Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Gürcüstanda sovet rejiminin qurulması
Azərbaycanda sovet rejimi qurulmasının ardından Gürcüstan zahirən Qafqazda bir ada görüntüsü verməkdə idi. Gürcü höküməti qonşuların aqibətinə uğramaması üçün əlindən gələni edirdi. Ancaq 1920-ci il may ayının 7-də sovetlərin və yanvarın 17-də Türkiyənin Gürcüstanın bağımsızlığını tanımasına rəğmən gürcü höküməti özünü güvəndə hiss etmirdi. Mayın 7-də sovetlərin Gürcüstanla imzaladığı müqavilə, əslində keçici olaraq Qafqaz sınırlarında barışı sağlamaq üçün idi. Vrangelin məğlubiyyəti, Polşa ilə barış müzakirəsinin başlaması, Moskvada türklərlə müqavilənin imzalanması sovetlərin Qafqazda güclənməsinə səbəb oldu. Bu sıralarda türklər gürcü ərazilərinin bir qismini işğal etməyə hazırlaşırdılar. Batumi müqaviləsinə görə rusların Gürcüstana saldırmaları durumunda Gürcüstanın bu əraziləri türklərə qalmalı idi. Ancaq bu, Moskva anlaşmasına qarşı idi. Daha sonra görəcəyimiz kimi Moskva müqaviləsini imzalayan türk və rus tərəflər hər biri öz yararına görə bu anlaşmanın mətnini açıqlayacaqdılar. Bu təhlükəni görən Gürcüstan müttəfiqlərin dəstəyini qazanmaq istəyir və İkinci İnternasionaldakı dostlarını savunur. 1920-ci il sentyabr ayında gürcü menşevik höküməti Kautski^* kimi məşhur sosialistlərə yaxşı münasibətlər göstərdilər. İkinci İnternasionalın tərəfdarları da Gürcüstan hökümətinin dünyada tanınması üçün əllərindən gələcəklərini etməyə söz verirlər. Ancaq Gürcüstanın iqtisadi durumu yaxşı deyil. 50 min nəfərlik ordusuna çox büdcə ayırdığı üçün iqtisadi vəziyyət gündən günə pisləşir. 1918-ci ilin sonlarında torpaq islahatı da gerçəkləşdirdilər. Torpaqsızlara torpaq verildi. Ancaq bu da gözlənilən inkişafı qısa müddətdə ortaya qoymadı. Qiymətlərin artmasını önləmək üçün təsis edilən komitə başarılı ola bilmir. Fransanın Tiflisdəki nümayəndəliyi Gürcüstanda da Azərbaycan və Ermənistan hadisəsi yaşanmaması üçün öz dövlətinə bu təkliflərdə bulunur:

• 
  “İndi çox güclü durumda olan” sovetlərə təlqin edilsin ki, Gürcüstandan ötürü müttəfiqlərin sovetlərlə savaşmaq niyyəti yoxdur. Hər iki tərəfə yararlı olması üçün gürcüstanın tərəfsiz qalması üzərinə anlaşılsın.
  
• 
  Kazım bəy vasitəsi ilə İsmət paşaya anladılsın ki, Gürcüstanı da Ermənistan kimi itələyib rusların qucağına atmasınlar. Rusların Gürcüstana saldıracağı təqdirdə türklərin müttəfiqlərin yanında yer alması sağlansın. Türklər Batumini işğal edəcəklərini inkar edirlər, ancaq necə olursa olsun, Qarsı buraxmaq istəmirlər.”¹⁵⁸
  

1920-ci il dekabr ayının əvvəllərində 11-ci qızıl ordunun hərbi komitəsinin üzvləri Orconikidze və Kirov Gürcüstana saldırma qərarı alırlar. Ordunun komutanı dekabr ayının 4-də Orcokinizdeyə məlumat verir ki, aşağıdakı şərtlərə görə Gürcüstanda uğurlu əməliyyat keçirmək mümkündür:

1- Kazım Qarabəkirin tərəfsizliyini əldə etmək. 2- Güclərin (6 piyadə və 4 süvari batalyon) üç istiqamətdə mərkəzləşməsi: Qazaq, Qarakilsə, Akıstafa. Bunlar gerçəkləşərsə, Gürcüstana saldırı səfərbərliyinə gərəkən iki aylıq zaman 6 həftəyə enə bilər.¹⁵⁹ Moskva Gürcüstana saldırının uğurlu olmayacağından əndişələnir. Dekabrın 17-də bir teleqram göndərərək bu plana qarşı müxalif olduğunu bildirir. 1921-ci il yanvarın 2-də Kirov və Orconikidze Moskvaya gedilər. On maddədən ibarət bir hesabat mərkəzi komitəyə təqdim edirlər. Gürcüstanın əks-inqilabçıların bazasına dönüşdüyünə diqqət çəkirlər və bir an öncə işğal edilməsi gərəkdiyini bildirirlər. Yanvarın 12-də keçən ümumi toplantıda Lenin bu təklifi rədd edir. Stalin bu təklifdən yanadır və menşevik rəqibləri ilə hesablaşmaq istəyir. Gizlin yolla mərkəzi komitənin çoxunun bu təkliflə müvafiq olmalarını sağlayır. Onun bu gizlin əməliyyatından mərkəzi komitənin üzvləri Trotski və Kamenev xəbərsizdilər. Daha sonra Bakıya dönmüş olan Orconikidzeyə və Gürcüstanda bolşevik təşkilatlarına Stalin “qiyama başlama və qiyamçılara yardım” əmri göndərir.¹⁶⁰

Qızıl ordunun müdaxiləsinə şərait yaradacaq olan qiyam Loruda başladı. Loru Gürcüstan və Ermənistan arasında ixtilaflı bölgə idi. Bu bölgə uğrunda 1918-ci il dekabr ayında Ermənistan-Gürcüstan arasında savaş olmuşdu. Müttəfiqlərin Qafqazdakı gücləri bu bölgəni tərəfsiz olaraq duyurmuşdular. Bu bölgənin əhalisinin əksəriyyəti erməni idi. 1920ci il noyabrın 13-də Ermənistan və Gürcüstan arasında bağlanan müqaviləyə görə “Bu bölgə türklərin işğalına uğramasın deyə, keçici olaraq 3 ay müddətinə gürcülərin kontroluna buraxılırdı.” Ermənistanın türk və bolşevik orduları tərəfindən işğal edilişindən sonra gürcü höküməti bu bölgədəki işğalını genişlədərək Ermənistana ərzaq daşıyan dəmir yolunu ələ keçirdi. Qafqaz bolşevikləri də Tiflisdə iqtidarı ələ keçirməyə tələsirdilər. Gürcüstanın bu işğal hərəkəti bəhanə oluşdurmuşdu. Qiyam planını hazırlamışdılar. Ermənistan İnqilabi Komitəsi Tiflisə bir ultimatom göndərərək Lorudan gürcü ordusunun çəkilməsini tələb etdi. Ermənistana ərzaq daşıyan qatar yolundan da gürcülərin tamamən çəkilməsi istəndi. Gürcü höküməti bu ultimatoma əhəmiyyət vermədi. Gürcülər onları təhdid edən təhlükəni görmürdülərmi? Fransanın Qafqazdakı hərbi nümayəndəsi durumu bu şəkildə açıqlayır: “Borçalıda yerləşən ermənilər Ermənistanın və rusların yardımı ilə qiyam etdilər və bu, gürcü hökümətinə böyük zərbə oldu. Gürcülər ağır itki verərək bu tərəfsiz bölgəni tərk etmək zorunda qaldılar. Bununla da Tiflis yolu üzərindəki strateji mövqeyi buraxmaq zorunda qaldılar.”¹⁶¹ Bolşeviklər saldırıya hazırlanırkən gürcülər fevralın 7-də müttəfiqlər tərəfindən “de yuri” olaraq ölkələrinin müstəqilliyinin tanınmasının ildönümünü qutlayırdılar. Bu ziyafətdə Rusiya səfiri də iştirak edirdi. Səfir bir gün sonra dedi ki, Rusiya Gürcüstanın tanınmasından məmnundur və Gürcüstanla barış içində bir ilişki qurmaq istəyir. Bolşeviklərin Gürcüstana saldrımaları fevralın 12-də gerçəkləşəcəkdi. Yəni Ermənistan və Gürcüstan arasında mövcud olan müqavilənin erməni tərəfindən yırtıldığı gündə.

