SƏmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

VIII.  ABŞ  
ABŞ üçün Birinci dünya müharibəsinin nəticələri 
 
XVIII  əsrin II yarısında Amerika qitəsinin  şimalında 
müstəqil dövlət kimi yaranmış ABŞ artıq XIX əsrin sonu - XX 
əsrin  əvvəllərində  sənaye məhsulu istehsalına görə dünyada 
birinci yeri tutdu və rəqibsiz oldu. Birinci dünya müharibəsinə 
qədər ABŞ, demək olar ki, dünya dövləti kimi tanınmırdı. 
Birinci dünya müharibəsində  iştirak onun dünya dövləti kimi 
tanınmasına səbəb oldu. ABŞ-ın 1917-ci ilin aprelin 6-da 
Antanta tərəfində müharibəyə girməsinin  əsas səbəbi Birinci 
dünya müharibəsinin nəticələrini öz xeyrinə  dəyişdirmək, 
verdiyi borcları itirməmək istəyi, həmçinin Rusiyadakı Fevral 
inqilabının Avropaya təsirindən qorxması idi. Lakin o, hərbi 
əməliyyatlarda ancaq 1918-ci ilin yayında iştirak etdiyinə görə 
bu ölkədən ancaq 120 min ölən, 230 min yaralanan oldu. ABŞ-
ın müharibədə hərbi xərci 25,7 milyard dollar təşkil etdi, ABŞ 
Birinci dünya müharibəsi nəticəsində  ən çox qazandı  və 
kapitalizm dünyasının  ən güclü dövləti səviyyəsinə qalxdı. 
1914-1919-cu illərdə ABŞ-ın gəliri 35 mlrd. dollar oldu.  Əgər 
Birinci dünya müharibəsinə qədər ABŞ borc alan dövlət idisə, 
onun xarici dövlətlərə borcu 6 milyard dollara çatırdısa, 
müharibə dövründə o, borc verən dövlətə çevrildi. Mü-
haribədən sonra xarici dövlətlərin ona borcu 10 milyard dollar 
oldu. Xarici dövlətlərin ona hərbi borcları 8 mlrd. dollar oldu. 
Dünya qızıl ehtiyatının yarısı onun əlində cəmləşdi. Dünyanın 
maliyyə  mərkəzi  İngiltərənin paytaxtı Londondakı Siti ban-
kından Nyu-Yorkun Uoll-Strit bankına keçdi. 
Müharibə nəticəsində ABŞ Avropa dövlətlərinə hərbi və 
ərzaq məhsuları satmaqla güclü sənaye sahələri yaratmış oldu. 
Avtomobil istehsalında dünyada birinci yeri tutdu. Artıq 1920-
ci ildə dünyada istehsal edilən bütün avtomobillərin 85%-i, neft 
istehsalının 67%-i, poladın 60%-i ABŞ-ın payına düşürdü.  
 
148
Polad istehsalına görə  İngiltərədən 4,5, Fransadan 14 dəfə 
irəlidə idi. Ölkə  sənayesinin yüksək sürətlə inkiaşfının 
səbəblərindən biri də xarici ölkələrdəki hərbi  əməliyyatlar 
zonasından qaçıb gələn ucuz işçi qüvvəsi ilə bağlı idi. 
Müharibə  nəticəsində ABŞ-ın milli gəliri 2,5 dəfə artdı. Onun 
dövlət inhisarçı kapitalizminə çevrilməsi prosesi başa çatdı. 
Belə ki, ABŞ-dakı bütün fabrik və zavodların 50%-i, istehsal 
edilən bütün sənaye məhsulunun 92%-i iri korporasiyalara 
məxsus idi.Fəhlələrin 90 %-i bu korporasiyalarda işləyirdi. 
Əhalinin 2%-ni təşkil edən inhisarçıların əlində bütün milli gə-
lirin 60%-i toplanmışdı.  Əhalinin 
3
2 hissəsini təşkil edən digər 
təbəqələrə isə  gəlirin 5%-i düşürdü. Ayrı-ayrı ailələrin  əlində 
külli miqdarda sərvət toplanmışdı. Morqan, Düpon, Rokfeller, 
Mellonun ailələri belələrindən idi. Həmçinin iri maliyyə-inhisar 
qruplaşmalarının yerləşdiyi ayrı-ayrı  şəhərlərdən Çikaqo, Bos-
ton, Klivlend, Nyu-York  xüsusilə seçilirdi.  
Müharibə ABŞ-da kənd təsərrüfatının inkişafına da 
müsbət təsir göstərdi. Müttəfiq dövlətlərin amerikan kənd 
təsərrüfatı məhsullarına olan tələbatı ölkədə istehsalın və aqrar 
bölmənin inkişafına kömək etdi.  
Birinci dünya müharibəsinin ABŞ üçün nəticələrindən 
biri də kapital ixracının güclənməsi idi. Əgər 1913-cü ildə ABŞ 
xarici ölkələrə  cəmi 2,6 milyard dollar kapital ixrac edirdisə, 
artıq 1920-cı ildə bu rəqəm təxminən 6 dəfə artraq 11 milyard 
dollara çatdı. 
 ABŞ müharibə illərində verdiyi kreditlər hesabına 
çoxlu borc faizləri götürdü ki, bu da demək olar ki, büdcənin 
30%-dən çoxunu təşkil edirdi. Bu baxımdan o, rantye dövlət 
kimi də tanınırdı. Lakin ABŞ, dənizdə hökmranlığı  və kapital 
ixracındakı üstünlüyü İkinci dünya müharibəsinə  qədər 
İngiltərənin əlindən almağı bacarmadı. 

 
149
Müharibə ABŞ siyasi sisteminin səmərəliliyini göstərdi. 
Müharibədən sonra ABŞ yeni dünya qaydası yaratmaq və ona 
mənəvi rəhbərlik etmək istəyirdi. Bu V.Vilsonun 14 
maddəsində öz əksini tapmışdı. Məhz buna görə ABŞ Paris 
Sülh Konfransının işində üç mərhələ  təklif etdi: müharibəyə 
yekun vurmaq, Millətlər Cəmiyyəti yaratmaq, özünəməxsus 
tərzdə ərazi və siyasi məsələləri həll etmək. 
Birinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra ABŞ-da 
hakim dairələr içərisində demokratlar partiyasından narazılığın 
güclənməsinin səbəblərindən biri prezident Vudro Vilsonun 
Paris sülh konfransında ABŞ-ın üstünlüyünü təmin etməyi 
bacarmaması idi. Vilson özü Versal müqaviləsinə qol çəksə də, 
ABŞ konqresi bu müqaviləni ratifikasiya etmədi. Vilson özünü 
müdafiə etmək üçün konqresə  məlumat verdi ki, o, Alma-
niyanın parçalanmasının qarşısını almışdır. Saar vilayətinin 
Fransaya verilməsinə mane olmuşdur. Respublikaçılar Millətlər 
Cəmiyyətində ABŞ-ın rəhbərliyinin təmin edilməməsindən də 
narazı idilər. Bu dövrdə ABŞ-ın hakim dairələri içərisində 
xarici siyasətdə iki meyl yarandı. Bunlardan biri təcridçilik, 
ikincisi isə beynəlmiləlçilik idi. Birinci meylə respublikaçıların 
ən nüfuzlu nümayəndəsi Lodc başçılıq edirdi. O, göstərirdi ki, 
biz ilk prezidentimiz Corc Vaşinqtonun vəsiyyətinə əməl etməli 
və narahat Avropadan kifayət qədər kənarda dayanmalıyıq. 
Beynəlmiləlçilər isə belə fikir irəli sürdülər ki, ABŞ dünyanın 
tərkib hissələrindən biridir. O, ancaq dünya ölkələri ilə əlaqədə 
öz inkişafını təmin edə bilər.   
Müharibə ölkədə siyasi partiyaların, sol təmayüllü 
təşkilatların da fəaliyyətinin güclənməsinə  səbəb oldu. Con 
Ridin rəhbərliyi ilə xarici mənşəli amerikalılardan 1919-cu ilin 
avqustun 31-də Amerika Kommunist Partiyası, Ç.Rutenberqin 
başçılığı altında ilin sentyabrın 1-də köklü amerikalılarda 
Amerika kommunist partiyası  təşkil edildi. 1921-ci ilin 
mayında bu partiyalar birləşib ABŞ Kommunist partiyası 
 
