Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

10-MAVZU. MANTIQ ILMINING PREDMETI, ASOSIY QONUNLARI.
TUSHUNCHA TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA 
143 
Yangi davrda F. Bekon birinchilardan bo‘lib metod muammosini mantiq fani 
doirasida taxlil qilgan. R. Dekart va I. Kantlar ham bu masalaga alohida e’tibor 
qaratganlar. Gegel metodologiya rivojiga muhim xissa qo‘shdi. Albatta, ilmiy 
bilish jarayonida har bir fan konkret tadqiqot ob’ektiga ega ekan, o‘zining maxsus 
tadqiqot usullarini ishlab chiqishi zarur. Masalan, fizikaga N.Bor qo‘shimcha qilish 
prinsipini kiritgan. 
Ba’zi bir fanlar tadqiqot ob’ektlari bo‘yicha bir – biriga yaqin bo‘lgani uchun, 
ularning tushunchalari, qonunlari va metodlari ham bir – biriga yaqindir. Xususan, 
bilishda xususiylik va umumiylik vazifasini bajaruvchi usullar mavjuddir. 
Ko‘pchilik fanlarda qo‘llaniladigan usullar umumiy usul deyiladi. Umumiy usul 
qo‘llanilishi doirasiga ko‘ra umumiy bo‘lgani bilan o‘z maxsus vazifasiga ega. 
Bunga misol qilib mantiq fanidagi tushuncha hosil bo‘lishining analiz va sintez, 
umumlashtirish va mavhumlashtirish kabi usullarini, shuningdek induksiya va 
deduksiya, qiyoslash va modellashtirishni ko‘rsatish mumkin. Bular bilishning 
umummantiqiy metodlari bo‘lib hisoblanadi Dialektika barcha fanlar uchun eng 
umumiy metod vazifasini bajaradi. 
Shunday qilib, bilish jarayonida ilmiy tadqiqotning xususiy, umumiy va eng 
umumiy usullari mavjud bo‘lib, ular o‘zaro bir – biriga bog‘liq.
Ilmiy bilish metodlarining nazariy asosi rivojlanib borayotgan fanning extiyojlari 
taqozasi bilan yuzaga kelgan bo‘lib, u tabiat, jamiyat va inson ongining murakkab 
hodisalarini to‘g‘ri ob’ektiv talqin etishga, fanning tabiiy aloqalarini ochishga 
imkon beradi. Hozirgi davrda ilmiy bilish faoliyatining takomillashgan shakllari va 
usullari, tartib qoidalari, mantig‘i va tuzilmalari fanda yangi – yangi yutuqlarni 
qo‘lga kiritish imkonini yaratmoqda. 
Tafakkur shakllari va qonunlarini o‘rganish, ulardan ongli ravishda foydalanish 
fikrlash madaniyatini o‘stiradi, xususan, fikrni to‘g‘ri qurish malakasini 
rivojlantiradi, bahs yuritishda o‘zining va boshqalarning fikriga tankidiy 
munosabatda bo‘lishga, suhbatdoshining mulohazalaridagi xatolarni aniqlashga, 
argumentlashdagi zaif bo‘g‘inlarni ochib tashlashga yordam beradi.
Muhokamani to‘g‘ri qurish, formal ziddiyatlar, xatolarga yo‘l qo‘ymaslikka 
erishish, aytish mumkinki, o‘ziga xos san’at-mantiq san’ati hisoblanadi. Bu 
san’atning nazariy asoslarini chuqur egallagan kishigina uning imkoniyatlarini 
amaliy muhokama yuritishda namoyish qila oladi. Shu o‘rinda buyuk mutafakkir 
Farobiyning mantiq ilmining ahamiyati haqida bildirgan quyidagi fikrlarining 
alohida e’tiborga loyik ekanligini ta’kidlash zarur. U shunday yozadi: “Bizning 
maqsadimiz aqlni, xatoga yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan barcha xollarda, to‘g‘ri 
tafakkurga etaklaydigan, uning yordamida har safar hulosa chikarayotganda 
adashishga qarshi ehtiyot choralarni ko‘radigan san’atni-mantiq san’atini 
o‘rganishdir. Uning asosiy qonun-qoidalarining aqlga bo‘lgan munosabati 
grammatika san’ati qoidalarining tilga bo‘lgan munosabatiga o‘xshash; xuddi 
grammatika kishilarning tilini to‘g‘rilash ehtiyoji sababli yaratilgani, unga xizmat 
qilishi zarur bo‘lgani singari, mantiq ham tafakkur jarayonini yaxshi amalga 

---