Şərq ruhunun Qərb həyatı

Birincisi, bir tərəfdən coğrafi prinsiplərə əsaslanan bölgü ilə spe­kul­yasiya edilir, digər tərəfdən ABŞ, Kanada və İsrail də aşkar və qey­ri-aşkar şəkildə Qərb fenomeninə daxil edilir; bu halda ilkin coğrafi ya­­naşmanın əhəmiyyətinin itdiyi nə üçünsə unudulur. Çünki, həmin Ame­­­rika qitəsində ABŞ-la yanaşı, məsələn, Meksika da var ki, Qərbin onu həzm etməyə iştahı yoxdur. Deməli, əsas məsələ coğrafiyada deyil… Və bunu qərblilər bilməmiş olmazlar.

İkincisi, coğrafi prinsipə istinad etməklə, Qərb antik mədə­niy­­yə­ti qeyd-şərtsiz özününküləşdirir və özünü qədimlərə aparıb çı­xa­rır, «əsil-nə­cabət qazanır» və bu zaman qədim yunanlarla özləri arasında kör­pü­nün başqa bir millət, başqa bir dini icma, başqa bir mədəniyyət tə­rə­fin­dən atıldığını nə üçünsə «yaddan çıxarır».

Müasir Qərb sivilizasiyasını an­tik mədəniyyətlə və xris­tian­lıq­la bağ­la­maq kimi açıq-aşkar, qeyri-el­mi ya­naş­malara bax­maya­raq, Qərb­də bu si­vilizasiyanın məğzini anla­yan­lar və bu mahiyyət­dən gələn məh­­du­diy­yət­lə­ri görənlər də vardır. Bu gün Qərb­də mo­­der­nizm və post­­mo­der­nizm meyl­lə­ri, əslində ənə­nə­­vi ra­si­­o­na­lizmə qar­şı çı­xış­lar­dan baş­­­qa bir şey de­yil. Əbu Tur­xanın de­­di­yi ki­mi, “Qərb in­tel­­lekt və tex­­ni­ka qa­­nad­­la­rın­da çox uzaq­­la­ra uç­muş və hə­yatın tə­məl prin­sip­­­lə­rin­dən, mə­nə­vi bazis­dən ayrı düş­­müşdür”.

Bu gün Qərb yeni inkişaf yol­la­rı axtarır. Ancaq ağıldan, rasional dü­­­şün­cədən, texnologiyadan ibarət bir həyat darıxdırıcıdır. Çünki fik­rin aç­dı­ğı gözəlliklərdən sonra, daha yüksək bir səviyyəyə keçid ol­ma­lıdır. Çünki insan tək bir düşüncənin gücü ilə edə bilmədiklərini mə­həb­­bətin gücü ilə edə bilər. Əmin ər-Rey­hani deyir: “İnsan fikrin gücü ilə tə­biət qüvvələrinə qalib gələ bi­lər və fik­rin gücündən də üstün bir güc – sev­ginin gücünü tapa bilər”.¹ Bəs nə­dir sevginin gücü? Şübhəsiz ki, söh­bət Məc­nun sevgisindən get­mir. Geniş mə­nada başa düşülən sev­­­­­gi in­sa­nın öz da­xili mənəvi-es­te­tik potensialının rea­lizasiyasıdır.

Av­­­ro­pada tex­nogen si­vilizasiyaya bir növ alternativ kimi ya­ran­mış ro­ma­­n­tizm məhz sevginin gücünə is­ti­nad edirdi. İntellekt səviy­yə­sin­də əl­­çat­maz olan bir çox ideallar ilham və vəcd səviyyəsində re­all­a­şır. Ro­­ma­ntizminin əslində bir Qərb hadisəsi olmayıb, Şərq ruhunun Qərb mə­kanına transferi kimi ortaya çıxması faktı isə hələ indi-indi tədqiqat pred­metinə çevrilir. Və Şərq ruhuna olan ehtiyac özünü get­dik­cə daha çox büruzə verir.