150
adlandı. Onun rəhbəri isə C.Rutenberq oldu. Müharibədən 
sonra ölkədə  tətillər də baş verirdi. 1919-cu ilin sentyabrında 
poladəritmə  sənyesinin 365 min fəhləsinin tətili nəticəsində 
əmək haqqı artırıldı, 8 saatlıq iş günü tətbiq edildi. Kollektiv 
müqavilələr bağlanmağa icazə verildi. S.Hampers başda 
olmaqla Amerika Əmək Federasiyası  əməklə kapitalın 
əməkdaşlığını qurmağa başladı. Sosial ziddiyyətlər yumşal-
dıldı, islahatların həyata keçirilməsi genişləndirildi. 
1920-ci ilin prezident seçkiləri  ərəfəsində Vilson 
vəziyyəti düzəltmək üçün konstitusiyaya 2 düzəliş etməyi təklif 
etdi (ABŞ konstitusiyası Corc Dikkenson tərəfindən tərtib edil-
miş, 1787-ci il sentyabr ayının 17-də qəbul olunmuşdu. Konsti-
tusiyada cəmi 7 maddə vardır. Bu vaxta qədər ona 26 əlavə 
edilmişdir). Vilsonun konstitusiyaya etmək istədiyi 
düzəlişlərdən biri ondan ibarət idi ki, 21 yaşına çatmış qadınla-
ra da kişilərlə  bərabər seçki hüququ verilsin. BU XIX düzəliş 
idi. ABŞ əhalisinin əksəriyyəti protestant olduğu üçün bu təklif 
böyük həyəcana səbəb oldu. Çünki onlar qadını bu vaxta qədər 
ancaq mətbəxdə, kilsədə  və ailədə görmək istəyirdilər. 
Konstitusiyaya edilən 18-ci düzəlişə görə isə spirtli içkilərin 
istehsalı  və istehlakı qadağan edilirdi. Lakin bu qara bazarın 
genişlənməsinə və çirkli pulların işə düşməsinə səbəb oldu.  
 
ABŞ Uorren Hardinq və Kalvin Kulicin  
prezidentliyi dövründə 
 
Prezident Vilsonun xəstəliyini onun təkrar prezident 
seçkilərində iştirak etməsinə imkan vermirdi 
1920-ci ilin noyabr ayında keçirilmiş prezident seçkilə-
rində respublikaçıların nümayandəsi Hardinq prezident seçildi. 
Handinq müharibə dövründə xaricilərə  və radikallara 
inamsızlığı artan Amerika xalqının  əhval-ruhiyyəsini nəzərə 

 
151
almağı vacib hesab etdi. O, Oqayo ştatından idi. Uorren 
Hardinq hökuməti ilk növbədə iqtisadiyyatın dövlət 
tənzimlənməsinə ayrılan büdcə  xərclərinin azaldılması  təklifi 
ilə konqresdə  çıxış etdi. O, "normal zaman" və "normal 
qaydalar"  şüarını irəli sürərək fərdiyyətçilik prinsipini əsas 
götürdü. Hökumət  şəxsi biznesin inkişafına xüsusi fikir verdi. 
Əməklə kapital arasında  əməkdaşlıq yaradılması  məqsədi ilə 
həmkarlar ittifaqları assosiasiyaları yaradıldı.1921-ci ildə 1920-
ci illə müqayisədə federal hökumətin xərcləri iki dəfə  aşağı 
düşərək 3,3 milyard dollar təşkil etdi. 
1920-ci ilin yayında ölkədə iqtisadi böhran başlandı, 
istehsal aşağı endi. Xarici ticarət iki dəfə azaldı, işsizlik artdı, 
əmək haqqı 25-50% ixtisar edildi. Lakin böhran 1921-ci ilin 
sonu 1922-ci ilin əvvəllərində iqtisadi yüksəlişlə  əvəz olundu. 
ABŞ-da iqtisadi böhranın tez qurtarmasının səbəbləri daxli 
bazarın geniş tutumlu olması, yeni sənaye sahələrinə iri həcmli 
kapital qoyuluşu, ABŞ mallarının xarici ölkələrə ixracından və 
onun verdiyi borclardan gələn gəlirlər ilə əlaqədar idi. 1922-ci 
ildən iqtisadiyyatda inkişaf və ya "çiçəklənmə" ("prosperite") 
dövrü başlandı. 1920-1929-cu illərdə bankların sayı 30 mindən 
24 minə düşsə də, onların kapitalı 21 mlrd. dollara qədər artdı. 
Qardinqin hakimiyyəti illərində rüşvətxorluq halları artdığına 
görə üç nazir istefaya getməli oldu.  
Bu dövrdə ABŞ-ın xarici siyasətində təcridçiliyin üstün-
lük təşkil etməsinə baxmayaraq xarici iqtisadi əlaqələr 
genişləndirildi. ABŞ 1921-ci ilin avqustunda Almaniya ilə 
seperat sülhbağladı. Latın Amerikasında öz nüfuzunu 
gücləndirdi. Uzaq Şərqdə  İngiltərə-ABŞ, Yaponiya-ABŞ 
arasındakı problemlər Vaşinqton konfransında qismən həll 
edildi. 
1920-1931-ci illərdə ABŞ-ın xarici kapital qoyuluşu 
11,6 milyard dollar təşkil edirdi. Kapital ixracının 40%-i 
Arvopa, 22%-i isə Latın Amerikası ölkələrinin payına düşürdü. 
 
152
İxrac artdı. ABŞ sənayesi istənilən rəqibinə qalib gəlməyə qadir 
oldu. 
1923-cü ilin avqustun 2-də Alyaskaya səfəri zamanı 
Hardinqin ölümündən sonra vitse-prezident respublikaçı Kalvin 
Kuliç onun yerini tutdu 1924-cü il prezident seçkilərində Kulic 
qələbə qazandı. Onun daxili siyasəti ölkə iqtisadiyyatının 
gücləndirilməsinə yönəldilmişdi.  İri kapitala qoyulan vergi 
azaldıldı Kulic "ABŞ-ın işi biznesdir" şüarını irəli sürdü. 
Radiotexnika və elektrotexnika sənayesinin inkiaşfına diqqət 
artırıldı.  İstehsal üzərində dövlət nəzarəti ləğv edildi. Məcmu 
milli məhsul istehsalı 54% artdı. Dünya sənaye məhsulu 
istehsalında, ABŞ-ın payı 44,8 faiz təşkil etdi. Çiçəklənmə 
illərində istehsala yeni texnika, texnologiya və konveyer 
sistemi tətbiq edildi. «Kənd təsərrüfatının bərabərliyi»  şüarı 
irəli sürüldü. 
Xarici siyasətdə proteksionizm siyasəti tətbiq edildi. 
1929-cu ildə xarici ticarətin həcminə görə ABŞ İngiltərəni ötüb 
keçdi. Kulic hökuməti 1924-cü ildə yeni vergi qanunu qəbul 
etdi. Qanuna görə yüksək gəlirli  şəxslərin ödəyəcəyi vergi 50 
%-dən 40 %-ə endirildi. Dövlət borcu azaldıldı. Dövlətin  
iqtisadiyyata müdaxiləsinin  azaldılması  nətisəsində xüsusi 
biznes inkişaf etdi. İri biznesin özünü tənzimləmə sistemi 
təşəkkül tapdı.  
Hökumət fermer təsərrüfatını inkişaf etdirmək məqsədi 
ilə onlara kredit verdi. Ölkədə  həyat səviyyəsi yaxşılaşdı. 
Avtomobil, soyuducu, telefon, radio və başqaları gündəlik 
məişətə daxil oldu. İstehlak kreditləri sisteminin tətbiq edilməsi 
xalqın rəğbətini qazandı. Sosial etirazlar azaldı. Bütün bunlarla 
bərabər bu dövrdə "Ku-kluks-klan" təşkilatı  yəhudilərə, 
zəncilərə, katoliklərə  və mühacirlərə qarşı mübarizəni 
gücləndirdi. Onların başlıca məqsədi ağ, kənd, protestant və 
anqlosakson Amerikasının qurulması idi. Bu problemi həll 
etmək üçün 1924-cü il aprelin 16-da yeni mühacirət qanunu 

