ŞƏMİstan nəZİRLİ general əLİ AĞA Şixlinski VƏ Sİlahdaşlari hərb tariXİNDƏn araşdirmalar
Yüklə 2,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
GENERAL ƏLİ AĞA ŞIXLİNSKİNİN MÜDRİK FİKİRLƏRİNDƏN – Adi bir insan özünü dahi hesab edərsə, demək, o, ən küt bir adamdır. – İnsan nə mələkdir, nə də heyvan; ansaq özünü mələk hesab edəndə heyvan vəziyyətinə düşür. * * *
1920-ci ildə iyirmi səkkiz aprel çevrilişinin səhəri həbs olunan general Əli ağa Şıxlinskiyə bolşevik çekisti belə bir sual vermiş- dir: – Hansı siyasi partiyanın və ya inqilabın mənafeyini müdafiə edirsiniz? General Əli ağa Şıxlinskinin cavabı: – Hər bir inqilaba əks-inqilab kimi yanaşıram. Heç vaxt belə şeylərə qoşulmamışam, qoşulmazdım da… Mən hərbçiyəm... * * * 1919-cu il fevralın iyirmisində general Əli ağa Şıxlinski Gən- cədə yeni yaranan Azərbaycan ordusunun əsgərləri qarşısında çıxış edərək demişdir: – Azərbaycanlılar həmişəlik yadda saxlamalıdırlar ki, doğma ordu xeyriyyə evi deyildir və ondan ötrü mövcud deyil ki, hər bir azərbaycanlı orada özünə xeyirli olan yeri tutsun. Ordu Vətənin dayağıdır və ora ölkənin ən yaxşı qüvvələri daxil olmalıdır. Özünün xırda şəxsi maraqlarını doğma diyarın və öz xalqının maraqlarından üstün tutan adamların qiyməti çox deyil və ordu təəssüf etmədən onlarla vidalaşır. Özlərini düşünən mənasız adamlar ordunun işini artırmasınlar. Belə insanların heç bir dövlət xidmətində faydası olmayacaq.
Şəmistan Nəzirli 169
* * * İyirminci ilin Aprel çevrilişi günlərində Müsavat hökumətinin daxili işlər nazirinin müavini Şəfi bəy Rüstəmbəyov Əli ağa Şıxlinskidən soruşmuşdur: – Hə, cənab general, qaçmırsınızmı? – Öz vətənimdən niyə qaçım ki? – Sizi öldürərlər. Ağırtəbiətli general təmkinini pozmadan cavab vermişdir: – Gələnlər ağıllı adamlar olsalar, məni öldürməzlər, çünki mən onların işlərinə yararam. Axmaqlardan isə, heç yerdə canını qurtara bilməzsən. Buna görə də Vətənimin adama ehtiyacı ol- duğu bir zamanda, mən onu qoyub heç yerə getmərəm. Tərəzinizi dibindən çıxardan oğullar 1880-ci ildə Tiflis kadet korpusunda təhsil alan kursant Əli ağa Şıxlinski bir gün dostları ilə şəhərə gəzməyə çıxır. Kursantlar güclərini sınamaq üçün güc tərəzisinə yaxınlaşırlar. Hamı bir-bir öz gücünü göstərir. Əli ağaya da təklif edirlər. O deyir ki, gəlsəniz mən bunu divardan tamam qopardım (o vaxtlar güc sınanan tərəzi yumruqla vurulmurdu. Divara bərkidilirdi, güc sınayan- lar onu özlərinə tərəf dartırdı). Yoldaşları deyir: – Əli ağa, zarafat eləmə, altıya, yeddiyə qədər çəkə bilsən, qalibsən. Tərəziçi: – Bala, əvvəl çək, sonra öyün, – deyib ona kinayə ilə baxır. Əli ağa var qüvvəsi ilə elə çəkir ki, güc sınanan tərəzi divar- dan yerli-dibli qopur. Tərəziçi: – Bala, – deyir, – sən doğrudan da güclü imişsən, bu güclə öyünməyə haqqın var. Beşə qədər çəkənə altı manat düşür. Sən isə onu yerli-dibli qopartdın. Al, mükafatın on manatdır.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 170
Əli ağa: – Mənə on manat lazım deyil. Mən istədim biləsiniz ki, tərəzinizi dibindən çıxardan oğullar da var, – deyə cavab verir. * * *
Müdrik general Əli ağa Şıxlinski 1919-cu ildə xarici ölkələrə təhsil almağa gedən gənclər qarşısında çıxış edərək demişdir: – Vətənə məhəbbət ailə və məktəbdən başlayır. * * *
