ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Vardı Əsgəranda minlərlə əsgər, 
Aslan yavrusu tək sarsılmaz ərlər. 
İrəli, irəli, ey islamlarım, 
Yağı yuvasını dağıdanlarım. 
 
Dəydi top gülləsi yad ordusuna, 
İstərəm alaylar dağılıb sına, 
İrəli, irəli, ey tərlanlarım, 
Geniş üfüqlərə can atanlarım. 
 
Görək mərd çıxacaq neçənci igid? 
Laləzar salacaq neçənci şəhid? 
İrəli, irəli, türk oğulları, 
Sizsiniz qısaldan uzaq yolları. 
 
Azərbaycan   hərb  tarixinin   səhifələrinə yazılacaq belə parlaq qələbələrin 
ömrü təəssüf ki, bundan sonra bircə ay davam etdi. Mikoyanın, Qazarovun, 
Avetisovun, Amazaspın quyruq bulayıb qabaqlarına düşdüyü bolşevik-daşnak 
ordusu bir ay sonra işğalçı kimi Bakıya soxuldu. 
Həyatının son dəqiqələrinə kimi o məşum günü ürək ağrısı ilə xatırlayan 
xalqımızın böyük oğlu Məmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı: “Azərbaycan 
Cümhuriyyəti hökuməti aprel ayının 27-də yuxusundan sərsəm bir halda qalxdı. 
Bir tərəfdə Bakı limanında lövbər salan dəniz qüvvələrinin üsyan bayrağı açdığını, 
digər tərəfdən Benaqazi (Binəqədi) Yanar dağı səmtdən Qızıl Ordunun atəş 
saçaraq gəldiyini və geri qaçmaq istərkən yolun türkiyəli bir zabitin komandasında 
olan “Yardım alayı” tərəfindən kəsildiyini gördü”. 
Bununla da dəhşətli, qorxunc bir dövr gəldi. Xüsusi bir amansızlıqla 
Vətənimizə hücum edən bolşevik-daşnak ordu birləşmələri vətənpərvər 
oğullarımızı qan içində boğdu. Ölkəmiz təqibə, böhtana məruz qaldı. Min cür 
həngamələrlə, izahı olmayan həbslərin dalğası gücləndi. On minlərlə günahsız 

adam güllələndi. Azərbaycan Milli Ordusunun min iki yüzdən çox əsgər və zabiti 
Arazı keçərək o taylı qardaşlarımıza pənah apardı. Təqib olunan minlərlə ziyalımız 
Türkiyə, Fransa və Almaniyaya mühacirətə getdi. Bolşevik-daşnak təqibinin 
əzabkeşlərindən biri - zabit Ələsgər Əsgərov Kəngərlinski şahidlik verir ki, 
“şəxsən özüm tərəfindən yoxlanılmış siyahıya görə, bolşeviklərin Azərbaycandakı 
ağalığı dövründə ancaq rütbəlilərindən məhv edilənlər: generallar - on iki, 
polkovniklər - iyirmi yeddi, kapitan və ştabskapitanlar, poruçik və podporuçiklər - 
qırx altı, praporşik və podpraporşik - yüz qırx səkkiz, qalanları - iki yüz altmış altı 
(hamısı müsəlman)... 1920-ci ilin aprelindən 1921-ci ilin avqustunadək 
Azərbaycanda qırmızı terrordan qırx səkkiz min adam öldürülmüşdü ki, bunun da 
çox hissəsi ziyalıların payına düşürdü".  
1920-ci il mayın 30-da “Kommunist” qəzeti bolşevik terrorunun alçaqlığına 
bəraət qazandıraraq, həyasızcasına “Layiqli cəza” adlı bir məqalədə yazırdı: “Ali 
inqilab tribunalı bu işə yalnız həqiqi proletar ədliyyə orqanları nümayəndələrinə 
xas olan ehtiyatlıq və təmkinlə nəzər salmışdır. Azərbaycanın azad əmək 
adamlarının mənafeyini əsas tutan tribunal heç bir “qanuni intiqam” duyğularına 
yol vermədən özünün soyuq və ölçüb-biçilmiş qərarını vermişdir”. 
Bolşeviklər “təmkinlə”, “soyuq və ölçülüb-biçilmiş” haqsız qərarları ilə 
Azərbaycan Milli Ordusunu say-seçmə, yüksək rütbəli zabitlərindən və general 
oğullarından məhrum etdilər. Adı və şöhrəti yetmiş ildən çox bağlı qapı arxasında 
qalan sərkərdələrimiz haqqında məlumatla bu gün tanış ola bilirik. 
  