 
153
qəbul edildi. Şərqi Asiyadan mühacirət axını qadağan edildi, 
digər ölkələrdən mühacirət edənlərə isə məhdudiyyət qoyuldu.  
Kulic hökumətinin xarici siyasəti amerikan kapitalını 
qoymaq üçün sərfəli yerlər tapmağa, xammal və satış ba-
zarlarına yiyələnməyə doğru yönəldilmişdi. Avropa ölkələri ilə 
iki tərəfli münasibətlər inkişaf etdirildi. O, Almaniya ilə  əla-
qədar "Daues planı"nının qəbul edilməsinə nail oldu. borclar 
məsələsinə diqqət yetirdi. Böyük Britaniya, Fransa, İtaliya, 
Belçika və Çexoslavakiya ilə  hərbi borcların bir hissəsinin 
ödənməsinə dair saziş bağlandı. Fransa Xarici İşlər naziri 
Aristid Brianın Milli siyasətdə müharibədən imtina edilməsi 
haqqında təklifini alan ABŞ hökuməti bu təkliflə razılaşdı. 
«Brian – Kelloq pakt»ı imzalandı. 1923-1929-cu illərdə Latın 
Amerikası ölkələrinə yardımlar edərək bu regionda iqtisadi, 
siyasi və hərbi cəhətdən xeyli möhkəmləndi. 
Çinə münasibətdə "açıq qapılar" siyasəti yeridildi.ABŞ-
ın Filippin və Havay adalarında hərbi-strateji mövqeləri 
möhkəmləndi. Bir sözlə, Kulicin hakimiyyəti illərində ABŞ-ın 
beynəlxalq nüfuzu xeyli gücləndi. 
 
      ABŞ dünya iqtisadi böhranı dövründə (1929-1933-cü illər) 
 
1928-ci ildə prezident seçilən respublikaçıların liderlə-
rindən olan Herbert Huverin "çiçəklənmə" və "ABŞ kapitaliz-
minin müstəsnalığı" siyasəti özünü doğrultmadı. Onun 
prezidentliyi dövründə "ciddi fərdiyyətçilik" və  "şəxsi 
təşəbbüsə yol verilməsi" prinsipləri yeganə prinsip oldu. Huver 
hökuməti daxili siyasətdə yoxsulluğu aradan qaldırmaq üçün 
plan işləyib hazırladı. Lakin başlanan dünya iqtisadi böhranı 
müasirləri tərəfindən böyük təşkilatçı və mühəndis adlandırılan 
Huverin  bu planının həyata keçirilməsinə mane oldu. ABŞ 
Huverin dövründə dolların sabit valyuta kimi tanınması  və 
onun beynəlxalq pul vahidinə çevrilməsinə nail oldu.  
 
154
1929-cu ilin oktyabrında Nyu-York birjalarının birində 
baş verən hadisə, yəni səhmlərin qiymətinin birdən-birə 
ucuzlaşması böyük çaxnaşmaya səbəb oldu. 1929-cu ilin 
oktyabr ayının 24-də dünya maliyyə mərkəzi olan Nyu-Yorkun 
birjalarında 12,8 milyon səhm satıldı ki, bu da əvvəlkilərdən 
1,5 dəfə çox idi. Oktyabr ayının 29-da isə satılan səhmlərin sayı 
16,4 milyona çatdı. Qiymətli kağızların kursu sürətlə  aşağı 
düşməyə başladı. Belə sürətlə azalma daha üç ili davam etdi. 
1933-cü ilin martına qədər 1929-cu illə müqayisədə səhmlərin 
dəyəri 4,5 dəfə azaldı. 
1929-cu ilin oktyabr ayının 24-nə qədər olan dövrlə mü-
qayisədə Amerika Birləşmiş  Ştatlarında sənaye məhsul isteh-
salının ümumi həcmi 1930-cu ildə 80.7 %-ə, 1931-ci ildə isə 
68.1 %-ə endi. 1932-ci ilin yayından 1933-cü ilin yazınadək 
böhranın nisbətən daha da dərinləşdiyi müşahidə edilirdi. 
Ümumdünya iqtisadi böhranı  nəticəsində ABŞ  sənayesi 
1932-ci ilin iyulunda özünün ən aşağı  səviyyəsinə düşdü, 
istehsal 1913-cü il səviyyəsinə endi. 1929-cu illə müqayisədə 
1932-ci ildə ABŞ-da sənaye məhsulu istehsalı 46% azaldı. Ağır 
sənaye xüsusilə daha çətin vəziyyətə düşdü. Ölkədə milli gəlir 
2 dəfə, xarici ticarət 3 dəfə aşağı endi. Fəhlə sinfinin vəziyyəti 
daha da ağırlaşdlı. 
Dünya iqtisadi böhranı aparıcı kapitalist dövlətlərinin iq-
tisadiyyatını ən azı bir rüb geri atdı. Dünya sənaye istehsalının 
həcmi 38%, ticarətin həcmi və  kənd təsərrüfatı  məhsullarının 
istehsalı 30% azalmış oldu. Dünya bazarında rəqabət kəskin-
ləşərək ticarət müharibəsi xarakteri almağa başladı. Təkcə 
1929-1934-cü illərdə 76 ölkə kömrük vergilərini artırdı. 
Ticarət rəqabətinin artması ilə əlaqədar ölkələr arasındakı 
maliyyə  əlaqələrinin  ənənəvi  əsasları pozulmuş oldu. İnfil-
yasiya ABŞ-ı dolların qızıl standartlarından əl çəkməyə məcbur 
etdi. Nəticədə 56 dövlətin dollar ilə bağlı valyutası qiymətdən 

 
155
düşdü. 1932-ci lin əvvəli üçün tam işçizlər 26 milyon, işini 
tamam itirməyənlərlə birlikdə bu rəqəm 30 mln. nəfərə çatırdı. 
Dünya iqtisadi böhranı beynəlxalq münasibətlər sahəsinə 
də  əhəmiyyətli dəyişikliklər gətirdi. Məhz bu dövrdə Versal-
Vaşinqton siyasi sisteminin əməli iflası başlandı. İqtisadi böh-
ran fərdiyyətçilik,  şəxsi təşəbbüs və sahibkarlığın hüdudsuz 
azadlığı ideyalarının parıltısını söndürmüş oldu. 
Avropa ölkələrindən fərqli olaraq ABŞ-da sosial sığorta 
sisteminin olmaması vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı. Amerika-
lılarda o vaxta qədər belə bir psixologiya formalaşmışdır ki, hər 
bir  şəxs həyatda ancaq özünə arxalanmalıdır, dövlətə ümid 
etməməlidir. Onlar çətin vəziyyətdə ancaq xeyriyyəçilərə ümid 
bəsləyə bilərdilər. Lakin böhran illərində onların psixologiya-
sında dəyişiklik yarandı. Onların diqqəti dövlətə yönəlməyə 
başladı. Bu dövrdə meydana çıxan ən böyük kütləvi hərəkatlar 
dövlətin köməyini tələb edirdilər. 
On minlərlə zavodun, fabrikin, müəssisənin və digər is-
tehsal və qeyri-istehsal sahələrin bağlanması  işsizliyin kütləvi 
surətdə artmasına səbəb oldu. Əmək haqqı fondu 2 dəfə ixtisara 
getdi. Artıq 1933-cü ildə ABŞ-da 17 milyon işsiz vardı. 
İşçizlərin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün Huver iri şəhərlərin 
kənarlarında xüsusi qəsəbələr salmağa başladı. Burada fəhlələr 
dövlət hesabına təmin olunur və yaşayırdılar. Bunlar «Huver 
villaları» adlanırdı. Tezliklə  prezident Huver «çiçəklənmə» 
prezidenti kimi deyil, «aclıq» prezidenti kimi şöhrət qazandı.  
Fermerlərin vəziyyəti son dərəcə  ağırlaşdı. 1930-cu ildə 
Huver tərəfindən fermerlər üçün ticarət palatası təşkil edilsə də, 
bu vəziyyətdə dəyişiklik yaratmadı. 1929-1934-cü illər ərzində 
borc və vergini ödəyə bilmədiyinə görə 897 fermer təsərrüfatı, 
başqa sözlə, ölkədəki fermer təsərrüfatlarının təxminən 14%-i 
satılmışdı. 
1931-ci ilin payızında sənaye və aqrar böhranın daha da 
dərinləşməsi maliyyə böhranına da səbəb oldu. Maliyyə 
 
