silah göndərməmək haqqında 
saziş bağlasınlar. Sovet hökuməti bu təklifə o şərtlə razı oldu 
ki, faşist Almaniyası,  İtaliya və Portuqaliya da bu sazişi 
imzalasın. 1936-cı ilin avqustun 23-də 27 dövlət onu imza-
layandan sonra saziş qüvvəyə mindi. Ona nəzarət üçün təşkil 
edilən Komitə Londonda yerləşirdi. Lakin tezliklə aydın oldu 
ki, faşist dövlətləri Frankoya kömək edirlər. Onda SSRİ də elan 
etdi ki, o da İspaniya respublikasına kömək edəcəkdir. 
Müharibənin birinci mərhələsində respublikaçıların  əsas 
səyləri döyüş qabiliyyətli xalq ordusunun yaradılmasına və 
Madridin müdafiəsinin təşkil edilməsinə yönəldilmişdi.  
Vətəndaş müharibəsi Xalq cəbhəsi üçün Milli-inqilabi, 
frankoçular üçün mühafizəkar – bərpa xarakteri daşıyırdı. 
İspaniyada respublika quruluşunu müdafiə etmək məq-
sədi ilə Parisdə beynəlxalq həmrəylik komitəsi yaradıldı. Dün-
yanın 54 ölkəsindən olan könüllülər 7 beynəlmiləl briqada 
yaratdılar. 
1936-cı ilin sentyabrında  İspaniya respublikasında yeni 
hökumət yarandı, onun da başında  İSFP-nın lideri Larqo Ka-
balyero dururdu. Onun tərkibinə sosialistlər, burjua respublika-
çıları, kommunistlər, bir qədər sonra isə anarxo-sindikalistlər 

 
143
daxil oldular. İlk dəfə kommunistlər də bu hökumətdə  iştirak 
edirdilər. 1936-cı ilin oktyabrında SSRİ onlara kömək göstərdi. 
Oktyabrda faşistlər Madridə yaxınlaşıb, onu bütünlüklə 
mühasirəyə aldılar. Faşist generalı Mola açıq elan etdi ki, 
paytaxta qarşı 4 cəbhədən və şəhərin özündən (yəni 5 yerdən) 
hücuma keçmişlər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, onlar 
Madridi ala bilmədilər. Bunun əsas səbəbi İspaniya əsgərlərinin 
və  əhalisinin  şəhəri qəhrəmancasına müdafiə etməsi idi. Bu 
dövrdə hökumət bir sıra sosial dəyişikliklər həyata keçirdi. 
Mülkədar torpaqlarının xeyli hissəsi kəndlilərə verildi. Basklar 
muxtariyyət aldı. Xalq millisi nizami orduya çevrildi. Orduda 
siyasi komissarlar sistemi yaradıldı  və onlar ordu içərisində  iş 
aparırdılar. Madrid uğrunda döyüş respublikanın möhkəmlən-
məsində mühüm rol oynadı.  
Xose Antonio Primo de Rivera 1936-cı ilin noyabr ayında 
respublikaçılar tərəfindən edam edildikdən sonra Franko par-
tiyanın başçısı  və ispan faşizminin rəhbəri elan olundu. Yeni 
falanqa "frankoçu", ideologiya isə "frankizm" adlanırdı.  
Madrid döyüşündən sonra Almaniya və  İtaliya açıq mü-
daxiləyə keçdilər. 1937-1939-cu illər frankoçular üçün dönüş 
dövrü oldu. Respublikanın daxiil vəziyyəti çətinləşdi. 
Barselona qiyamından (3-9 may 1937-ci il) sonra Larqo 
Kabolyero istefa verdi. Yeni hökumətə Xuan Neqrin başçılıq 
etməyə başladı. İspaniya xalqının müharibəsi ikinci mərhələyə 
daxil oldu. Ordunun möhkəmləndirilməsi üçün tədbirlər 
görüldü və bir sıra hücum əməliyyatları keçirildi. Xuan Neq-
rinin  gördüyü bir sıra tədbirlər daxili vəziyyəti xeyli 
yaxşılaşdırdı. Lakin İtaliya və Almaniya hesabına Franko sü-
rətlə silahlanırdı. Nəticədə bir sıra qələbələrə (1937-ci ilin 
martında Qvadalaxarada, 1938-ci ilin iyulundə Ebro çayı yanın-
dakı  əməliyyat) baxmayaraq respublikanın vəziyyəti yenə  də 
ağır idi. Şimalda da vəziyyət mürəkkəbləşdi, burada faşistlər 
Basklar ölkəsini, sonra isə Asturiyanı tutmağa müvəffəq 
 