Nə yaxşı ki, bu həqiqəti Qərbdə də başa düşənlər az deyil. Qərb si­vilizasiyasının uğurlarından vəcdə gələn və onu öz mil­­li-dini özü­nə­məx­­­susluğu kimi qələmə verməyə çalışan Maks Ve­ber­lərlə yanaşı, ha­ra­­da isə uzaq ölkələrdə yox, onun öz vətənin­də, onun öz ailəsində, onun öz doğma qardaşı Alfred Ve­berlər də yazıb-yaradır və əsl hə­qi­qə­ti söyləməkdən çəkinmirlər.

Demokratiya və beynəlxalq hü­quq normalarının da Qərb si­vi­li­za­si­ya­sı çərçivəsində təqdim edilməsi mü­bahisəli görünür. Düz­dür, hü­quq müs­təvisində bu nailiyyət ilk dəfə məhz Avropada əldə edilmişdir. Və onun fəlsəfi əsas­ları da da­ha çox də­rəcədə, məhz Av­ro­pa­­da ya­ra­dıl­mışdır. Lakin əs­­lin­də Avropa hu­ma­niz­mi, Şərq hu­­manist fikir ənə­nə­lə­ri­nin da­va­mı ki­mi ortaya çıx­mış­dır. Şərqdə bu ideyalar ənənəvi üsul-idarəyə; mo­nar­xi­yaya, şahlığa, sul­tanlığa, bir şəxsin diktatına qarşı re­ak­siya kimi or­ta­ya çıxmışdır. İnsan bə­rabərliyi haqqında, insan azadlığı haq­qında ilk tə­limlər də, hətta on­la­rın ictimai realizasiyası da Şərqdə hə­yata keç­miş­dir. Bu ba­xım­dan, biz Məzdək təlimini, Xür­rəmilər hərə­ka­tını, Ba­bək üs­ya­nı­nı və s. yada salmaq is­tər­­dik. Xür­rə­mi­­likdən gələn ide­yalar ne­çə əsr sonra İs­lama qarşı qo­yul­ma­dan, əksinə yeni də­yərlər sis­temi ilə əlaqəli surətdə bö­yük Ni­za­mi­nin «Xoşbəxtlər öl­kə­sin­də» ifadə olunmuşdur.

Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Qərb sivilizasiyası məhz da­­ha op­timal ictimai təşkilatlanma ilə səciyyələnir. Yeni dövr Qərb fəlsəfəsi tək­cə təbiətin öyrənilməsinə və dəyişdirilməsinə deyil, həm də cə­miy­yətin təşkilatlanma prinsiplərinə təsir etmişdir. Və Qərb de­mok­ratiyası yaranmışdır. Əmin ər-Reyhani yazır: “Cəmiyyətin təkmilləşməsi şəx­siy­­­yətin təkmilləşməsidir”. Aida xanım şairin bu mövqeyini belə izah edir: “Tərəqqinin özünü romantik ər-Reyhani hər şeydən əvvəl ayrı-ay­rı şəxsiyyətlərin hərtərəfli inkişafı, onların mənəvi təkmilləşməsi ki­mi ba­şa düşürdü. Onun fəlsəfəsinin romantik fərdiyyətçiliyi də bu­ra­dan irəli gəlir, çünki əgər cəmiyyətin təkmilləşməsinin əsasları ictimai ins­­ti­tutların yaxşılaşması yox, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin mənəvi təkmil­ləş­­­mə­sidirsə, deməli, diqqəti hər şeyin mərkəzində dayanan ayrı-ayrı şəx­­siy­yətlərin üzərində cəmləşdirmək lazımdır”.¹

Göründüyü kimi, professor Aida İmanquliyeva ərəb mütəfəkkir­lə­­rinin fikirlərini sadəcə olaraq şərh etmir və çox ciddi məqamlarda öz möv­qeyini ortaya qoyur. Ənənəvi Şərq düşüncəsindən çıxış edən və xi­­­las yolunu ayrı-ayrı şəxşlərin mənəvi kamilləşməsində axtaran Əmin ər-Reyhanidən fərqli olaraq, Aida xanım Qərbin ictimai tərəqqi ənə­nə­lə­rini də nəzərə alır və cəmiyyətin təkmilləşdirilməsi zərurətini əsas­lan­dırır.