 
GENERALLAR 
 
GENERAL-MAYOR HƏBİB BƏY SƏLİMOV - Baş Qərargah və 
dəftərxana rəisi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Hərbi naziri, tam artilleriya 
generalı Səməd bəy Mehmandarovun 26 fevral 1919-cu ildə, otuz nömrəli əmri ilə 
general-mayor rütbəsi ilə təltif olunub, 1920-ci ilin martında “Əsgəran müharibəsi” 
adı ilə məşhur olan cəbhənin qəhrəmanı. 1919-cu ilin iyul ayında briqada generalı 
Həbib bəy Səlimovun komandanlığı ilə Muğanda və Lənkəranda Azərbaycan milli 
hökumətini tanımaq istəməyən malakan və rus-erməni silahlı qüvvələri 
darmadağın edilmişdir. Düşməndən qənimət üçün götürdüyü bir təyyarəni, iyirmi 
dörd topu və altmış pulemyotu Azərbaycan Ordusuna təhvil vermişdir. Muğan və 
Lənkəranı ana yurdu Azərbaycana qaytaran Həbib bəy buraya qısa müddətə vali 
təyin edilmişdir. 
1918-ci ildə Qafqaz İslam Ordusunun sıralarında Azərbaycanda olmuş türk 
podpolkovniki Rüştü bəy “Bakının böyük hərb yollarında” (“Hərbi məcmuə”, 
1934-cü il, №93) kitabında Həbib bəyi igid bir sərkərdə kimi xatırlayır: “Cəsur və 
döyüş texnikasını gözəl bilən türk ordusunun yüksək rütbəli zabitləri tərəfindən 
layiqincə qiymətləndirilən polkovnik Həbib bəy rus ordusunda yetişmiş 
azərbaycanlı zabitlərdəndir. Döyüşlərdə cəbhə iki yerə ayrılırdı: şimal və cənub 
qruplarına. Cənub qrupunun komandiri polkovnik Həbib bəy Səlimov idi”. 
Hərbi tədqiqatçı, polkovnik-leytenant Mehman Süleymanov 1998-ci ildə 
Türkiyədə yaradıcılıq ezamiyyətində olarkən general eloğlumuz Həbib bəy 