1942-ci ildə general Əli ağa Şıxlinskiyə xatirələrini yazmağı təklif edən filosof-alim Heydər Hüseynova general demişdir: – Mənim hərbi xidmətim xoşbəxtliklə keçmişdir. Kursant vax- tımdan ta ordudan istefaya getdiyim günə qədər heç bir müvəffəqiyyətsizliyə uğramamışam. Gəhgir at kimi gənclik ehti- rası ilə həmişə irəliyə atılaraq, həyatda öz yerimi tapa bilmişəm. Rusların “gözəl doğulma, xoşbəxt doğul” qədim atalar sözünü dəfələrlə özümdə sınamışam. Həm hərbi xidmətdə, həm də şəxsi həyatımda xoşbəxtlik məndən heç vaxt uzaq olmamışdır. Mən heç vaxt mənsəb dalınca düşməmişəm, mənsəb özü mənim ar- dımca gəlmişdir. Hətta demək olar ki, mənsəb özü mənə doğru yüyürmüşdür. Ona görə mən öz keçmişimə təmiz bir vicdanla və müasirlərimin üzünə tam cəsarətlə baxıram. Heydər Hüseynovun həyat yoldaşı Talə xanım xatırlayırdı: – 1940-cı ildə Mərkəzi Komitəyə çağırılan Heydərdən soru- şublar ki, nə üçün çar və müsavat generalı Əli ağa Şıxlinski haq- qında çox yazırsınız? Heydər bu suala çox sərt cavab vermişdir: – Bəs nə üçün rus alimləri Suvorov və Kutuzov haqqında daha çox yazırlar?.. Bizim ailədə generaldan iki gümüş qaşıq – yemək və çay qaşı- ğı saxlanılır. Onların tutacağında çalkeçirli (Venzelli) generalın ad və soyadının baş hərfləri yazılıb: “Ə.Ş.”. Bunları general Əli ağa Şıxlinski özü Heydərə hədiyyə verib. Şəmistan Nəzirli 171
DANIŞAN SƏNƏDLƏR Azərbaycan korpusu komandirinin məlumatı № 67, 13 dekabr 1918-ci il, Gəncə şəhəri Azərbaycanın müstəqil respublika elan edilməsi mənə may ayının 27-də qəzetlərdən aydın oldu. Mən mayın 28-də yeni dövlətin hərb nazirliyinin layihəsini artıq hazırlamışdım; layihə arxasında izahedici qeyd olan müfəssəl sxem əlavə edilmişdi. Bu layihədə, ümumi şəkildə aşağıdakılar deyilirdi: I. Hərb nazirliyinin idarə və müəssisələri ordunun təşkilat, tədris, tərbiyə və təminatı üçün heç bir şeyi əsirgəməməlidir. Aşağıdakıların təşkil edilməsi zəruridir: 1) nazirliyin dəftərxanası; 2) Ali Baş Qərargahın idarəsi (elə özü də baş qərargah); 3) intendantlıq; 4) artilleriya idarəsi; 5) qoşunların yerləşdirilməsi təminatı üzrə şöbə ilə hərbi tex- niki idarə; 6) məhkəmə və sanitar qüvvələri və sairə. Bundan başqa hərb naziri – əgər o, mülki şəxsdirsə – onda o, özünün yanında səlahiyyətli şəxslərin çox kiçik sayından hərbi şura yaratmalı və qoşunların təlim və tərbiyəsinə bilavasitə nəzarət etmək üçün köməkçi təyin etməlidir. Artıq məsul vəzifələrə mənə şəxsən tanış olan şəxslər təyin edilmişlər. Yeri gəlmişkən, dəftərxana rəisi vəzifəsinə Koll dəvət edilmiş və o da tam razılıq vermişdir. Rus hərb nazirliyinin dəftərxanasında uzun müddət xidmət etmiş və bu müəssisənin iş fəaliyyəti ilə əla tanış olan Genşelman müşavir vəzifəsinə təyin edilmişdir. II. Şöbə rəislərinin hamısı çox yüksək maaş alan əlahiddə kor- pusun iri qərargahları və idarələri ləğv edilsin və hərb nazirliyi-
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 172
nin idarə və müəssisələrinin qurulmasında həmin rütbəli şəxs- lərdən istifadə edilsin. Diviziyalar bilavasitə hərb nazirinə və ya onun köməkçisinə tabe edilsin. Gözəl təlim və tərbiyə almış, Mancuriyada müvəf- fəqiyyətlə döyüşən, yüksək döyüş qabiliyyətli yapon ordusunun korpus təşkilatı haqqında təsəvvürü belə yox idi. Bundan başqa heç bir hərbi-dairə idarəsi nəzərdə tutulmurdu. Hərb nazirliyinin idarə və müəssisələri öz növbələrində gənc və son dərəcə kiçik olan dövlətin vasitələri və onun qoşunlarının sayına müvafiq olaraq – ziyalı qüvvələrə artıq dərəcədə qənaətlə yanaşmağı təşkil etməlidirlər. III. Bu əsas layihə ilə yanaşı olaraq mən başqa ehtimalı da nəzərdə tuturdum: 1) Hərb naziri (onda bu vəzifəyə mülki şəxs təyin edilmişdi) onun korpus komandirinə verəcəyi tapşırıqlar müqabilində özü- nün şəxsi yazışması üçün çox az sayda yavərlər və kargüzarlar ştatı alır. 2) Əlahiddə korpus idarəsi demək olar ki, qalır, gənclərin hərbi qulluğa səfərbərliyi və qoşunların yerləşməsinin təminatı üzrə olan orqanlarla tamamlanır. 