Doğrudan da, Qərb sivilizasiyasını şərtləndirən, onun Şərqə nis­bə­­tən üstün­lü­yünü təmin edən mühüm cəhətlərdən biri fərd–cəmiyyət mü­­na­sibətlərinin daha mü­kəm­məl ol­ma­­sı, cəmiyyətin daha op­ti­mal təş­ki­lat­lanmasıdır. Şərqdə azad­lı­ğın hər kə­sin öz arzu və istəyinə uy­ğun su­rət­də ya­şamaq kimi anlamasına rəğ­mən, Qərb­də hər kəs özünü ilk növ­bədə cə­miy­yətin bir üzvü kimi hiss et­mək­lə, öz azadlığını da qə­rar­laş­mış ic­ti­mai mü­nasibətlər çərçivəsində tapır. Bu­ra­da hər hansı bir şəxs mövcud qay­­da­­lar­la razılaşmırsa, öz etirazını on­ları pozmaq, «qu­laq ardına vur­maq» yolu ilə yox, bütövlükdə ictimai mü­na­sibətlərin də­yiş­diril­mə­si, on­­­ların əsasında duran ideyanın yeni­ləş­mə­si uğrunda mü­ba­rizə ilə ifadə edir.

Cəmiyyətin necə təşkilatlanması hər bir fərdin həyatına təsir edir. Lakin hər bir fərd ümumictimai miqyasda gedən proseslərin məğ­zi­ni anlamaq, onlara düşünülmüş şəkildə müdaxilə etmək imkanına ma­­lik deyil. Ona görə də ən asan yol bu işi kimlərin isə öhdəsinə bu­ra­xa­raq, ictimai axına kor-koranə surətdə qoşul­maq­dır. Lakin bu yol insanların azadlıq və xoşbəxtliyini nə dərəcədə təmin edir?

Hegelə görə azadlıq dərk olunmuş zərurətdir. Başqa sözlə, adi in­­sanlar azad olmaq üçün mövcud cəmiyyətin qanunlarını, onların tə­mə­­lində duran, onları zəruri edən prinsipləri mənimsə­mə­lidir. Şəxsi ide­­yalar, şəxsi fəaliyyət planları da ictimai zərurətlə uy­ğun­laş­dı­rıl­ma­lı­dır. Lakin elə şəxslər də olur ki, onlar ictimai zərurətin özünü, onun əsa­­­sında duran ideyanı dəyişmək yolunda mübarizə aparırlar. Bütün mad­­di təzahürlər kimi ictimai gerçəklik, qərarlaşmış ictimai mü­na­si­bət­­­lər sistemi də hansısa ideyanın təza­hü­rü olduğundan, ictimai hə­ya­tın hər hansı bir struktur səviyyə­sin­də­ki islahatlar da ilk öncə ideyalar iye­­rarxiyasının adekvat pillə­sində dəyişiklik olmasını tələb edir.

Hər bir şəxs öz fərdi həyatını ya­şamaqla yanaşı, cəmiyyətin bir üz­­vü kimi böyük miqyaslı ictimai pro­­seslərin də iştirakçısı olur. Əl­bət­tə, bu şans hamıya eyni dərəcədə ve­ril­­mir. Kim isə ictimai ha­di­sə­lər­də apa­­rıcı rol oynayaraq bəşər ta­ri­xinə da­­xil olduğu halda minlərlə in­san ic­ti­mai həyatda subyektdən daha çox bir obyekt olaraq iştirak edir və ta­­rixdə heç bir iz qoymur.