haqqında dəyərli məlumatlar əldə etmişdir. Həmin faktlar əyani sürətdə göstərir ki, 
general Həbib bəy Səlimov daima ön cəbhədə olmuş və Azərbaycanı bolşevik-
daşnak hərbi qüvvələrindən xilas etmk üçün mərdliklə vuruşmuşdur. 
Həbib bəy Səlimovun komandanlıq etdiyi cənub qrupu Nəvai və Ağbulaq 
stansiyalarını bolşevik-daşnak qüvvələrindən azad etdikdən sonra o, Nuru paşaya 
aşağıdakı məzmunda raport göndərdi. 
“Birinci - bu gün Ağbulaq stansiyasını işğal edirəm. Yarın (1 avqust 1918-ci 
il) Ələti düşmən alsa da dəxi Allahın inayəti ilə işğal etmək üzrə irəliləyəcəyəm. 
İkinci - mütəaqibən (sonra) Bakı istiqamətində hərəkət edəcəyəm. Fəqət 
qrupun suyu qətiyyən yoxdur. Susuzluqdan əfrad (bəzi adamlar) bayılmış bir 
haldadır. Sürətlə su gətirilməsi üçün icab edənlərə əmr bulunmasını təkrar-təkrar 
rica edirəm. 
Üçüncü - Ələtdən sonra qaradan (torpaq yol) hərəkət edəcəyimdən bir minik 
avtomobilinin təhriki üçün əmr buyrulmasını rica edirəm”. 
...Avqustun birində cənub qrupunun komandanı Həbib bəy Səlimov Ordu 
komandanı Nuru paşaya göndərdiyi teleqramında bildirirdi ki, bu axşam Ələti işğal 
etdim. Dəfələrlə müraciət etməyimizə baxmayaraq, biz hələ də geridən içməli su 
almamışıq. Döyüşçülər susuz qaldığı kimi, lokomotivlər də su olmadığı üçün 
işləmir. Polkovnik Həbib bəy Səlimov susuzluğun qrupda ağır vəziyyət yaratdığını 
və su gətirilməyincə Ələtdən o yana hərəkət etməyin mümkünsüzlüyünü 
vurğulayır. 
H.Səlimovun milli Azərbaycan Ordusunun formalaşdırılmasında da böyük 
tarixi xidmətləri vardır. Hələ 1918-ci ilin avqustunda Qafqaz İslam Ordusu 
komandanı Nuru paşanın əmri ilə Azərbaycan korpusu yenidən qurulmağa 
başlayanda hərbi təcrübəsinə və biliyinə görə bu korpusun qərargah rəisi təyin 
edilmişdi. 
Gəncə-Bakı dəmir yolu ilə irəliləyən Cənub qrupunun komandiri kimi 
H.Səlimovun göstərdiyi təşkilatçılıq qabiliyyəti və igidliyi Azərbaycan hökuməti 
tərəfindən layiqincə qiymətləndirildi və elə bolşevik-daşnak qoşunlarına qarşı 
döyüşlərin gedişində ona polkovnik rütbəsi verildi. 
1919-cu ildə Azərbaycan ordusundakı maddi çətinlikləri görən polkovnik 
Həbib bəy Səlimov hökumətin adına göndərdiyi raportunda ürək ağrısı ilə yazırdı: 
“Demək olar ki, bütün əsgərlər Azərbaycan əyalətlərində yerli əhalinin hesabına 
dolanır, yarıac, yarıtox həyat sürürlər. Hətta böyük və varlı şəhər olan Bakıda 
əsgərlərə yemək tapılmır. Nə polkun, nə də korpusların anbarları yoxdur. Əsgərləri 
həmişə “un şorbası” ilə yedirtmək olmaz ki... Onuncu polkun çoxlu əsgəri 
çəkməsiz və corabsızdır. Ordunu yeməksiz, paltarsız, atsız, təchizatsız yaratmaq 
olmaz. Yarıac, paltarsız əsgər əlbəttə ki, evə qaçmaq istəyəcək. 
Ona görə də özümə mənəvi borc bilərək aşağıdakı fikirlərimi çatdırıram: 
Günün şüarı ancaq bu olmalıdır: Hər şey ordu üçün. 
Kağızda deyil, rəsmi şəkildə bir korpus yaratmaq lazımdır. 
Belə korpusun yaradılması və təminatı üçün vəsaiti əsirgəməməli. 
Böyük Napoleon Bonapart deyirdi ki, müharibə üçün üç şey lazımdır. 
Birincisi pul, ikincisi pul, üçüncüsü yenə də pul. 

  
Ordunu yedirtmək, geyindirmək və bolşevikləri nəzərdən qaçırmadan hər 
cür xəstəliklərdən qorumaq lazımdır”.  
İndiyədək nə fotoşəkli, nə də tam tərcümeyi-halı əldə edilməyən cəsur 
general Həbib bəy Səlimovun müxtəlif arxivlərdən vətənpərvər ruhda yazılmış bir 
neçə məktub təteleqramını əldə edə bildik. Bu məktub və teleqramları Həbib bəy 
Qarabağ ərazi qoşunlarının komandanı olarkən, odlu döyüşlər gedən Şuşa və 
Ağdamdan göndərmişdi. Bunlar Həbib bəy Səlimovun döyüş yolunu qismən də 
olsa öyrənməyə imkan verir. 
 