3) Korpus komandiri hökumətin müzakirə etdiyi hərbi məsələlərin hamısında nazir ilə bərabər səs hüququna malikdir. IV. Birinci layihə (qismən və 2-ci ehtimal şübhəsiz olaraq aşa- ğıdakı faydaları verə bilərdi): 1) bizdə həddən artıq az olan, zabit və hərbi məmurların, xüsusilə Ali Baş Qərargahın zabitlərinin və hərbi mühəndislərin ziyalı qüvvələrin qənaət edilməsi; 2) çoxlu pul qənaəti; 3) idarənin bəsitləşməsi, belə ki, müasir şəraitdə qətiyyən la- zım olmayan bir instansiya azalacaqdır. V. Hökumət Gəncə şəhərinə köçən kimi (iyun ayının əvvəlində) mənim layihəm hərb nazirliyi müəssisələrinin müfəssəl sxemi şəklində Nazirlər Sovetinin sədrinə təqdim edil- mişdir.
Şəmistan Nəzirli 173
Ehtimal edilirdi ki, hökumətə tam məlumatı, yəqin ki, Nazirlər Sovetinin müvafiq iclasına dəvət ediləcək korpus komandiri şəxsən özü təqdim edəcək. Lakin mən heç bir yerə dəvət edil- məmişəm və layihə haqqında heç bir xəbərdarlıq almamışam. Güman edirəm ki, layihə heç müzakirə edilməmişdir, çünki Bakı quberniyasının bolşeviklərdən təmizlənməsi və bunun üçün la- zım olan xarici kömək ilə əlaqədar olaraq yaranmış xüsusi şəraitə görə hökumət hərb naziri təyin etməkdən imtina etmişdir. Mən bu sadə məsələnin üstündə ona görə çox dayanıram ki, mən çox zəif olduğuma görə bizim hamımızın həyəcanına səbəb olan mövzu haqqında qəti danışa bilmirəm və şəxsən məlumat vermək imkanından məhrumam. VI. Bizdə hərb nazirliyinin yaradılması və yuxarıda göstər- diyim prinsiplərin Siz cənab zat-ali …….. bəyənəcəyinə tam əmin olaraq aşağıdakı vəsatətləri edirəm: 1) Azərbaycanın korpus qərargahı dərhal ləğv edilsin; 2) Onun şəxsi heyətindən qalan və onun təşkili üçün dəvət olunmuş şəxslərdən hərb nazirliyinin idarə və müəssisələrinin yaradılmasında istifadə edilsin.
Türk xalqları üçün hərbi terminologiyanın birləşdirilməsi, aşağıdakı iki əsasa görə əhəmiyyətli sayıla bilər: 1) Hərbi terminologiyada müxtəlif fikir ayrılığı nə qədər az olarsa, ordu üçün o qədər yaxşıdır. 2) Terminologiyanın birləşdirilməsi türk dilinə daxil olmuş xarici sözlərin hamısının da olmasa, çoxunun (əsas etibarilə ərəb və fars sözlərinin) əvəz edilməsi üçün lazım olan miqdarda əsl türk sözlərini toplamaq imkanını verə bilər. Xarici sözlərin axını,
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 174
bu və ya digər dərəcədə unudulmuş, ya da ki, türk mənşəli müx- təlif xalqların saymadıqları ana sözlərinin ədəbi türk dilindən “qovub” çıxarmışlar. Bir çox əsl türk sözləri var ki, onlar Azərbaycanda çox geniş işləndiyi halda, Tatarıstanda, Özbəkistanda və sair yerlərdə işlənmir və əksinə, o respublikalarda işlənən sözlər Azərbaycanda işlənmir. Vahid türk hərbi terminologiyasının praktik olaraq həyata keçirilməsi üçün aşağıdakıları etmək olar: 1. Marağı olan respublikaların nümayəndələrindən ibarət ko- missiya təşkil etmək. Komissiyaya rus və türk dillərinin (öz xalq- larının ləhcəsini) mükəmməl bilən və hərbi işlə əsaslı surətdə tanış olan şəxslər daxil olmalıdır. Komissiyanın yeri Bakı şəhərində müəyyən edilməlidir, çünki şəhər həm coğrafi mövqeyinə görə uyğun gəlir, həm də orada komissiyanın kooptasiya edə bilən, türk dilini yaxşı bilən şəxslər çoxdu. Komissiyanın tərkibinə daxil edilmiş şəxslərin sayı az ol- malıdır.