Bununla be­lə, min­lər, milyonlar olmasa, küt­lə olmasa, ayrı-ayrı şəxslər nə qədər bö­­yük düha sahibi olsalar da, cə­miyyəti inkişaf etdirə bilməzlər. Çünki cə­miyyət əhalinin şəxsiy­yət­lər­lə, kütlənin ideya ilə sintezidir. Kim isə o zaman böyük şəxsiyyətə çev­rilə bilər ki, onun qə­rar­laşmış ictimai şü­ur­dan kənara çıxan, fərqli ide­yası olsun və bu ideya təkcə keyfiyyətcə, san­balca deyil, həm də məhz kəmiy­yət­cə, miq­darca böyük proseslərin hə­rəkətverici qüvvəsinə çev­rilmək əz­min­də olsun.

Bütün bunlar Qərb sivilizasiyasında nəzərə alınmış, bütün səylər cəmiyyətin təkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdir. Sosiologiyanın müstə­qil bir elm kimi yaranması və inkişafı da müasir Qərb cəmiyyəti ilə bağ­­lıdır. Və hətta fəlsəfi fikri kölgədə qoyan, ona nisbətən daha geniş planda təbliğ və tətbiq olunan sosiologiya çağdaş Qərb düşüncə tər­zi­nin mühüm tərkib hissəsinə çevrilmişdir. O dərəcədə mühüm ki, cə­miy­­yətin prioritetliyi insanı da, Allahı da arxa plana keçirmişdir. Daha doğ­rusu, bu ən çox sosioloqların dünyagörüşündə öz əksini tapır. Or­te­qa-i-Qassetin dediyi kimi, Qərbin ən böyük sosiloqlarından olan Dürk­heym üçün “Allah – cəmiyyətdir”.¹

Beləliklə, nə ənənəvi Şərq, nə də ənənəvi Qərb düşüncəsi ayrı-ay­rılıqda optimal inkişaf modelinin yaradılması üçün yetərli deyil; bu­nun üçün hər iki tərəfin üstün cəhətləri birləşdirilməlidir.

XIX əsrdə bu iki mədəniyyət, iki düşüncə tərzi arasında körpü at­maq cəhdləri geniş vüsət almışdır. Lakin bu işi görmək üçün hər iki mədəniyyətə dərindən bələd olmaq lazım idi.

XVIII-XIX əsrlərdə Avropada orta əsrlər İslam mədəniyyətinin öy­­rə­nil­məsi daha ancaq latın mənbələri əsa­­sında deyil, bilavasitə ərəb mən­bələrinə istinadla və o vaxtın islam öl­­kə­lərində klassik Şərqin qa­lıq­­larının əya­ni surətdə araşdırılması yo­lu ilə hə­­ya­ta keçirilməyə baş­la­dı. Qərb sivi­li­­za­siyası nümayəndələ­ri­nin Şər­­qi öy­­rən­mək cəhdləri, on­la­rın Şərq ölkələrinə səfərlər etməsi, mü­va­­fiq dil­­­lərin və adət-ənə­nə­lə­rin öy­rə­nil­­məsi orientalizm deyilən xü­su­si bir təd­­­qi­­qat sahəsinin, şərq­şü­naslıq institutlarının formalaşma­sı­na gə­­ti­rib çı­­xar­dı.

XIX əsrdə həm də tərs proses getməyə başladı. Yəni Şərq öl­kə­lə­rin­­­dən Avropaya və Amerikaya səfər edən insanlar Qərb dün­yasının özəl­­­liklərini mənimsə­mə­yə cəhd gös­tərməyə başladılar. On­ların in­gi­lis, fransız və s. dilləri öy­rənməsi Qərb öl­kələrində yaran­mış nisbi müs­­­­təqil si­vi­lizasiyanı və mə­də­niy­yəti mənim­sə­mə­yə imkan yaratdı. La­­­kin Şərq öl­kə­lərindən Qər­bə sə­ya­hət­lər pərakəndə xarakter daşıyırdı və xü­su­si məqsədyönlü su­rətdə təş­kil olun­ma­mışdı. Qərbşünaslıq ins­ti­tut­­la­rı yox idi və ma­l­əsəf indi də yoxdur.