HƏRB NAZİRİNƏ 
“Bakı alayında 390 süngü vardır, Noyabrın 23-də Qocaz istiqamətində 
vəziyyət tədricən bərpa olunur. Düşmən hər tərəfdən Zabuq çayının sağ sahilinə 
atılmışdır. Ümid edirəm ki, bu günlərdə ... rayonu tuta bilərik. Cəbrayıl dəstəsində 
vəziyyət tam başqadır. - Ora iki batalyon - 1000 süngü qüvvə göndərilməsə, 
vəziyyəti düzəltmək mümkün olmayacaqdır. Yaranmış vəziyyətdə bu cür qüvvəni 
Xaçmaz dəstəsinin tərkibindən çıxarmaq, məncə, mümkün deyildir. 
Mən indi sizin barışıq fikrinizlə o şərtlə razıyam ki, barışandan sonra gələcək 
üçün sürətlə hazırlıq işləri görülsün. 
 
General Həbib bəy SƏLİMOV, 
20 aprel 1920-ci il 
Şuşa”. 
 
* * * 
 
“Bakı, general-leytenant Əliağa Şıxlinskiyə. 
  
Dünənki döyüş göstərdi ki, ermənilər bütün vasitələrindən istifadə ediblər. 
Əsgəran cəbhəsində Dilicandan gəlmiş əla təlim edilmiş və çox gözəl döyüş aparan 
Dəli Qazarın partizanları bir yerə cəmləşiblər. İndiki partizanlara ümid bəsləmək 
olmaz. Onlara kəsərli söz, xalqa çoxlu pul və bütun başqa vasitələrlə köməklik 
göstərmək lazımdır ki, onlar Vətənə daha böyük həvəslə xidmət etsinlər. Təkrar 
edirəm, məsələ çox ciddidir, artıq Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağda 
gizli müharibə gedir. Hər tərəfdən patronlar tələb edirlər. Nazırda dövlətin 
ehtiyatları Gəncədən Araza qədərki ərazidəki cəbhə üçün düşmən ilə müqayisədə 
həddən artıq azdır. Ancaq etibarlı və yaxşı təşkil olunmuş partizanları müvəqqəti 
Sizin tərəfə yönəldə bilərlər. 
 
General Həbib bəy SƏLİMOV,  
31 mart 1920-ci il”. 
 
* * * 
 
“...Bu vəziyyət yerli əhali arasında çaxnaşma yaratdı. Onlar bizim Ağbulaq 
yaxınlığında dayanan alayımızı xəbərdar etmədən çaxnaşma salır və qaçırlar. 
Abdal kəndində olan əsgərlərin bir hissəsini də arxalarınca aparırlar. 

Bütün bunlar aralarında iki minə yaxın silahlı şəxslər olan Ağdam əhalisinin 
gözləri qarşısında baş verirdi. 
Bir nəfər belə gülablıların köməyinə getmədi, əksinə, iki-üç yüz erməninin 
Gülablıda görünməsi onlarda çaxnaşma saldı, əlbəttə, onlar səsə-küyə salaraq 
mərkəzə teleqram vurdular və Bakı da tez onların köməyinə gəldi. 
Mən Qarabağda baş verən hadisələrdən xəbərdaram və şəraitə görə mümkün 
olan bütün tədbirlərdən istifadə edirəm. Lakin abdallıların, gülablıların, Xaçinki 
kənd əhalisinin arzusu ilə qoşunu ata bilmərəm. Ayın on doqquzunda səhər saat 
10-da mən özüm Ağdamda oldum, partizanlar üçün məhkəmə qurdum, lazım olan 
tədbirləri gördüm. 
Nəticədə biz Güləbird kəndini, Qızıl hündürlüyünü tutmuşuq, Abdal kəndinə 
hücumu davam etdiririk. 
Mənə inanın ki, mən özümü qorumuram, şəxsən olduğum və komandirlik 
etdiyim yerlərdə düşmənin qəflətən yaxalanmasına yol verməyəcəyəm. 
Tatar alayının dərhal Cəbrayıla gəlməsinin böyük əhəmiyyəti olar, çünki bu 
alayın əksəriyyətini ləzgilər təşkil edir, bu da Quba qəzasında az fayda verə bilər. 
 