2. Terminoloji lüğətin tərtib edilməsi üçün komissiya Orduda qəbul edilmiş terminlər məcmuəsini vermək lazımdır. Məcmuə təcili surətdə Moskvada hazırlanmalıdır. Məcmuəyə köhnə hərbi terminlər (avanqard, aryerqard, zastava və s.) kimi tarixi əhə- miy yəti olan və bugünkü gündə də öz əhəmiyyətini itirməmiş köhnə hərbi məcmuələrdə saxlanmış sözləri də daxil etmək la- zımdır. 3. Komissiya öz işində həddən artıq ehtiyatlı olmalıdır, heç bir dilə üstünlük verməməlidir ki, heç bir şübhə, narazılıq yaranma- sın.
Xalqların siyasi həyatında dil çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Bunu Fridrix Engels aşağıdakı sözlərlə çox əla ifadə etmişdir: “Dövlətlərin təbii sərhədləri dil və simpatiyalar ilə müəyyən edi- lir”.
Komissiya bütün türk xalqları üçün absolyut vahid terminlərin yaranmasına çalışmalıdır. Şəmistan Nəzirli 175
Əgər onlardan hər biri, digərindən xarici sözləri və ya boş söz yerlərini əvəz etmək üçün əsil türk sözü qəbul edərsə – bu əsas hal kimi qəbul edilməməlidir – və yaxud öz sözünün əvəzinə daha münasib əsil türk sözü seçərsə, bu kifayətdir. Bu hallar va- cib deyildirlər, söz seçmək, səs çoxluğundan asılı olmayaraq kö- nüllüdür. Azərbaycan Hərbi Redaksiya Nəşriyyat Komitəsinin və Azərbaycan SSR-in Maarif Xalq Komissarlığının Elmi-termino- loji Komissiyasının təqdir etmiş, mənim tərtib etdiyim “Qısa hərbi lüğət” türk hərbi terminologiyasının birləşdirilməsi komis- siyasının işi üçün kifayət qədər material verə bilər.
Komissiyasının Sədri Əli ağa Şıxlinski 2 iyun 1925-ci il * * *
Əlahiddə Azərbaycan Korpusunun komandiri ge- neral-leytenant Əli ağa Şıxlinski Hərbi nazirin müa- vini təyin edilməsi haqqında Səməd bəy Sadıq bəy Mehmandarovun Fətəli xan Xoyskiyə Təqrir №799, Gəncə 25 noyabr 1918-ci il Müsəlman hərbiçiləri arasında ziyalı zümrənin kasadlığını nəzərə alaraq general-leytenant Əli ağa Şıxlinskinin təqririni təqdim etməklə, mən, onun Hərbi nazirin müavini təyin edilməsi barədə vəsatət verirəm. Bu vəsatət bir də o mülahizədən doğur ki, mənə yaxın zamanlarda müxtəlif hissə, idarə və anbarları yoxlamaq üçün tez-tez getməli olacağam, buna görə də Yeliza- vetpolda (Gəncədə – Ş.N.) müavinin olması zəruridir. Bundan General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 176
başqa, general Əli ağa Şıxlinskiyə mən bütün texniki və hərbi tədris müəssisələrinə rəhbərliyi həvalə etmək fikrindəyəm. Tam artilleriya generalı: Səməd bəy Mehmandarov Baş Qərargahın rəisi, polkovnik: Həbib bəy Səlimov * * *
Azərbaycan Redaksiya-Nəşriyyat Komissarlığının Sədri Əli ağa Şıxlinskiyə NKP yanında Elmi Türk Terminologiyasının tərtib edilməsi komissiyası 20 avqust 1925-ci il Sizin 2 iyun 1925-ci il sorğunuza cavab olaraq Elmi-Türk Ter- minologiyasının Komissiyası bildirir ki, SSRİ -də vahid termino- logiyanın tərtib edilməsi siyasi məsələ olduğu üçün, bu məsələyə dair Komissiyanın fikir söyləməyə hüququ yoxdur. Yalnız onu əlavə edə bilərik ki, Komissiyanın razılığı ilə Əli ağa Şıxlinski ASSR üçün üç min sözdən ibarət olan Hərbi Lüğət tərtib edilmiş- dir, lakin o hələ çapdan çıxmamışdır. Komissiyanın sədri – imza Katib – imza Əsli ilə düzdür: Az. MİK-in iş icraçısı – imza və tanış olub: Əli ağa Şıxlinski. 1 * * *
