Sərbəst iş Fakültə: Filologiya İxtisas: Filologiya(Azərbaycan dili və ədəbiyyatı) Qrup: b-21 138a tələbə: Hüseynzadə Aysun

Qalasirr bərkdir namaza,
Suyu sərin saxlar yaza.
Doqquz ayı qılar qəza
Üç ayı beiman yerdir.
Qərbi Azərbaycan ərazisində paleotoponimlərin, xüsusilə etnotoponimlərin yalnız bir qisminin araşdırılması onu göstərir ki, bu ərazidə qədim tariximizin izləri hələ də qalmaqdadır. Oğuzlara məxsus obalar, ellər, mahallar, kəndlər, yaylaqların çoxunun adlarının qədim abidələrimizlə səsləşməsi də fikrimizi təsdiq edir. Faktların paralelliyi Qərbi Azərbaycandaki toponimlərin və ayrı-ayrı sözlərin məna çalarlarının Dədə Qorqudla eyni olduğunu təsdiq edir. Bu da təsadüfi deyil.
V.Jirmunskinin fikrincə, Dədə Qorqud boylarının ilk qatlara IX-X əsrlərdə Sır-Dəryanın aşağı axarlarında oğuzların əski vətənində, qismən də oğuzların yeni Vətəni Cənubi Qafqazda yaranmışdır. Yeni araşdırmaların elmə gətirdiyi nümunələrə arxalanmış olsaq, “yeni vətən”də oğuzların izlərinə tarixin daha ön qatlarında rast gələ bilərik. Bu oğuzların qədim etnik varlığının düyünlü problemlərini açmaq üçün dəyərlidir.
Bizə elə gəlir ki, “alban” boy adı dastanda “ilkin Vətən”də deyil, bu adı daşıyan xalq onu Qafqazda yaşaması ilə bağlı olaraq gətirmişdir. Çünki Qafqaz albanları üçün doğma yaşayış yeri oğuzların ilkin vətəni deyil, onların yeni vətəni olmuşdur. Professor S.Əliyarlı qeyd edir ki, Kanqli (Kənxər) boy adı ilə bağlı mövzunun oğuz epik sənətinə keçməsi bizim öncələr düşündüyümüzdən qat-qat mürəkkəb, regionlararası bir proses olmuş, boylardakı bir sıra hekayətlər kökcə yalnız Mərkəzi Asiya oğuzları içərisində deyil, Qafqazdakı qədim türk boyları içərisində, “Oğuz dilində Orxon yazıları” yaranmamışdan öncə baş vermişdir. V.Bartoldun fikrincə, “Qorqud” mövzusu “törəyişcə” çox qədimdir, Oğuzlar onların yayılma yürüşlərinin başlanğıcında onunla artıq tanış idilər. V.Bartolda görə, boylarda adı çəkilən “Oğuz zamam”, yəni əsərin qəhrəmanlarının yaşadığı dövr uzaq keçmişə, İslamın ilk yüzilinə düşür. Dastanda təsvir olunmuş hadisələrin coğrafiyası Kur-Araz ovalığı, Bərdə, Gəncə, Gürcüstan ətrafı, Dərbənd, Göyçə ətrafı, Qara dəniz ağzını əhatə edir. Əlavə edək ki, hadisələrin coğrafiyası Göyçə ətrafını əhatə edirdisə, deməli Vedibasar ətrafını da əhatə edirdi. Vedibasar bölgəsində saxlanılan, yuxarıda qeyd etdiyimiz qədim onomastik vahidlər və toponimlər bunu təsdiq edir.
Belə hesab edirik ki, həm də bu yerlər dastan qəhrəmanlarının doğma vətənidir. Mil-Muğan onların qışlaqları, Qızılağaç, Vedibasarın Kiçik və Böyük Əyricə dağları yaylaqlarıdır. Deməli, doğma sınırlar içində onların yurdları, yaylaqları vardı. Bu da Şimali və Qərbi Azərbaycanın indiki coğrafi ərazisinə uyğun gəlir. Tanınmış qorqudşünas Ş.Cəmşidovun axtarışlarından məlum olur ki, 546-cı ildə öz üsyankar çıxışları ilə Çin imperiyası tabeliyindən xilas olan, VII yüzilin ortalarından “On od budun” qəbiləsinin başçılığı ilə daxili çarpışmalardan qalib çıxaraq güclü xaqanlıq yaradan Qərb türkləri təzə yurdda da yeni qoşunları ilə mübarizə aparmışlar.
Maraqlıdır ki, Mərkəzi Asiyada deyil, məhz Cənubi Qafqaz mühitində baş vermiş bu döyüşlərin “Kitabi-Dədə Qorqud”da izləri vardır. Məşhur türkoloq S.Q.Qlyaştoni Suriya, gürcü və erməni mənbələrinə istinad edərək, hələ V yüzildə Qafqaz Albaniyası ilə İberiya arasında, Göyçə gölünün sahilində “Duxar”, yaxud “toxao” (“tuxaris”) adında vilayət və onun mərkəzi dayağı olan “Toxar qanla”sının mövcud olduğunu qeyd edir. O da maraqlıdır ki, oğuzlarla toxarlar arasında daima qanlı döyüşlər olmuşdur. Bu tarixi toqquşmaların izi “Dədə Qorqud” qəhrəmanı Bamsı Beyrəyin sözlərində aydın görünür: “Tulu avarı duxarnliyi qovduğum... ayğır verib aldığım tozlu qatı yayım.” Əlavə edək ki, VI əsrdə avarların Azərbaycan ərazisinə basqınları tarixi ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. D.Yeremenyev yazır: “568- ci ildə avarlar süvarları əzdilər”. Bundan sonra süvarlar Alnbaniyaya köçdülər. Bu türkdilli tayfaların adı ilə bağlı indi Azərbaycanda Biləsuvar yer adının mövcudluğu diqqəti cəlb etməyə bilməz. Beləliklə, Azərbaycan (qədim Albaniya və Qərbi Azərbaycan) ərazisinin “Dədə Qorqud” qəhrəmanlarının doğma yurdu olmasına şübhə qalmır. Bu mənada akademik Z.M.Bünyadovun türkdilli Azərbaycan xalqının arealı (coğrafiyası) haqqında dəqiq fikri diqqətəlayiqdir. O, yazır: “Azərbaycanda türkləşmə prosesini bəzi tədqiqatçıların dediyi kimi, XI-XII əsrə aid etmək doğru deyildir. Belə olduqda türk tayfalarının tarixən burada mövcud olmuş, köklü varlığı inkar edilmiş olardı.