General Həbib bəy SƏLİMOV, 
29 aprel 1920-ci il 
Şuşa”. 
 
* * * 
 
“Bakı, general-leytenant Əliağa Şıxlinskiyə. 
 
Dronun (Qarabağ ərazisində döyüşən erməni-daşnak silahlı 
birləşmələrin komandiri - Ş.N.) qüvvələrinin hücumu zamanı Şuşa şəhərinin 
vəziyyətinin nə dərəcədə ağır ola biləcəyini nəzərə alaraq, ermənilərə Cavad qəzası 
süvari qoşunlarının köməkliyi ilə Cəbrayıl qəzası tərəfindən güclü təzyiq 
göstərilməsini lazım bilirəm. Eyni zamanda, İran şahsevənləri Zəngəzur qəzasına 
soxulsaydılar, daha yaxşı olardı. Geniş hücum əməliyyatı  aparmaq üçün tək  
Cəbrayıl qəzasının vəsaiti kifayət deyildir. 
 
AXC-nin Qarabağ ərazi 
qoşunlarının komandanı general 
Həbib bəy SƏLİMOV, 
31 mart 1920-ci il “. 
 
 
HƏRB NAZİRİNƏ 
 
“...Bizimkilərin geriyə qaçmalarının qarşısını özüm rəhbərlik etdiyim yüz 
nəfərlik parlament mühafizə dəstəsi ilə aldım. Artilleriya, xüsusilə Həbibəyovun 
batareyası əla atışırdı, lakin təəssüf ki, batareya komandiri hissə qapılıb, batareya 

ilə həmləyə keçdi. Hal-hazırda ermənilər Əsgəranı, Xanabad kəndini, 3360-cı 
yüksəkliyi, Daşbaşı kəndini tuturlar. 
Ümumiyyətlə, biz döyüşərək erməniləri iki verst geri çəkilməyə məcbur 
etmişik. Aşağıdakı itgiləri vermişik: alayın..., praporşiki Nəcəfəliyev və on altı 
əsgər öldürülüb. Parlamentin mühafizə dəstəsindən podporuçik Dauşvili, praporşik 
Əsgərov, Ərəbov yaralıdırlar. Əsgərlərdən yeddi nəfər ölmüş və on beşi isə 
yaralıdırlar. 
Döyüşçülərin əhval-ruhiyyəsi yaxşıdır. Düşmən çox böyük itkilər vermişdir, 
tək Xaramutda 60-a qədər düşmən cəsədi sayılmışdır. 
 
General Həbib bəy SƏLİMOV 
1 aprel 1920-ci il 
Ağdam”. 
 
Naxçıvan Mərkəzi Dövlət Arxivində saxlanan səksən iki nömrəli protokol 
isə cəsur general haqqında ağ yalanla doludur. 1920-ci il avqustun iyirmi ikisində 
Naxçıvan komyaçeykasının iclasında hərbi komissar Starovun sədrliyi və 
Fyodorovun katibliyi ilə yeddi nəfər bolşevik, musavat generalı Həbib bəy 
Səlimovun “fəaliyyəti barədə işə” baxırlar. Lakin cəmi üç nəfər - “troyka” 
dindirilmişdir. 
Birinci şəxs Şaxtaxtinski: “General Səlimov zəhmətkeş xalqın satqınıdır, 
səbatsızdır. O, Bakıdan İrana qaçdı və oradan Naxçıvana gəlib camaatı dilə tutdu 
ki, əhali razılıq versin, onun polku 600 əsgər, 10 ədəd top və bir neçə pulemyotla 
Naxçıvana gəlsin. O, Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparırdı. Lakin indiki 
hökumətə qarşı günahını boynuna almır. Polkun silahlarını İranda satıb 
mənisəmişdir”. 
İkinci şəxs Rüstəmov “Mən Şaxtaxtinskinin dediklərini təsdiq edirəm və 
əlavə olaraq bildirirəm ki, general Səlimov yerli əhalini başa salırdı ki, onun 
başçılığı ilə Naxçıvana yeni polk toplasın və bolşeviklər əleyhinə vuruşsunlar... O, 
həqiqətən Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparırdı...” 
Üçüncü şəxs Xəlilbəy: “Daşnaklar Şuşaya hücum edəndə (1920-ci ilin mart 
ayında - Ş.N.) Azərbaycan hökuməti korpus təşkil edib Səlimovun başçılığı ilə 
cəbhəyə, daşnaklarla vuruşmağa göndərdi. Lakin, Səlimovun təcrübəsizliyi və 
korpusa başçılıq edə bilmədiyindən xeyli yaralı və ölüm hadisələri olmuşdur. 
Lakin mən işə qarışandan sonra döyüş müvəffəqiyyətlə başa çatdı və daşnak 
hüçumu darmadağın edildi.
43
 