1 General Əli ağa Şıxlinskinin tərtib etdiyi 280 səhifəlik “Rusca-türkcə qısa hərbi lüğət” əsəri 1926-cı ildə “Azərbaycan hərb redaksiyası” tərəfindən Bakıda nəşr olundu. Həmin əsərə görə Əli ağa Şıxlinski SSRİ Hərbi İnqilab Şurasının 1928-ci il 23 fevral tarixli qərarı ilə Fəxri Fərmanla təltif edilmişdir – Ş.N. Şəmistan Nəzirli 177
Çox hörmətli və əziz Əli ağa! Mən bu gün keçmiş rus ordusunda öz xidmət yoldaşım və dostum kimi tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarova məktub yazmışam. Əli ağa, eyni duyğularla Sizə də məktub ya- zıram. Habelə mənə Azərbaycan Cümhuriyyəti qoşunlarında hər hansı bir vəzifə verilməsi xahişi ilə müraciət edirəm. Mən könüllü ağqvardiya Ordusunda Kazak briqadası komandiri kimi kiçik bir vəzifə tuturdum. Sonra qısa müddətdə Kuban ordusu qərargahı yanında tapşırıq generalı oldum. Ailəmin yaşayışını təmin edə bilməkdən ötrü istənilən vəzi- fəyə qane olacağam. Siz məni tanıyırsınız. Mən istənilən vəzifədə Azərbaycan Cümhuriyyətinə faydalı olacağam. Xidməti (hərbi) sədaqət andı içməyə hazıram. Arvadım və uşaqlarım – qızlarım Vera və Nadejda Sizə, Əli ağa və Nigar xanıma səmimi salamla- rını göndərirlər.
1 * * * 1914-cü il sentyabrın 8-də general-mayor Əli ağa Şıxlinskinin Baş Artilleriya İdarəsinə ərzindən: “Uçan aparatlarla mübarizədən ötrü, ordumuzu xüsusi səhra topları ilə təchizin təxirəsalınmaz zəruriliyi məni əlbəəl, uçan aparatlara atəş açmaq üçün 3 düymli toplarla silahlanmış 4 top avtomobil batareyasının yaradılması barədə vəsatət qaldırmağa sövq edir. Deyilən batareyanın formalaşdırılmasının və ona ko- 1 İrmanov Vladimir Aleksandroviç (18.10.1852-27.04.1931) – tam artil- İrmanov Vladimir Aleksandroviç (18.10.1852-27.04.1931) – tam artil- leriya generalı. Port-Artur və Birinci Dünya müharibəsində Əli ağa Şıx- linski və Səməd bəy Mehmandarovla çiyin-çiyinə döyüşlər aparmışdır. Oktyabr inqilabından sonra ağqvardiyaçıların könüllü ordusunda birinci Qafqaz-kazak korpusunun komandanı olmuşdur. Ağqvardiyaçıların məğ- lu biyyətindən sonra Yuqoslaviyaya mühacirətə getmiş, 1931-ci ildə No- visad şəhərində vəfat etmişdir. – Ş.N.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 178
mandanlığın qvardiya ştabs-kapitanı Tarnovskiyə həvalə olun- masını vacib sayıram. Zira, əvvəla, təklif olunan toplar Putilov zavodunda ştabs-kapitan Tarnovskinin niyyətinə görə və nəzarəti altında hazırlanır və zabitlərdən heç biri təklif olunan topla hal-hazırkı vaxtda qvardiya ştabs-kapitanı Tarnovski qədər tanış ola bilməz. Və sonrası, həmin batareyaya komandanlıq ona, döyüş təcrübəsi əsasında öz sistemini gələcək təkmilləşdirmə üçün çoxlu qiymətli məlumat gətirər… 1 * * *