144
oldular. 1938-ci ilin aprelində müdaxiləçilər və qiyamçılar 
respublikanın  ərazisini iki hissəyə ayırdılar.  İspaniyada 
müharibənin tamamlayıcı mərhələsi başlandı.   
1939-cu ilin əvvəllərində mübarizəni davam etdirmək 
üçün hələ Xuan Neqrin hökumətinin imkanları var idi. 140 min 
kv.km ərazi, 9 milyon adam, Madrid, Valensiya respublikanın 
əlində idi. Lakin qüvvələr nisbətində üstünlük düşmənlərin 
tərəfində idi. İtaliya-Almaniya hərbi donanması respublikanı 
dənizdən blokadaya almışdı. Fransa İspaniya ilə  sərhədi 
bağlamışdı. 1938-ci ilin dekabrında frankoçular və 
müdaxiləçilər Katoloniyada böyük hücuma başladılar 1939-cu 
ilin fevralında onu tutdular. İngiltərə  və Fransa Neqrin 
hökumətindən müqaviməti dayandırmağı tələb etdilər. Fevralın 
27-də onlar respublika ilə diplomatik münasibətləri kəsdilər və 
Frankonu tanıdılar. 
Madridin müdafiəsinə başçılıq edən polkovnik Kasado 
Neqrin hökumətinin süstlüyünü görərək qiyamçılarla təslim 
olmaq haqqında danışıqlara başladı. 1939-cu ilin martın 6-da 
Kasado müqaviməti dayandırdı. 1939-cu il aprelin 1-də 
respublikanın bütün ərazisi frankistlərin hakimiyyəti altına 
keçdi. 
Vətəndaş müharibəsi dövründə  İspaniyada  əhəmiyyətli 
dəyişikliklər edildi. Kəndlilər  əvəzi ödənilmədən 5,5 mln.ha 
torpaq aldılar, ispan torpaqlarından mülkədarlar və  sələmçilər 
yox oldular, müəssisələri fəhlə komitələri idarə edirdilər,  əsas 
sənaye sahələri ictimailəşdirildi, iqtisadiyyatın planlaşdırılması 
həyata keçirildi; iş günü ixtisar edildi. Ərzaq məhsullarına sabit 
qiymətlər qoyuldu. Hökumət xarici ticarət üzərinə inhisar 
qoydu. Kilsə dövlətdən ayrıldı  və ölkənin siyasi həyatına 
qarışmaqdan məhrum edildi. Milli məsələnin düzgün həlli is-
panlar, katalonlar, basklar arasında dostcasına  əməkdaşlığı 
təmin etdi (Qalisiya əvvəldən qiyamçılar tərəfindən mühasirəyə 
alınmışdı).  

 
145
Müharibə dövründə  mədəni inqilab həyata keçirildi. 10 
min yeni məktəb açıldı, «mədəni milis» 500 min adamı savad-
landırdı, ali məktəblərin sayı artırıldı, dövlət təqaüdü sistemi 
yaradıldı. Qadınlar kişilərlə  bərabər hüquq qazandılar və 
ölkənin müdafiəsində fəal iştirak etdilər. 
 
İspaniya respublikasının məğlubiyyət səbəbləri 
Respublikanın məğlubiyyətinin  əsas səbəbi ilk növbədə 
faşist dövlətlərin müdaxiləsi oldu. Frankonun ordusunda 200 
min italyan, alman, 100 min mərakeşli, on minlərlə 
portuqaliyalı, macar, fin, İrlandiya faşistləri iştirak edirdilər. 
Digər səbəb isə Fransa, İngiltərə, ABŞ kimi böyük dövlətlərin 
«qarışmamaq» siyasəti idi. Məğlubiyyətin həmçinin bir çox 
daxili xarakterli səbəbləri də var idi: burjua-respublikaçıların 
liderləri ölkənin sosial və siyasi yeniləşməsinin əleyhinə idilər 
və qiyamçılarla kompromis axtarırdılar; onlar inqilabçı xalqdan 
qorxurdular; sosialist partiyası  dəqiq mübarizə proqramı irəli 
sürmədi; partiyadixili mübarizə  kəskinləşdi, anarxistlər 
müharibənin sonuna qədər özlərinin «libertar» eksperimentini 
həyata keçirmək istədilər və məğlub oldular.  
Müharibə İspaniyaya hədsiz itki gətirdi. Ölkə bir milyon 
adam itirdi ki, onların çoxu gənc idi.  
 
 
İspaniya Franko hakimiyyətinin ilk dövrlərində 
Franko hakimiyyətə  gəldikdən sonra bütün partiyaların 
fəaliyyətini qadağan etdi. Ancaq "İspaniya falanqası" partiyası 
qaldı. Sosial qanunvericilik ləğv edildi. O, Əlində  hədsiz ha-
kimiyyət toplayaraq özünün faşist rejimini qurdu ki, onun əsas 
dayağı maliyyə oliqarxiyası, mülkədarlar, ali ruhanilər və 
irticaçı  hərbi dairələr idi. Franko hökumətin xarici siyasətinin 
əsas məqsədinin  ispan xalqının mənafelərinin qorunmasına və 
İspaniyanın Avropada itirilmiş nüfuzunun bərpa edilməsinə 
 
146
yönəldiyini bəyan etdi. 1939-cu ilin mart ayında  İspaniya 
Portuqaliya və Almaniya ilə dostluq müqavilələri bağladı. 
1939-cu ilin aprel ayında İspaniya "Antikomintern" pak-
tına qoşuldu. İkinci dünya müharibəsi başlanarkən 1939-cu ildə 
İspaniya özünü bitərəf, 1940-cı il iyununda isə döyüşməyən 
dövlət elan etdi. 1943-cü ilin oktyabr ayında  İspaniya döyüş-
məyən dövlət statusundan yenidən bitərəf dövlət statusuna 
keçdiyini bəyan etdi. Onun Almaniya tərəfində döyüşlərə 
göndərdiyi 20 min nəfərlik "Mavi diviziya" adlı ispan könüllü 
dəstələri geri çağrıldı. Müharibə illərində  İspaniya Böyük 
Britaniya və ABŞ-la münasibətləri inkişaf etdirməyə diqqət 
yetirsə də, lakin bu arzu edilən səviyyədə alınmadı. 

 
147