  
Bütün bunlardan sonra Azərbaycan hökuməti ona 242-ci polka və üçüncü 
kavpolka başçılıq etməyi tapşırdı. O vaxtkı qırmızılar Bakıya yaxınlaşırdı, mən ona 
təklif etdim ki, qırmızıları müdafiə etsin. O, söz versə də, sözünü yerinə yetirmədi, 
satqınlıq elədi. Sovet hökuməti əleyhinə təbliğat aparmağa başladı”. 
                                                 
43
 Хəlilbəy tаmаmilə hаqsız вə qərəzli dаnışıb. О döyüşdən yаzılаn çохlu хаtirələrdə вə аrхiv sənədlərində 
dаşnаklаrın 1920-ci ilin mаrtındа Şuşа вə Хаnkəndindən əzilib çıхаrılmаsının məhz gеnеrаl Həbib bəј Səlimоvun 
kоmаndiрlik məhаrəti sаyəsində оlduğu dönə-dönə qеyd оlunub. Хəlil bəy isə həmin döyüşdə kiçik könüllülər 
dəstəsinin kоmаndiri оlmuşdur - müəl. 

Yekunda yoldaş Starov təklif etdi ki, general Həbib bəy Səlimovu həbs edib 
XI ordunun hərbi sovetinin sərəncamına göndərək. 
Təklif bir səslə qəbul edildi”. 
Burada “sapı özümüzdən...” olan müdrik el deyimini xatırlamaya bilmirsən. 
Bu yalan və iftiralardan sonra Həbib bəy Hacı Yusif oğlu Səlimovu bolşeviklər 
güllələdilər. 
General-mayor Cavad bəy Məmmədağa oğlu Şıxlinski - birinci piyada 
diviziyasının komandanı. Zəngəzur döyüşlərinin (1919) fəal iştirakçısı. 1920-ci ilin 
mayında Gəncə üsyanının təşkilatçısı, həmin üsyandan sonra İrana mühacirətə 
getmişdir. 1959-cu ildə Türkiyədə vəfat etmişdir. Məşhur sərkərdəmiz Əliağa 
Şıxlinskinin qardaşı oğludur. 
General-mayor Əbdülhəmid bəy Şərifbəy oğlu Qaytabaşı - 1919-cu il 
dekabrın 10-dan Baş Qərargahın rəisi və növbətçi generalı. Peşəkar hərbçi kimi 
milli ordu quruculuğunda əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Şəxsi heyətin təşkili, 
qərargahda növbətçilik sistemi, yeni hərbi idarə və hərbi müəssisələrin yaradılması 
üçün var qüvvəsi ilə çalışan general Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı yazırdı: “Cəmi bir 
il ərzində Baş Qərargahın fəaliyyəti təşkil olunub qaydaya düşdü. Öhdəmizə düşən 
bütün vəzifələri qərargahın digər üzvləri ilə birlikdə vicdanla, namusla və 
yorulmadan yerinə yetirdik”. 1920-ci il aprelin 30-da bolşevik ordusunda 
müvəqqəti Qərargah rəisi olub. Həmin ilin iyun ayında Gəncə üsyanına görə 
günahlandırılıb gullələnmişdir. 
General-mayor Murad Gəray bəy Tlexas - 1918-ci ildə Baş Qərargahda 