Türk generalı Xəlil Paşanın (1882-1957) yavəri yüzbaşı Səlahəddinin general Əli ağa Şıxlinski haqqında xatirəsindən Gümrüdə olduğumuz günlərdə, çarlıq ordusunda topçu ko- mandanı olmuş general Əli ağa Şıxlinski bizə xidmət etmək üçün gəlmişdi. Əli ağa Şıxlinski Şıxlı kəndindən idi. Yeni qurulan Azərbaycan İslam ordusunda və ya məmləkəti olan Şimali Qaf- qaz Dövləti ordusunda xidmət etmək istəyirdi. Xəlil Paşa bu adama çox hörmət göstərdi. Əli ağa Şıxlinski bizə gəldiyi zaman əynində hələ də rus hərbi forması və çarın ordenləri vardı. Xəlil Paşa ona bir türk ordeni verdi və rus ordusundakı rütbəsinə bərabər olan tam general (general-leytenant) türk forması geymə səlahiyyəti verdi. Üstəlik, atlarından birini hədiyyə etdi. General Əli ağa Şıxlinski təxminən bir həftə Gümrüdə qaldı. Bir vaxtlar komandanlıq etdiyi şəhəri gəzdi. Bəzən mən də onunla birlikdə gəzirdim. Bir gün Gümrüdə kazarmaların yanındakı hərbi kilsəni gəzərkən mənə belə dedi: “Siz bu kilsədə gəzərkən nə hiss edirsiniz?”. “Heç bir şey”. “Mən həyatımda iki dəfə çar həzrətlərilə birlikdə bu kilsədə mərasimdə iştirak etdim. Böyük rus imperiyasının varlığını, dəbdəbəsini o mərasimdə görmək 1 Sənəd 2003-cü ildə (dekabr ayı) Moskvada çıxan “Техника и вооружение” jurnalından götürülüb. Jurnalda “Rus zenit artilleriyasının yenilikçisi” adlı məqalə və general Əli ağa Şıxlinskinin fotoşəkli də verilmişdir – Ş.N.
Şəmistan Nəzirli 179
çox gözəl idi. İndi sanki o günləri yenidən yaşayıram kimi həzz içindəyəm. Çar həzrətləri çox böyük insandı. Heyf ondan…”. “Yüzbaşı Səlahəddinin romanı” kitabı, İstanbul, 1984, səh.417-418 * * *
1919-cu il 2 iyun tarixli sayında “Azərbaycan” qəzeti Əhməd Cavadın “Abbaszadə Mirzə Abbasın yubileyi” məqaləsində yazır: “Ərəş Türk Müəllimlər İttifaqının və sairənin teleqramı oxu- nub, alqışlanır. Bundan sonra hərbiyyə nazirinin müavini gene- ral Əli ağa Şıxlinski, bələdiyyə rəisi qubernator Xudadat bəy Rəfibəyov, Qazax Müəllimlər İttifaqı nümayəndəsi söz söyləyib, alqışlanır”. * * *
General Əli ağa Şıxlinski Avropaya oxumağa gedən azərbaycanlı tələbələr haqqında deyir: “Üç ildir tələbələr Darülfünunsuz qalmışdır. Amerikaya tələbə göndərilir. Qərbə qoşulub müasir həyata hazır qayıtmalı. Qərbə yüksək idealla getməli. Avropa və Amerikaya gedənlər bilməlidirlər ki, niyə və nə üçün gedir. Rusiyada təhsil alanlar milli həyatla yaşamalıdırlar. İlyaslar – İlya, Məhəmmədlər – Mişa, Vəlilər – Vasya və Vladimir olmamalıdırlar. Onlar Vətənə yüksək idealla, milli hislərlə, ziyalı kimi qayıtmalıdırlar”.
Bu vəsiqəni təqdim edən Əli ağa Şıxlinski yoldaş Azərbaycan İnqilabi Komitəsi tərəfindən gələcəkdə döyüş cəbhəsinə yola düşmək üçün Moskvaya – RSFSR İnqilabi Hərbi Şurasının sərən- camına göndərilir.
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 180
Bütün hərbi və mülki idarələr, ayrı-ayrı şəxslər yolboyu Əli ağa Şıxlinski yoldaşa mənzilbaşına maneəsiz çatmağa və ona qa- nuni kömək göstərməyə çağrılır. Əli ağa Şıxlinski yoldaşda olan əşyalar və ərzaq məhsulları müsadirə və rekvizisiya oluna bilməz.