156
böhranı ən kəskin səviyyəyə 1933-cü ilin fevral-martında çatdı. 
Ölkəni bankların məhvi dalğası bürüdü. Bu dövrdə Huverin 
yeritdiyi yeganə siyasət iri korporasiyalar, inhisarlar və iri 
bankların iflasa uğramasının qarşısını almaq məqsədilə 1930-cu 
ildə Maliyyənin yenidən qurulması korporasiyasını  təşkil 
etməsi oldu. Bu müəssisə digər korporasiyalara kredit 
buraxmağa başladı. ABŞ SSRİ-dən gələn mallar üzərinə qadağa 
qoyduqda, SSRİ  də ABŞ mallarının alınmasını dayandırdı  və 
sifarişi Avropa ölkələrinə verdi. Bu ABŞ biznesmenləri içində 
xüsusi həyəcana səbəb oldu. Huver hökuməti SSRİ-dən gələn 
mallar üzərinə qadağanı təxirə salmağa məcbur oldu.  
Böhran illərində həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti xeyli 
genişləndi. Fəhlə 
hərəkatına rəhbərlik etmək üçün 
İstehsalçıların həmkarlar ittifaqlarının konqresi təşkil edildi. 
1886-cı ildə Hampers tərəfindən təşkil edilmiş ixtisaslı  fəh-
lələrin həmkarlar təşkilatı olan ABŞ  Əmək Federasiyasından 
fərqli olaraq İstehsalçıların Həmkarlar  İttifaqı konqresi ix-
tisassız fəhlələri özündə birləşdirirdi. 1930-cu ilin 6 mart günü 
ABŞ-da və bütün dünyada işsizliyə qarşı mübarizə günü kimi 
qeyd edildi. ABŞ-da aclıq yürüşləri  geniş yayıldı. 1931-1932-
ci ildə Vaşinqtona müharibə iştirakçılarının 2 dəfə aclıq yürüşü 
oldu. 1932-ci ildə 24 min Birinci dünya müharibəsi 
iştirakçısının Vaşinqtona yürüşü və onların pensiyaları artırmaq 
tələbi nəinki yerinə yetirilmədi, o zaman silahlı qüvvələrin baş 
ştatının rəisi general Makkarturun başçılığı ilə gülləbaran 
edildi. Bu hadisə bütün dünyada həyəcana səbəb oldu.  
Huver hökumətinin xarici siyasətdə  əsas məqsədi 
dünyada ABŞ-ın hərbi-siyasi və iqtisadi mövqelərini daha da 
möhkəmləndirmək idi. 1930-cu ilin yanvar-aprelində keçirilən 
London dəniz konfransında, ABŞ 18 kreyserə sahib oldu. 
Huver hökuməti xarici siyasətdə beynəlxalq vəziyyəti 
gərginləşdirməyə  gətirib çıxaran siyasət yeridirdi. Huver 
hakimiyyətə  gələn kimi elan etdi ki, onun əsas vəzifəsi 

 
157
sosializmi qəbrə qoymaqdır. O, yeganə prezident idi ki, 
Rusiyanı yaxşı tanıyırdı. Onun Maykopda çoxlu neft mədənləri 
vardı. Lakin sovet Rusiyası onu bunlardan məhrum etmişdi. 20-
ci illərdə o, humanitar yardım gətirmək bəhanəsi ilə  dəfələrlə 
Sovet Rusiyasında olmuşdu. O, SSRİ-yə qarşı düşmən ruhda 
idi. Ona görə  də, Huver 1932-ci ildə Lozanna konfransında 
Almaniyanın təzminatdan birbaşa yaxa qurtarmasına nail 
olmaqla  əslində ona Sovet Rusiyasına qarşı müharibəyə 
hazırlaşmaq üçün imkan yaratmaq məqsədini güdürdü. 1932-ci 
ilin dekabrında Cenevrədə keçirilən təksilaha dair konfransda 
ABŞ Almaniyanın silahlanmasına razılıq verdi.  1931-ci ildə 
Yaponiya Mancuriyanı  işğal etdikdə  və orada oyuncaq Man-
Çjo-Qo dövləti yaratdıqda ABŞ bu məsələni sakitliklə qarşıladı 
və  hətta Yaponiyaya neft və neft avadanlığı satmağını da 
davam etdirdi. Bundan məqsəd onu da SSRİ-ə qarşı yönəltmək 
idi. Lakin Yaponiya SSRİ-ni ehtiyatda saxlayaraq cənuba üz 
tutdu. Çünki ABŞ-Yaponiya ziddiyyətləri daha dərin idi və 
tezliklə ABŞ bunu başa düşdü. Ona görə də ABŞ hökuməti açıq 
şəkildə bildirdi ki, Çində Yaponiyanın heç bir işğalını tanımır. 
1932-ci il yanvarın 7-də  qəbul edilən “Stimson doktrinası” 
Yaponiyanın mövqeyini zəiflətməyə yönəldilmişdi.  
Bu dövrdə Latın Amerikasına qarşı "böyük dəyənək" 
siyasəti yenidən fəallaşdı. ABŞ çalışırdı ki, İngiltərənin Latın 
Amerikası ölkələrinə kapital ixracı azalsın. ABŞ-Latın 
Amerikası ölkələrini bir-biri ilə toqquşdurmağa çalışaraq bu 
regionda hökmranlığı  ələ almağa cəhd edirdi. Huverin 
hakimiyyəti dövründə Boliviya ilə Paraqvay, Kolumbiya ilə 
Peru arasında müharibə baş verdi. 
1929-1933-cü illər dünya iqtisadi böhranı ABŞ-ın 
hakim dairələri qarşısında sosial-iqtisadi, siyasi və ideoloji 
problemləri həll etmək zərurətini qoydu. "Sərt fərdiyyətçilik" 
ideologiyasına yenidən "nəzər" salmağın vacibliyini vəziyyət 
 
158
özü tələb edirdi. Eyni zamanda lazım gəlirdi ki, dövlət iqtisadi 
və sosial münasibətlərə fəal müdaxilə etsin. 
 