Bolşeviklərin saldırıları başladıqdan sonra gürcülər bir çox yerdə qəhrəmanca dirənirlər. Ancaq sürətlə məğlub olub əzilirlər. Daha öncədən hazırlanan plan üzərinə qiyamçıların qərargahı menşeviklərlə savaşmaq üçün bolşeviklərdən silah tələb edir. Orconikidze bu macəranı bu şəkildə anladır: “O civarda olan qızıl ordu şübhəsiz ki, tərəfsiz qala bilməzdi. Menşeviklərin inqilab edən zəhmətkeşləri edam etmələrinə seyirci qala bilməzdi.”¹⁶² Fevralın 16-da Loruda sovet rejimi təsis edildi. Qızıl ordu əsgərləri Tilfisin 60 km kənarına çatmışdılar. Fevralın 25-də qızıl ordu İnqilabi Komitə ilə bir yerdə tiflisə girdi. Eyni gün Orconikidze Lenin və Stalinə teleqram göndərdi: “Al bayraq Tiflisdə dalğalanmaqdır. Yaşasın Gürcüstan Sovet Cümhuriyyəti!”¹⁶³ Beləcə Qafqazın son müstəqil ölkəsi də bolşevikləşdirildi. Böyük qəhrəmanlıq göstərən gürcü ordusu Qərbə tərəf, yəni Suram ovalığına çəkildi. Bu ovalıq gürcülərin təbii savunma cəbhəsi idi. Hökümət ölkənin ikinci böyük şəhri olan Kutaisə yerləşdi. Xarici səfirliklər də bu şəhrə daşındı. Gürcülər bu şəhərdə toparlanıb dirənmək istəyirdilər. “London konferansından çıxacaq müttəfiqlərin yardım qərarlarını gözləmək üçün bu şəhərə sığınıb” dirənişə davam etdilər.¹⁶⁴ Digər tərəfdən nümayəndələri Moskvada və Londonda müzakirə ilə məşğul olan Türkiyə Tiflis hökümətinə fevralın 23-də bir ultimatom göndərdi. Türk ordusunun sovetlərdən imtiyaz ala bilməsi amacı ilə Batumiyə, Ərdhana və Artvinə girməsi üçün gürcü hökümətinin izn verməsini istəyir. Gürcü hökümətinin bunu qəbul etməkdən başqa çarəsi qalmamışdı. Gürcü höküməti hesab edirdi ki, bu bölgələrin türk ordusu tərəfindən işğal edilməsi Türkiyə-sovetlər savaşına gətirib çıxara bilər.

Menşevik hökümət 80 min bolşevik ordusu tərəfindən mühasirə edilmişdi. Müttəfiqlərdən də heç bir yardım gəlmirdi. Sadəcə Fransa donanması bir neçə top gülləsi Qaradəniz sahilindəki qızıl orduya tərəf fırlatdı. Gürcü hökümətinin bolşeviklərlə müzakirədən başqa çarəsi qalmamışdı. Martın 18-də Kutaisdə müzakirə başlayır və qarşıdurmaya son verəcək bir müqavilə imzalanır. Eyni gün menşevik rəhbərlər Batumidə bir İtaliya dəniz donanmasına minirlər. Bu böyük liman martın 11-dən etibarən türklərin işğalına keçmişdi. Ancaq dünənə qədər menşevik olub və bu gün məsləhət icabı bolşevikləşərək şəhərin güvənliyini ələ keçirən İnqilabi Komitənin basqısı üzündən şəhəri tərk etmək zorunda qalmışlar.¹⁶⁵