baş Artilleriya idarəsinin rəisi. On doqquzuncu il dekabrın dördündən Bakı 
şəhərinin general-qubernatoru Azərbaycan Milli hərəkatında və ordu 
quruculuğunda önəmli yeri var. Milliyyətcə çərkəz idi. 1874-cü ildə Kuban 
vilayətində hərbçi ailəsində anadan olub. Sankt-Peterburqdakı Mixaylovsk 
artilleriya məktəbini bitirib. Port-Artur və Birinci Dünya müharibəsində iştirak 
edib. Hər iki müharibədə nümunəvi döyüş zabiti kimi şöhrət qazanıb. 1918-ci ildə 
Azərbaycanın ağır günündə, din qardaşı kimi kömək etməyə könüllü gəlib. 
1920-ci ildə bolşeviklərin istilasından sonra inqilabçı Əli Bayramovun 
qatillərindən biri kimi həbs edilib. Mayın 21-dən 29-dək Ali İnqilab Tribunalının 
məhkəməsində şahid kimi dindirilmişdir. Əli Bayramovun ölümündə günahı sübut 
olunmadığına baxmayaraq, əksinqilabçı və musavat generalı kimi mayın 29-da 
gecə saat 2-də güllələnmişdir. İlyarımlıq Azərbaycan ordusundakı əla fəaliyyəti 
hərb nazirinin və Baş Qərargah rəisinin iki əmrində öz əksini tam tapır. 1919-cu 
ilin sentyabr və dekabr aylarında verilən 421 və 559 nömrəli əmrlər Azərbaycan 
Yeni Tarix Mərkəzi Dövlət Arxivində “tamamilə məxfidir” qrifi ilə saxlanılır. 
“Bizim üçün böyük əhəmiyyətə malik olan müxtəlif predmetlər, silahlar və 
başqa hərbi əmlak əldə etmək üçün mən Gürcüstan Respublikasının Tiflis 
şəhərində Baş Artilleriya idarəsi rəisi, general-mayor Murad Gəray bəy Tlexasın 
rəhbərliyi altında komissiya göndərmişdim. 
Bir sıra ciddi çətinliklərə baxmayaraq, qısa müddət ərzində olduqca sərfəli 
qiymətlərlə Bakıda və Gencədə qiymətli əmlak kütləsi quraşdırılmış və 
gətirilmişdir. Əldə edilmiş predmetlərin əksəriyyəti təzə, istifadə olunmuşları isə 
tam yararlı haldadır. 

  
Mənim komissiyaya verdiyim tapşırığın bu cür əla yerinə yetirilməsini, ona 
general-mayor Murad Gəray bəy Tlexas kimi qeyrətli, təcrübəli və vicdanlı şəxsin 
rəhbərliyində görürəm və ona xidməti şəxslər tərəfindən səmimi minnətdarlığımı 
bildirirəm. Eləcə də alınmış malların baxılmasında, qəbulunda və yola 
salınmasında iştirak etmiş komissiyanın bütün üzvlərinə minnətdarlığımı 
bildirirəm. 
 
Hərb naziri,  
Artilleriya generalı  
Səməd bəy MEHMANDAROV 
 
Baş Qərargah rəisi, 
general-mayor 
Həbib bəy SƏLİMOV”. 
 