Franklin Ruzveltin "Yeni xətt"i 
İqtisadi sahədə həyata keçirilən islahatlar 
1932-ci ilin noyabrında, prezident seçkilərində respubli-
kaçılar yenidən Huverin namizədliyini irəli sürmələrinə baxma-
yaraq, o, müvəffəqiyyət qazanmadı. Demokratlar partiyası seç-
kilərdə qalib gəldi. Onun lideri Franklin Ruzvelt 22810 min səs 
toplayaraq prezident seçildi. Amerika mətbuatı bunu "güclü-
lərin qələbəsi" kimi qiymətləndirdi. F.Ruzvelt 1882-ci ildə varlı 
bir ailədə anadan olmuş, mənşə etibarilə holland idi. O, Teodor 
Ruzveltlə  əminəvəsi idi. Franklin Ruzvelt əvvəlcə Harvard 
universitetini, sonra isə Kolumbiya Universitetinin hüquq 
fakültəsini bitirmişdi. 1913-1920-ci illərdə o, Hərbi Dəniz 
Nazirinin köməkçisi vəzifəsində  işləmişdi. 1921-ci ildə 
polimelit xəstəliyinə tutulmuş və ömrünün sonunadək ayaqları 
iflic vəziyyətində qalmışdı. Möhkəm iradəsi və anasının 
mənəvi dayaq olması Ruzveltin siyasi fəaliyyətlə yenidən 
məşğul olmasına imkan yaratdı. 1928-1930-cu illərdə o, Nyu-
York ştatının qubernatoru seçildi. 1932-ci ildə isə ABŞ-ın 32-ci 
prezidenti oldu. Ruzvelt hakimiyyətə  gələnə kimi prezident 
seçilmiş şəxs ancaq bir ildən sonra prezident kürsüsünə əyləşə 
bilərdi. Ruzvelt konstitusiyaya edilmiş 20-ci əlavə ilə bunu 
təxirə saldı. Bu əlavəyə görə prezident seçilmiş adam növbəti 
ilin yanvar ayının 20-də prezident kürsüsünə  əyləşə bilərdi. 
Ruzvelt 1933-cü ilin mart ayının 4-də prezident kimi fəaliyyətə 
başladı. Həmin gün ABŞ konqresi də  fəaliyyətə başladı  və 73 
gün davam etdi ki, bu ABŞ tarixində «uzunmüddətli konqres» 
kimi qaldı.  
Ruzvelt hakimiyyətdə olduğu ilk 100 gün ərzində 70-
dən çox qanun qəbul etdi. Bu Ruzveltin "Yeni xətti" adlan-

 
159
dırıldı  və prezidentin "100 günü" ifadəsi də buradan yarandı. 
"Yeni xətt"in ideya müəllifi ingilis iqtisadçısı Con Keyns Mey-
nard idi. Lakin bu ifadə Ruzveltin 1932-ci il iyulun 2-də 
demokratlar partiyasının iclasında onun namizədliyi irəli sü-
rülərkən etdiyi məruzəsindən götürülmüşdü. 
Ruzvelt konsepsiyası Huver konsepsiyasından böhran-
dan çıxmağın həllinə münasibətdə  aşağıdakı  cəhətlərlə  fərq-
lənirdi. Birincisi, "Yeni xətt"in  yaradıcısı bunu beynəlxalq sə-
bəblərlə yox, ölkə daxilindəki sosial-iqtisadi səbəblərə bağlayır 
və vacib hesab edirdi ki, ABŞ-ın sosial-iqtisadi institut 
strukturunda bəzi islahatlar keçirilməlidir. İkincisi, o, bu vaxta 
qədər ABŞ-da hökm sürən "fərdiyyətçilik" prinsiplərindən daha 
cəsarətlə yan keçərək federal hökumətin funksiyalarını geniş-
ləndirmək prinsipinə üz tuturdu. Üçüncüsü, əgər Huver kütləvi 
etirazlara qarşı qulağını bağlayırdısa, F.Ruzvelt Amerika 
xalqının əhval-ruhiyyəsini nəzərə almağı vacib bilirdi. 
Ruzvelt bildirdi ki, bizim qorxmalı olduğumuz bir şey 
varsa, o da qorxunun özüdür. Ruzvelt prezident seçildiyi ilk 
dövrdə ölkədəki vəziyyəti, beynəlxalq şəraiti və Amerika xalqı-
nın  əhval-ruhiyyəsini diqqətlə öyrəndi. Huverdən fərqli olaraq 
o, aşağı kütlələri öz tərəfinə  cəlb etməyi lazım bildi. O, gös-
tərirdi ki, ABŞ-da «unudulmuş» adamlar üçün yaxşı  şərait 
təmin edilməlidir. O, həmçinin Huverdən fərqli olaraq "milli 
birlik" yaratmaq məsələsini ön plana çəkdi. O, ölkənin "qızıl 
fondu" olan elm adamlarından ibarət «beyinlər tresti» 
yaratmağı lazım bilirdi. Ruzvelt filosofları, iqtisadçıları, 
tarixçiləri bu işə  cəlb etdi. Bundan sonra islahatlar keçirməyə 
başladı.  İslahatlarda 2 cəhət özünü göstərirdi. Bunlardan biri 
dərin maliyyə sistemi yaratmaq, ikincisi isə «unudulmuş» 
adamları razı salmaq. "Yeni xətt" adlanan bu siyasətin 
mahiyyəti dövlətin iqtisadiyyata fəal müdaxiləsini təmin etmək 
idi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu fikri ondan qabaq elektrik 
inhisarının prezidenti Svoys irəli sürmüşdü. O, göstərirdi ki, 
 
160
belə  çətin dövrdə dövlət mütləq iqtisadiyyata müdaxilə 
etməlidir.  
İslahatlara Ruzvelt banklardan başladı. Bankların böh-
ranı Ruzveltin qətiyyətli olduğunu və novatorçuluq 
qabiliyyətini dərhal aşkara çıxartdı. Ruzvelt göstəriş verdi ki, 
martın 9-da ölkədəki bütün banklar fəaliyyətini dayandırsın. 
Məqsəd hökumətin banklar sisteminə  nəzarətini təmin etmək 
idi. Martın 13-dən  əvvəl ölkənin 12 şəhərində, sonra 250 
şəhərində sağlamlaşdırılmış banklar fəaliyyətə başladı. 
Böhrandan  əvvəl ölkədə 20 mindən artıq bank var idisə, indi 
onların sayı 5200 idi. Ruzvelt göstərirdi ki, bankın depozit, 
investisiya funksiyası olmalıdır. O, göstərirdi ki, 45 milyard 
dollara qədər banka vəsait qoyula bilər.  İkinci tədbir dolların 
qızıl standartının qadağan edilməsi idi. Kağız pul qızıl pulla 
dəyişdirilə bilməzdi. Qızılın alınıb-satılması qadağan edilirdi. 
Qızıl dövlət fondunda saxlanılmağa başladı. Merkantilizm 
siyasətinə uyğun olaraq ixrac artdı, idxal azaldı. Vətən sənayesi 
məhsullarının xaricə aparılması ölkəyə valyuta gətirilməsini 
təmin etdi.  
Ruzvelt sənayeni nizama salmaq üçün 1933-cü ilin iyun 
ayında Consonun başçılığı altında Sənayenin Milli İnzibati 
İdarəsi adlı orqan yaratdı. Həmin milli idarənin qarşısına 
qoyulan başlıca məqsəd məhsulun həcmini, xammal 
mənbələrini və satış bazarlarını düzgün müəyyənləşdirmək idi. 
Bunun üçün sənaye sahələri 17 qrupa bölündü. «Vicdanlı 
rəqabət» adlı ticarət qaydaları işlənib hazırlandı. Bu qaydalara 
557 əsas, 189 əlavə maddə salındı. Nəzərdə tutulurdu ki, dövlət 
tərəfindən müəyyən edilmiş  həmin komissiyanın hazırladığı 
kodeks üzrə  sənaye planlı  şəkildə inkişaf etdirilsin. Həmin 
hadisədən sonra Ruzvelti "sosializm qurmaqda" 
təqsirləndirdilər. 7
a
  bəndinə  əsasən həmkarlar ittifaqına hüquq 
verilirdi ki, fəhlə sinfinin əmək və  məişət  şəraitinin 
yaxşılaşdırılmasında başlıca rol oynasın.  