Gürcüstanın sovetləşməsi Leninlə Stalinin arasında ziddiyyət oluşdurdu. Stalinin təsdiqlədiyi Orconikidzenin yanlış hesabatı Leninin münasibətini şəkilləndirirdi. Daha sonra Lenin daha güvənilir qaynaqdan xəbərdar oldu ki, gürcü bolşeviklər və gürcü xalqı buna qarşı imiş. Leninin Stalinə qarşı bədgüman olması da burdan başlar. Lenin xəstələndiyində öz katibəsinə gizlincə yazdırdığı yazılarında bu mövzuya işarə etmişdi. Lenin ölmədən bir neçə gün öncə Stalinə demişdi ki, onunla bütün ilişkilərini qıracaqdır. Trotski Gürcüstanın qızıl ordu tərəfindən işğal edilməsindən yana deyildi. O, türk ordusu ilə qarşı-qarşıya gəlməkdən qorxurdu. Çünkü türk ordusu ilə savaş başlasa idi, müttəfiqlərin də Türkiyədən yana Rusiyaya qarşı savaşa girməsindən əndişələnirdi. Bu üzdən də Trotski mərkəzi komitənin təcili toplantısının çağrılmasını təklif etdi və Orconikidzenin məsuliyyətinin soruşdurulmasını istədi. O, menşeviklərə qarşı zamansız saldırını “böyük cinayət” adlandırdı. Trotskinin təklifinə önəm verilmədi. Üç gün sonra Lenin ümumi bir toplantında dedi: “Erməni vətəndaşlar menşeviklərə qarşı qiyam etsələr də, qiyam ıldırım sürəti ilə gürcülər arasında yayılmışdır.”¹⁶⁶ Lenin israrla demişdi ki, Rusiya örnəyindən yararlanmamaq gərəkir. Fevralın 19-da Tiflisə yola düşən Maxaradzeyə dedi: “Gürcüstan menşeviklərin kontrolunda bulunan kiçik burjua bir ölkədir. Bu üzdən də bu ölkənin milli dəyərləri və ərazisi qonusunda ehtiyatla davranmaq gərəkir.” Maxaradze Tiflisə getmədən öncə Vladiqafqaza uğradı. Bu şəhərdə ziddiyyətli durumla rastlandı və martın 1-də Leninə yazdı: “Moskvadan bir çox məmur göndərilmiş. Hər birinin fərqli işləri var. Çox təəssüf edici bir durumdur.”¹⁶⁷

Lenin martın 10-da İnqilabi Hərbi Komitəyə teleqram göndərir. Onların İnqilabi Komitə ilə həmahəng olmalarını, ölkənin müstəqil qurumlarına hörmət göstərmələrini, xalqa mülayim davranmalarını istəyir.¹⁶⁸ Daha öncə də Orconikidzeyə yazdığı məktubda etidalla davranmış olan menşeviklərə saldırılmamasını istəmişdi. Daha sonra gürcü bolşevik Luminadze partiyanın üçüncü konqrəsinə yazdığı məktubda bildirdi: “Gürcüstan qızıl ordunun süngüləri hesabına fəth edildi.” Gürcüstan Kommunist Partiyasını “bolşeviklər saldırdığında hərəkətsiz qalmaqla” suçlayıb tənqid etdi. Gürcüstan Kommunist Partiyası mərkəzi komitəsinin üzvü olan Tsin Tsadze Buxarin vasitəsi ilə Leninə bir məktub yazdı və Orconikidzenin “silah gücünə Gürcüstanı bolşevikləşdirməklə siyasi cinayət işlədiyini” iddia etdi. Bunlar göstərir ki, Tiflis bolşevikləri ölkələrinin bolşevikləşdirilmə planından xəbərsiz saxlanmışlar.