(Fond . 2900, siy. 7, sax. V. I. Səh. 7) 
 
“Hərb nazirliyi təşkil edilərkən, ordunun özü kimi, mərkəzi idarələrinin və 
müəssisələrinin də, demək olar ki, heç nədən yarandığı zaman general-mayor 
Murad Gəray bəy Tlexas Baş Artilleriya İdarəsinin rəisi vəzifəsini icra etməyə 
başlamışdır. General-mayor Tlexas doğma ordumuzun təşkil edilməsi işlərində 
mənim ən yaxın əməkdaşlarımdan biri olmuşdur. İgid insan və yorulmaz 
təcrübəli xidmətçi olan Murad Gəray bəy Tlexas ordunun silahlanması, bütün 
Azərbaycan boyu səpələnmiş artilleriya əmlakının toplanması, artilleriya 
anbarlarının və emalatxanalarının qurulması işlərində böyük əmək sərf etmişdir. 
İndi həmin general respublikanın müdafiə olunması üzrə yüksək dərəcədə mühüm 
hərbi vəzifələrin həvalə edilməsi ilə əlaqədar olaraq, ümumi işin xatirinə onun Baş 
Artilleriya İdarəsi rəisi vəzifəsindən azad edilməsini daha faydalı bilirəm. 
Bu vəzifənin bir illik yerinə yetirilməsi müddətində göstərdiyi nümunəvi iş, 
səy və görkəmli nailiyyətlər üçün hörmətli Murad Gəraybəy Tlexasa xidməti 
şəxslər tərəfindən səmimi təşəkkürümü bildirirəm. 
 
Hərb naziri, 
Artilleriya generalı  
Səməd bəy MEHMANDAROV 
 
Baş Qərargah rəisi, 
general-mayor 
Həbib bəy SƏLİMOV 
 
(F. 2900, siy. I, sax. V. I. Səh. 127) 
 
General-mayor İbrahim ağa Usubov (1872-1920) - Milli orduda atıcılıq 
işləri üzrə müfəttiş və hərbi tədris müəssisələrinin rəisi. 1919-cu ilin avqustundan 

isə ikinci süvari diviziyasının komandanı. 1920-ci il iyulun 16-da onu bolşeviklər 
Nargin adasında güllələyib. 
General-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç (1865-1920) - Krım 
hökumətinin sabiq başçısı. 1919-cu ilin martından Azərbaycan Milli Ordusunda 
Baş Qərargah rəisi olmuşdur. 1920-ci il iyulun on beşində “əksinqilabi fəaliyyətdə” 
ittiham olunduğuna görə bolşeviklər güllələdilər. 
GENERAL-MAYOR ŞAHZADƏ ƏMİR KAZIM MİRZƏ QACAR 
(1853-1920) -1918-ci il dekabrın 1-dən Azərbaycan ordusunda xidmətə 
başlamışdır. 1919-cu il dekabrın 18-dən Gəncənin komendantı təyin olunmuşdur, 
İyirminci ilin iyununda Gəncə üsyanında fəal iştirak etdiyinə görə həbs edilmiş və 
bolşevik ÇK-sı Tuxareli tərəfindən şaşka ilə doğranmışdır. 
GENERAL-MAYOR DAVUD BƏY SADIQ BƏY OĞLU 
YADİGAROV - Azərbaycan Milli Ordusunda mühafizə diviziyasının rəis 
müavini. İyirmi üç oktyabr min doqquz yüz on doqquzuncu ildə hərbi nazir Səməd 
bəy Mehmandarovun 492 nömrəli əmrilə general-mayor rütbəsi ilə təltif olunub. 
GENERAL-MAYOR XƏLİL BƏY MİRƏLİ XAN OĞLU 
TALIŞXANOV- 1918-ci ildə Vətəndaş müharibəsindən Azərbaycana qayıdan 
“Dikaya diviziya”nın tərkibindəki Tatar (Azərbaycan - Ş.N.) alayının komandiri. 
Həmin il Bakıdakı daşnak hərbi qüvvələri tərəfindən həbs olunmuş, lakin yerli 
əhalinin haqlı tələbi ilə azad edilmişdir. 
1859-cu ildə Tiflisdə anadan olan Xəlil bəy Birinci Dünya müharibəsində 
iştirak etmişdir. 1920-ci ilə kimi Azərbaycan Ordusunda xidmət etmişdir. 
Bolşeviklərin istilasından sonra son taleyi barədə heç bir məlumat yoxdur.