 
161
Ruzvelt fermerləri də yaddan çıxarmadı.  İri fermerlərə 
məsləhət gördü ki, əkin sahələrini azaltsınlar, həmçinin mal-
qaranı qırsınlar. 1933-cü ildə 10 milyon hektara qədər əkin sa-
həsi, 23 milyon baş mal-qara, 7 milyon donuz qırıldı. Bu işi gö-
rən fermerlərə mükafatlar müəyyən edildi. 1933-cü ilin ma-
yında Kənd Təsərrüfatı Milli İnzibati İdarəsi təşkil edildi. İda-
rənin rəhbəri kənd təsərrüfatı naziri vəzifəsini tutan Uolles 
oldu. Ruzvelt fermerlərin vəziyyətini yaxşılaşdırmağı başlıca 
vəzifə hesab edirdi. Ona görə fermerlərin yenidən fəaliyyətə 
başlaması və onlara kredit verilməsi məsələsi dövlət qayğısına 
çevrildi. Kənd təsərrüfatı islahatları 3 mərhələdə 1933-1936-cı 
ildə, 1936-1938-ci ildə və 1938-ci ildən sonra həyata keçirildi.  
İstər kənd təsərrüfatında, istərsə  də  sənayedə  səhmləri 
vahid planlı  şəklə salmaq üçün birjalar fəaliyyət göstərməyə 
başladı. Bu birjalar dövlət tərəfindən nəzarətə alındı. Qeyd 
etmək lazımdır ki, səhmlərin qeyri-dövlət səhmdar 
cəmiyyətlərdən alınıb-satılması qadağan edildi.  
"Yeni xətt" siyasəti tezliklə  həm daxildə, həm də 
xaricdə böyük əks-sədaya səbəb oldu. Ruzvelti kapitalizmin 
ümumi qayda-qanunlarına zidd hərəkət etməkdə 
təqsirləndirirdilər.  Əslində isə Ruzvelt burjua cəmiyyətini 
möhkəmləndirməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu.  
1935-ci ildə ABŞ Ali məhkəməsi Ruzveltin sənaye 
sahəsində  həyata keçirdiyi tədbirləri konstitusiyadan kənar 
hesab etdi. 1936-cı ilin yanvarında yenə  də ABŞ Ali 
məhkəməsi onun kənd təsərrüfatı sahəsində gördüyü tədbirləri 
qanundan kənar hesab etdi. Bütün bunlara baxmayaraq Ruzvelt 
ölkədə milli birliyə nail oldu.  
İqtisadiyyatda baş vermiş böhran 1933-cü ilin 
sonlarında durğunluq, 1933-1936-cı illərdə isə yüksəlişlə  əvəz 
olundu. Ruzveltin milli iqtisadiyyatı dirçəltmək siyasəti öz 
bəhrəsini verdi.  
 
162
Ruzveltin həyata keçirdiyi islahatlar üçün məşhur 
iqtisadçı Keynsin kəsirsiz büdcəyə nail olmaq siyasəti rəhbər 
tutulur və iqtisadiyyatın sağlam inkişafı üçün başlıca stimul 
hesab edilirdi. Ruzveltin gördüyü bütün bu tədbirlər ona xalq 
içərisində böyük rəğbət qazandırdı. O, millətin xilaskarı kimi 
tanındı. 
 
Ruzvelt hökumətinin sosial sahədə həyata keçirdiyi islahatlar  
«Yeni xətt»in II mərhələsi 1935-ci ildə başladı.  Əsas 
diqqət sosial islahatların keçirilməsinə yönəldildi. Çünki 
Ruzvelt hakimiyyətə  gələrkən vəd etmişdi ki, o, indiyədək 
«unudulmuş» adamları ilk növbədə yaddan çıxarmayacaqdır. 
Ruzvelt sosial islahatlar içərisində  işsizliyi ön plana çəkdi. 
1933-cü ildə  işsizliyə qarşı mübarizə komitəsi təşkil edildi. 
Həmin komitə xüsusi fond yaratdı ki, həm işsizlərin işlə təmin 
edilməsi, həm də onlara müavinət verilməsi məsələsini həll 
etsin. Təkcə 1933-cü ildə  işsizlərə 500 milyon dollara yaxın  
yardım göstərildi. Sonrakı illərdə isə bu yardımın miqdarını 4 
milyard dollara çatdırmaq nəzərdə tutulurdu. Artıq 1933-cü ilin 
sonunda 25 milyon adam dövlətdən müavinət alırdı. Ruzvelt 
hökuməti işsizlər üçün meşə düşərgələri təşkil etdi. Bu 
düşərgələrdə 18 yaşından 25 yaşına qədər gənclər işlə  təmin 
edilirdi. Onlar strateji əhəmiyyətli tikintilərdə çalışırdılar. Belə 
düşərgələr 6 ay müddətinə  təşkil edilirdi. Burada onlar həm 
yeməklə, həm də paltarla təmin olunurdu. Onlara 35 dollar pul 
da verilirdi. Hökumət bu iş üçün 3 milyard 300 milyon dollar 
vəsait ayırmışdı. 
1935-ci ilin iyulunda qəbul edilmiş "Əmək münasibətlə-
ri haqqında" qanun çox mühüm əhəmiyyətə malik sosial iyasət 
idi. Həmin qanunu senator Vaqner hazırladığı üçün o, tarixə 
Vaqner qanunu kimi daxil oldu. Qanunun qəbul edilməsi de-
mokratik qüvvələrin çox böyük qələbəsi demək idi. Həmin 
qanuna görə həmkarlar itttifaqlarının hüquqları genişləndirildi. 

 
163
Fəhlələrlə sahibkarlar arasındakı mübahisəli məsələləri həll et-
məkdə onlara böyük səlahiyyətlər verilirdi. ABŞ məhkəmə or-
qanları  həmkarlar ittifaqlarının hər hansı mübahisəli məsələlə-
rinə baxmalı idi. Piketlər, tətillər həmin qanuna görə 
leqallaşdırıldı. Həmkarlar ittifaqlarının icazəsi olmadan heç 
kimin müəssisədən kənar edilməsinə icazə verilmirdi.  
"Yeni xətt"in ən əhəmiyyətli qanunlarından biri 1935-ci 
ilin avqust ayında qəbul edilmiş "Sosial sığorta haqqında" 
qanun idi. Həmin qanun qocalığa və  işsizliyə görə sosail 
təminat məsələlərini ön plana çəkdi. Belə ki, qocalığa görə 
pensiya 65 yaşından təyin edilməyə başladı. Pensiya üçün xü-
susi fond ayrılması  nəzərdə tutulurdu. Bu fond müəssisələrin 
gəlirlərinin müəyyən hissəsindən, həm də  fəhlələrin  əmək 
haqqlarından tutulurdu. Nəzərdə tutulmuşdu ki, 1937-ci ildən 
fəhlələrin  əmək haqqlarından 1%-dən başlayaraq 1949-cu ilə 
qədər 3%-i miqdarında vergi tutulsun. Pensiyaların 1942-ci il 
yanvarın 1-dən verilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin bu işə 1940-
cı ilin yanvarından başlandı. «Sosial sığorta haqqında» qanuna 
görə  ər öldükdə arvad, arvad öldükdə  ər həmin  pensiyanı ala 
bilərdi. Pensiya 85 dollar miqdarında olmalı idi. Lakin 
fəhlələrin ixtisas dərəcəsindən asılı olaraq pensiya artıq da ola 
bilərdi. Ev qulluqçuları, kənd təsərrüfatı fəhlələri və dövlət qul-
luqçularının təqaüdləri aşağı idi. Bundan başqa çoxuşaqlı 
ailələrə,  şikəstlərə, dul qadınlara da pensiya vermək nəzərdə 
tutulurdu. 1938-ci ildə Ruzvelt hökuməti daha iki qanunun 
qəbul edilməsinə nail oldu. Bunlardan biri «Minimum əmək 
haqqı  və maksimum iş  həftəsi haqqında» qanun idi. Qanuna 
görə  iş  həftəsi 38 saat müəyyən olundu. 30-cu illərin II 
yarısında 2 milyona qədər fəhlənin əmək haqqı artırıldı. İkinci  
qanun isə «Əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması haqqında» qanun 
idi. Qanuna əsasən 16-18 yaşlı  gənclər üçün 6 saatlıq iş günü 
qoyulurdu. Onların gecə  və orqanizm üçün zərərli işlərdə 
işləməsi qadağan edilirdi. Həmçinin südəmər uşağı olan 
 