* * *
Qafqaz cəbhəsi Qoşunlarının Baş Komandanı vəzifəsini icra edən general Y.V.Lebedinskiyə R a p o r t İndiki zamanda geyim formasının dəyişdirilməsi, o cümlədən mövcud çiyin poqonlarının klapanlarla (petlisa – Ş.N.) əvəzlənməsi ordumuza yeni zərbə vurar və haradasa azacıq qa- lan milli ruhun daha da aşağı düşməsinə aparıb çıxarar. Yenidən formalaşdırılan Müsəlman Korpusu üçün ləğv fəlakətli rol oynaya bilər. Buna görə də Müsəlman Korpusundan ötrü geyim formasının təsdiqi haqqında təkidlə xahiş edirəm. Ümumi cizgilərlə bu forma belə layihələndirilmişdir: – baş geyimi – papaq; kokarda əvəzinə – beşguşəli ulduz; – çərkəzi paltar və başlıq; – ərəb əlifbası ilə “Müsəlman” şifrli və hərbi hissənin nömrəsi olan çiyin poqonları. Geyim formasının ətraflı təsviri əlavə təqdim olunacaqdır. Müsəlman Korpusunun Komandiri general-leytenant Əli ağa Şıxlinski 1
1 Bu vaxt Azərbaycan Hərbiyyə Nazirliyi yaranmamışdır. 1918-ci il noyabrın birində Hərbi Nazirlik, noyabrın 15-də isə Ümumi Qərargah, 1919-cu ilin mart ayında Baş Qərargahın Baş İdarəsi təşkil edildi – Ş.N. Şəmistan Nəzirli 181
* * * Tam artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinskiyə Teleqram Gəncədən Hərbiyyə naziri Səməd bəy Mehmandarovun və şəxsən öz adımdan tam artilleriya generalı rütbəsi ilə təltif olunduğunuza görə Sizi ürəkdən təbrik edirik. General-mayor Həbib bəy Səlimov 1 Qazax general-qubernatoru hörmətli cənab Əmirxan 2 №179 12 fevral 1920-ci il Bakı şəhəri Qəzetlərdə məzmunu təxminən aşağıdakı mövzuda olan ya- zılar peyda olub: “Qazaxdan təxribat xarakterli xəbərlər gəlir ki, guya general Əli ağa Şıxlinski, Daxili işlər naziri Məmmədhəsən Hacınski, doktor Qarabəy Qarabəyov və Qarabağ general-qubernatoru 1 Bu tarixsiz teleqram fonda (f.2898, iş 2, 11, səh.221) əlyazması halın- dadır. Əli ağa Şıxlinski bu ali rütbəyə 28 iyul 1919-cu ildə Azərbaycan De- mokratik Cümhuriyyətinin 339 saylı əmriylə təltif olunmuşdur – Ş.N. 2 Əmirxan Cahangir xan oğlu Xoyski (1888-1954) 1919-cu il oktyabrın 13-dən 1920-ci il aprelin 27-dək Qazaxda qubernator olub. Xarici işlər na- ziri Fətəli xan Xoyskinin qardaşı oğlu idi. Bolşevik-daşnak təzyiqindən iyun ayında bacısı Sarabəyimlə Türkiyəyə qaçdı. 1954-cü ildə İstanbul şəhərində vəfat etmişdir. Məktub-teleqram elə bir vaxtda yazılmışdır ki, yerli bolşeviklər və Ru- siyadan gələn təxribatçılar həm Milli orduda, həm də yüksəkrütbəli ziya- lılar arasında şayiə yayıb onlarda Azərbaycan hökumətinə qarşı inamsız- lıq yaradırdılar. Daha doğrusu, hökumət orqanlarının və şəxsiyyətləri bir- birinə vuruşdurmaq məqsədi güdürdülər. Məktubun surəti Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivində (iş №4344, səh.137) saxlanılır – Ş.N. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 182
(Xosrov bəy Sultanov – Ş.N.) hakimiyyəti ələ almaq niyyətilə hərbi çevriliş eləməyə hazırlaşırlar”. Aparılan sorğulardan məlum olur ki, siz bu barədə Ömər Faiq əfəndiyə (Nemanzadə – Ş.N.) və parlamentin üzvü Mustafa bəy Vəkilova demisiniz. Siz bilirsiniz ki, yüksək vəzifədə olan hərbçinin sui-qəsddə iş- tirak etməsi necə böyük bir cinayətdir. Yalnız bircə dəfə mənə Sizi görmək nəsib olub. Mən inanıram ki, ciddi səbəb olmadan Siz məni günahlandırasınız: görünür siz, özünüz inandığınız adamdan bu barədə eşitmisiniz. Xahiş edirəm, tezliklə mənə bu ağ yalanı Sizə çatdıran adamın kim olduğunu bildirəsiniz ki, bu bədxah şər kələfini açaraq gü- nahkarı məsuliyyətə cəlb edə bilim. Sizə hörmət edən: Əli ağa Şıxlinski. * * *
Şəxsi təşəbbüslər əsasında yaradılmış Qırmızı Aypara Azər- baycan Cəmiyyəti, eyni zamanda böyük dövlət əhəmiyyətinə malikdir. Müharibə şəraitində vətənin hərbi müəssisələrinə, eləcə də fəlakətə məruz qalmış respublika əhalisinə kömək etmək vəzifəsini üzərinə götürmüş Qırmızı Aypara Azərbaycan Cəmiyyəti xalq kütlələrinin geniş köməyinə arxalanmaq üçün tam əsası olan bir təşkilatdır. Lakin, respublikanın bütün müəssisə və ictimai təşkilatlarının işlərinin təşkilatçılıq dövrünə nəzər salsaq, görərik ki, başlanğıc işlər zamanı bu cəmiyyətin nə dərəcədə dövlət əhəmiyyəti kəsb etdiyinə kifayət qədər qiymət verilməyə də bilər. Həm də əgər öz müstəqilliyində hələ gənc olan xalq kütlələrinin siyasi dövlət
Şəmistan Nəzirli 183
kamilliyinin zəif olmasını nəzərə alsaq, aydın olar ki, ancaq vətəndaşların zamanlar özünü kifayət dərəcədə doğrultmaya- caqdır. Bununla yanaşı, gənc respublikanın dövlət formalarının və müəssisələrinin öz xalqının inamına və hörmətinə nail olmaları- nı yadda saxlayaraq, yeni təsis edilmiş Qırmızı Aypara Azərbaycan Cəmiyyətinin işinin ilk çağlarında, təşkilat dövrü üçün maddi təminatının möhkəm əsasını yaratmaq üçün, onun dövlət tərəfindən himayə edilməsi məsələsi irəli çıxır; daha son- ra isə, şübhəsiz ki, yaxın gələcəkdə respublikanın həmin xalqının maraqlarının həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün, xalqın rəğbəti çoxlu ianə axı- nı verəcəkdir. Bütün bunlar haqqında məlumat verərək və Qırmızı Aypara Cəmiyyətinin Baş İdarəsinin təchizatı və birinci üç ayda onun saxlanması üçün smeta təqdim edərək, 483.490 manat məbləğində hesablanmış pulun buraxılması haqqında Azərbaycan Respubli- kasının Parlamenti qarşısında vəsatət qaldırıram. Bu qanun layihəsi mart ayının 10-da Nazirlər Sovetinin qərarı ilə bəyənilmişdir. Əlavə: İzahedici yazı ilə birlikdə smeta və Nazirlər Sovetinin dəftərindən çıxarışın surəti. İmza: Hərb naziri vəzifəsini müvəqqəti icra edən tam artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinski. İmza: Ordu Qərargah rəisi vəzifəsini müvəqqəti icra edən general-mayor Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı. İmza: Hərb Nazirliyinin dəftərxana rəisi vəzifəsini müvəqqəti icra edən kollegiya məsləhətçisi. General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları 184
* * * Azərbaycan Respublikası Hərbi İdarəsinin (Ordu Qərargahı üzrə) 197 №-li ƏMR Bakı şəhəri 8 aprel 1920-ci il Səhhətim pozulduğuna görə aprelin 6-da işdən azad edilməyim, istefaya çıxmağım haqqında raport vermişəm. Bu halda Hərbi İdarə üzrə məlumat verərək, qanun əsasında müvəqqəti olaraq Hərbi Nazir vəzifəsini icra etməyi Hərb Nazi- rinin müavini, artilleriya generalı Əli ağa Şıxlinskiyə təklif edirəm. Yeni hərbi nazir təyin edilənə qədər mən xəstə sayılıram. Hərb naziri, artilleriya generalı: Səməd bəy Mehmandarov Ordu Qərargahı rəisi vəzifəsini icra edən, general-mayor: Əbdülhəmid bəy Qaytabaşı P.S. Bundan əvvəl də hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarov 1919-cu il dekabrın 30-dan 1920-ci il fevralın 12-dək, ayyarım səhhəti ilə əlaqədar hərbi xidmətdə olmamışdır – Ş.N. * * *
Azərbaycan Respublikası Hərbi İdarəsinin (Ordu Qərargahı üzrə) 222 №-li ƏMR Bakı şəhəri 24 aprel 1920-ci il |