164
qadınlara 3 saatdan bir uşağı  əmizdirmək üçün vaxt ayrılırdı. 
Həmin qadınlar qısa iş günü müddətində işləməli idi.  
1936-cı il seçkilərində respublikaçılar Alfred Lindonu 
irəli sürmələrinə baxmayaraq Ruzvelt yenə də 27,6 milyon səs 
toplayaraq prezident seçildi.Onun gördüyü tədbirlər nəticəsində 
respublikaçılar öz elektratını itirdi. 
Ruzveltin unutduğu yalnız zəncilər oldu. Ölkədə 25 
milyon zənci yaşamasına baxmayaraq onlar haqqında heç bir 
mütərəqqi addım atılmadı.  
1937-ci ilin fevralında Ruzvelt Ali məhkəmədə islahat 
keçirmək haqqında konqresə müraciət etdi. Ruzvelt təklif edirdi 
ki, ali məhkəmə üzvləri 9 nəfər deyil, 7 nəfər olsun. Onlar 70 
yaşından sonra öz maaşları saxlanılmaqla təqaüdə çıxarılsınlar, 
həmçinin ali məhkəmə üzvləri 10 il müddətinə  təyin edilsin. 
Lakin konqres bunu qəti rədd etdi və bildirdi ki, guya bu bir 
tərəfdən ABŞ konstitusiyasına görə nəzərdə tutulmuş hakimiy-
yətin bölünməsi prinsipinə ziddir, digər tərəfdən isə, rüşvət-
xorluq üçün imkan yaratmış olar. Əsas səbəb isə o idi ki, ali 
məhkəmə üzvlərindən 7-sinin yaşı 70-dən çox idi. Ruzveltin 
gördüyü işlərdən biri də 1939-cu ildə prezidentin icra aparatının 
təsis edilməsi idi.  
Ruzveltin həyata keçirdiyi islahatlar ona böyük nüfuz 
qazandırdı və 1940-cı ildə onu üçüncü dəfə prezident seçilmə-
sinə  səbəb oldu. Bu heç də o demək deyildi ki, Ruzveltin ha-
kimiyyət illəri qarşudurmasız keçmişdi. ABŞ Ali məhkəməsi 
təkcə 1937-ci ildə «Yeni xəttin» 12 qanununu ləğv etmişdi. Bu 
dövrdə Ruzveltə qarşı ölkədəki bütün mürtəce qüvvələr bir-
ləşmişdilər. Bu birləşmənin  ən görkəmli nümayəndələri 
Luizana  ştatının qubernatoru Lonq, həmçinin keşiş Koflin idi. 
Koflin "Sosial ədalət naminə siyasi təşkilat", həmçinin "Kom-
munizm  əleyhinə ittifaq" adlı  təşkilat yaratdı. Bunlar əslində 
faşist təşkilatları idi. Amerika faşizmini «Xaç altında olan 
faşizm» adlandırırdılar. Lakin ABŞ-da faşizmin sosial bazası 

 
165
zəif olduğuna və Ruzveltin Amerika xalqının əhval-ruhiyyəsini 
əks etdirən real siyasətinə görə o, ayaq açmağı bacarmadı. 
1938-ci ildə Ruzvelt "Yeni xətt" siyasətini dayandırdı. 
Həyata keçirilmiş islahatların möhkəmləndirilməsinə daha çox 
diqqət yetirilməyə başlandı. "Yeni xətt" siyasəti böhrandan 
yaxa qurtarmağa imkan verdi. Bu həqiqət isə sübut etdi ki, ka-
pitalizm özünü islah etmək yolu ilə iqtisadi və sosial çətinlik-
lərin öhdəsindən gəlmək imkanına malikdir. 
 
F.Ruzveltin inzibati idarəsinin xarici siyasəti 
F.Ruzveltin "Yeni xətt" siyasətinin mühüm tərkib hissələ-
rindən birini də beynəlxalq münasibətlər sahəsi əhatə edirdi. 
Beynəlxalq vəziyyət ABŞ-ın xarici siyasətində  əsasən 
iki mühüm amili nəzərə almağı zəruri edirdi. Bu amillərdən biri 
1929-1933-cü illər dünya iqtisadi böhranı, digəri isə faşist 
Almaniyası və millitarist Yaponiyasının fəallaşması nəticəsində 
yeni dünya müharibəsi təhlükəsinin artması idi. Əgər böhran 
dünya iqtisadi-ticarət  əlaqələrini pozub, ABŞ-ı  təcridçiliyə sü-
rükləmişdirsə, dünya müharibəsi təhlükəsi isə, ümumi sülhün 
qorunması naminə beynəlxalq əməkdaşlığı zəruri edirdi. ABŞ-
ın xarici siyasətində  təcridçilik və beynəlmiləlçilik meylləri 
aydın şəkildə öz əksini tapmışdı. İqtisadi, sosial-siyasi, ideoloji 
sahədə ölkədə hökm sürən durğunluq xarici siyasətə  də öz 
təsirini göstərməyə bilməzdi. Xarici siyasət böhranla müba-
rizədə diqqətdən kənarda qala bilməzdi. ABŞ-ın xarici siyasəti 
XX  əsrin 30-cu illərində  də  ənənəvi  əsaslara söykənərək isti-
qamətlənmişdi. Belə ki, Latın Amerikasına qarşı Monro, Asi-
yaya qarşı "açıq qapılar" doktrinası, Avropaya münasibətdə isə 
təcridçilik əsas götürülürdü. Xüsusilə təcridçiliyə böyük diqqət 
yetirilirdi. Çünki bu qeyri-amerikan dünyasına amerikan 
dünyasının spesifik yanaşma prinsipi idi. 
Ruzvelt real siyasətçi idi. Onun məşhur tezisində 
göstərilirdi ki, "daxili siyasətdə buraxılmış hər hansı səhv ancaq 
 
166
o ölkənin fəlakətinə, xarici siyasətdəki səhv isə  bəşəriyyətin 
məhvinə  səbəb ola bilər." Ruzvelt beynəlxalq məsələləri 
diqqətlə öyrəndikdən sonra ABŞ-ın xarici siyasət strategiyasını 
aşağıdakı istiqamətlərdə davam etdirməyi lazım bildi. 
Ruzvelt belə hesab edirdi ki, ABŞ-ın 1933-cü ilə qədər 
SSRİ-ni tanımaması onu dünya xəritəsində  ağ  ləkə  şəklində 
göstərməsi və “qırmızıların təhlükəsi”nə qarşı açıq mübarizə 
aparması səhv olmuşdu. Çünki SSRİ dünyanın böyük dövlətlə-
rindən biri idi. Həmçinin SSRİ kimi geniş daxili bazara malik 
olan bir ölkə ilə münasibətə girməmək ABŞ iqtisadiyyatı üçün 
faydalı deyildi. Bunlar nəzərə alınaraq 1933-cü ilin yazında 
SSRİ ilə diplomatik münasibətlər yaratmaq üçün danışıqlar 
başlandı. Danışıqlarda ABŞ-nın dövlət katibi Xell, SSRİ-nin 
xarici işlər naziri Litvinov böyük rol oynadı. 1933-cü ilin 
noyabr ayının 16-da SSRİ ilə ABŞ arasında diplomatik 
münasibətlər yarandı. Məhz ABŞ-n Millətlər cəmiyyətində səyi 
nəticəsində 1934-cü ildə SSRİ  də bu cəmiyyətə daxil oldu. 
1935-1937-ci illər  ərzində SSRİ ilə ABŞ arasında iki ticarət 
sazişi bağlandı və mal mübadiləsi genişləndi. 
ABŞ-ın xarici siyasətinin ikinci mühüm istiqaməti 
Avropa ölkələri idi. ABŞ Corc Vaşinqtonun vəsiyyətini nəzərə 
alaraq Avropaya daha az nüfuz etmək siyasəti yeritməyə 
başladı. ABŞ bu dövrdə bildirdi ki, o, milli iqtisadiyyatını 
inkişaf etdirməyə daha çox diqqət yetirir. 1933-cü ilin 
avqustunda iqtisadi məsələləri həll etmək üçün Londonda 
çağırılmış konfransda Ruzveltin nümayəndəsi bildirdi ki, ABŞ 
Avropaya kredit və istiqraz verməkdən imtina edir.  
1935-ci ilin avqustunda ABŞ konqresi "Bitərəflik 
haqqında" qanun qəbul etdi. Həmin qanuna görə ABŞ müharibə 
edən tərəflərdən heç birinə silah və  ərzaq satmamalı idi. 
Qanunda həm təcavüzkar, həm də  təcavüz olunan ölkə 
eyniləşdirilirdi. Ona görə də, ABŞ İspaniya Respublikasına və 
İtaliyanın təcavüzünə  məruz qalan Efiopiyaya kömək etmədi. 

 
167
«Bitərəflik haqqında» qanun 1939-cu ilə  qədər qüvvədə qaldı. 
1939-cu ilin sentyabrın 1-də  İkinci dünya müharibəsi 
başlayandan sonra, ABŞ  həmin qanunda dəyişiklik etmək 
qərarına gəldi. ABŞ 1939-cu ilin sentyabrın sonunda Almaniya 
ilə müharibə edən dövlətlərə silah, ərzaq satmağa razı oldu. 
Lakin bu mallar nəqd pulla alınmalı  və  həmin dövlətlərin öz 
gəmilərində aparılmalı idi. 1941-ci ilin martında isə ABŞ 
konqresi Lend-liz qanununu qəbul etdi. Qanuna görə Almaniya 
ilə müharibə edən dövlətlərə borc, kredit və kirayə vermək 
nəzərdə tutulurdu. Həmin qanun ABŞ tarixinə «elan edilməmiş 
müharibə» kimi daxil oldu. 
ABŞ-nın xarici siyasətinin üçüncü istiqaməti Asiya idi. 
Asiyaya qarşı ABŞ  hələ vaxtilə irəli sürülmüş "açıq qapılar" 
doktrinasının tərəfdarı idi. Əslində bu ABŞ-nın mövqeyinin 
Çində, Uzaq Şərqdə  və Sakit okeanda möhkəmləndirilməsini 
nəzərdə tuturdu. Uzaq Şərqdə ABŞ çox ciddi diplomatik 
problemlərlə toqquşdu. Amerika-yapon ziddiyyətləri qaçılmaz 
fakt idi. Mancuriyanın Yaponiya tərəfindən işğalından sonra bu 
münasibətlər daha da kəskinləşdi. Siyasi-diplomatik rəqabətdə 
ABŞ 1921-1922-ci ildə Vaşinqton konfransında bağlanmış 
sazişdən istifadə etdi. 1928-ci ildə bağlanmış pakt da ABŞ-a 
imkan verdi ki, Yaponiyanı günahlandırsın. ABŞ-nın Uzaq 
Şərqdə Yaponiyaya qarşı siyasətinin  əslində  əsas məqsədi 
Yaponiya ilə münaqişədən uzaqlaşmaq idi. ABŞ Avropada 
vəziyyətin gərginləşməsindən də Yaponiya ilə kompromisə 
gəlmək üçün istifadə etmək istədi. Bu dövrdə Yaponiya ABŞ-
dan vacib hərbi-strateji materialların, demək olar ki, yarısını 
alırdı. ABŞ çalışırdı ki, SSRİ ilə Yaponiya toqquşsun, özü isə 
kənarda qalsın. Lakin gözlədiyinin əksi oldu.  
Ruzveltin dövründə xarici siyasətin dördüncü istiqaməti 
Latın Amerikası idi. Latın Amerikasına qarşı aparılan  əvvəlki 
siyasətlər Latın Amerikası xalqlarının ABŞ-a qarşı nifrətinə 
səbəb olmuşdu. Hələ 1904-cü ildə prezident Teodor Ruzvelt 
 
168
Panama kanalının çəkilişi ilə əlaqədar göstərirdi ki, bu məsələ 
ABŞ-ın milli mənafeyinə (siyasətdə milli mənafe terminini ilk 
dəfə T.Ruzvelt işlətmişdir) uyğundur və ABŞ-ın bütün Amerika 
dövlətlərinin daxili işlərinə qarışmağa ixtiyarı vardır. 1904-cü 
ildə ABŞ konqresi bu barədə qanun da qəbul etdi. Bu dövrdə 
Latın Amerikası ölkələrində aprizm adlı cərəyan hökm sürürdü. 
Onun mahiyyətini -"Amerika hindular üçündür" şüarı  təşkil 
edirdi. Ruzvelt Latın Amerikası ölkələrinə münasibətdə ilk 
növbədə onların etibarını qazanmağı qarşısına məqsəd qoydu. 
1904-cü il qanunu ləğv edildi. ABŞ silahlı qüvvələri Nikaraqua 
və Haitidən çıxarıldı. Latın Amerikası ölkələrinə qarşı Ruzvelt 
"mehriban qonşu" siyasəti yeritdi. Bu qonşuluğun arxasında 
Latın Amerikasına italyan, yapon, alman, ingilis kapitalının 
axınının qarşısını almaq məqsədi gizlənmişdi. Ruzvelt ABŞ 
prezidenti Monronun 1823-cü ildə irəli sürdüyü "Amerika-
amerikanlar üçündür" doktrinasını dirçəltmək istəyirdi. O, 
Amerika dövlətləri arası sistem yaratmağa çalışırdı. Bunun 
üçün Ruzvelt Latın Amerikası ölkələrinin ABŞ-la birlikdə 
1933-cü ildə Montevedioda, 1936-cı ildə Buenos-Ayresdə, 
1937-ci ildə Limada beynəlxalq konfranslarının çağırılmasına 
nail oldu. Həmin konfranslarda Latın Amerikası ölkələri ilə 
ABŞ arasındakı münasibətlərin bərabər hüquqlar səviyyəsində 
qurulması nəzərdə tutulurdu.  
30-cu illərin ikinci yarısında ABŞ-ın xarici siyasətinə 
münasibətdə ölkənin özündə iki istiqamət vardı. Bu istiqamət-
lərdən biri Huverin, Mellonun başçılıq etdiyi «təcridçilik» isti-
qaməti idi. Onlar belə hesab edirdilər ki, Avropa ilə heç bir 
əlaqə saxlamaq lazım deyil, xüsusilə  İngiltərədən uzaqlaşmaq 
lazımdır. ABŞ-a  İngiltərə lazım deyil. ABŞ öz milli iqtisadiy-
yatını özü yaratmalı, Almaniya və Yaponiya ilə  əlaqələrin 
inkişafına daha çox səy etməlidir. 
İkinci istiqamət Ruzvelt və Xellin başçılıq etdiyi «bey-
nəlmiləlçilik» idi. Onlar göstərirdilər ki, dünyanı faşizm təhlü-

 
169
kəsi bürüyüb. Almaniya İngiltərəni öz tərəfinə çəkmək istəyir. 
Dünya ölkələrinin yarısı İngiltərənin tərəfindədir. Ona görə də 
bu dünyada yaşayıb, dünyadan kənarda qalmaq olmaz. İngiltərə 
ilə əlaqələri inkişaf etdirmək vacibdir.  
ABŞ 1941-ci ilin dekabrına qədər müharibədə iştirak et-
məsə  də, getdikcə Böyük Britaniyaya hərbi-iqtisadi yardımını 
artırdı. Avropada qəribə müharibə başa çatdığından Ruzveltin 
irəli sürdüyü «Milli müdafiə proqramı»na əsasən konqres hərbi 
xərclərin 17.7 mlrd dollara, ordunun sayının isə 280 min 
nəfərdən 1 milyon 200 min nəfərə çatdırmaq haqqında qərar 
qəbul etdi. “Bitərəflik haqqında” qanunun bürün maddələrindən 
1941-ci ilin dekabrına kimi imtina edildi. 1941-ci ilin dekabrın 
7-də ABŞ Yaponiyaya müharibə elan etməklə  İkinci dünya 
müharibəsinə girmiş oldu. Çünki ilk növbədə ABŞ-ın milli 
mənafeyi, onun daxili və beynəlxalq vəziyyəti bunu tələb 
edirdi. 
 Dünya  hadisələrinin gedişi Ruzveltin haqlı olduğunu 
göstərdi Ruzveltin real siyasət aparması, gözəl təşkilatçılıq ba-
carığı, möhkəm siyasi iradəsi, praktik adam olması onun XX 
əsrin Eynşteyndən sonra İkinci adamı kimi tanınmasına səbəb 
oldu. 
 
170