Belə bir şəraitdə Şərq ruhlu in­sanların: Cübran, Reyhani, Nü­ay­mə kimi yaradıcı simaların – ABŞ-a, Av­ropaya köçərək Qərb həyatı ilə tanış olmaları və bu iki si­vi­li­za­si­ya­nın qovşağında yazıb-ya­rat­ma­la­rı çox əlamətdar hadisə idi. Bu şəxs­lər bir tərəfdən Qərb dünyasındakı mə­­­dəniyyətin Şərq yönlü aspekt­lə­ri­ni öyrənir və özləri ilə onlar ara­sın­da bir doğmalıq tapırdılar. Digər tə­rəfdən də, Qərbdə öyrəndiklərindən bəh­­­rələnərək öz vətənlərində, öz­lərinin mədəni-mənəvi həyatında olan kəm-kəsirləri düzəltmək, ya­ranmış sintez imkanından bəhrələnmək is­tə­yirdilər.

Son əsr ərzində Şərqdə milli dövlətlərin ya­ranması, milli-fəlsəfi fik­rin oyanışı yeni bir sintez perspek­tivin­dən xə­bər verir. Bu yeni fəl­sə­­fi fikir isə daha artıq orta əsr İslam fəl­sə­fə­sinin sa­dəcə davamı ola bil­məz, çünki Şərqin tənəzzül döv­rün­də Avropa ümum­bəşəri fəlsəfi fik­­­rin inkişafı sahəsində misilsiz nai­liy­yətlər əldə et­miş və fəlsəfəni ye­ni intellektual səviyyəyə qal­dır­­mışdır.

Belə olan hal­da yenidən ve­lo­si­­ped icad etməkdənsə, bir tə­rəf­dən, Qərb fəl­sə­fə­si­ni mə­nim­­sə­mək, di­gər tərəfdən də Şərq fəl­sə­fi düşün­cə­sinin rasio­nal xət­tini bərpa et­mək yo­lu ilə ye­ni dövrün tələblərinə ca­vab ve­­rən sin­te­tik fəlsəfi sistem ya­ra­dıl­ma­lıdır. Bu sis­tem millilik və ümum­bə­şəriliyi eh­tiva etməli, ənə­nə­vi mə­nə­­­viy­ya­tın müasir intellek­tu­al texnologiya ilə uzlaşması üçün ye­ni op­ti­mal ide­ya mühiti formalaş­dı­rıl­malıdır. Bu ictimai-ta­rixi vəzifə in­di həm də ona görə ak­tuallaşıb ki, Qər­bin daxili mənəvi po­tensialı tü­kən­mək üzrədir və bə­şə­riy­yət ye­ni ideya səviyyəsinə qalx­masa, bö­yük böh­­ranlar­la üzləşə bilər.

Son əsrdə dəfələrlə Qərbin mədəni-mənəvi süqu­tun­dan bəhs edil­­­­məsi heç də təsadüfi olmayıb, Qərb hə­yat tərzi­nin ümumbəşəri fəl­sə­fi dü­şün­cə ənənəsindən fərqli istiqamətdə da­­­vam etməsinə, fəl­sə­fə­nin getdikcə da­ha çox dərəcədə praqmatik və uti­li­tar dü­şüncə meto­do­lo­­­­giyası ilə əvəz­lən­məsinə, onun ye­rinə təbiət elm­­lə­rin­dən törəmə olan po­zitiv intellektual-məntiqi sis­tem­lərin, psev­­do­fəl­səfi təlimlərin gəl­­mə­sinə və bundan doğan mənəvi boş­lu­ğa reaksiyadır.

Qərb intellekt qanadlarında çox uzaqlara uçmuş, həyatın tə­məl prin­­siplərindən, fəlsəfi bazisdən ayrı düşmüşdür. Həm də ar­tıq elə uzaq­­lara getmişdir ki, geri qayıtmaq bir o qədər də asan mə­sələ deyil. «Qa­­yıdış zamanı geridə olan qabağa dü­şür» hik­mə­ti­ni yada salsaq, sıra Şər­qindir. Təməl prinsipləri harada, han­sı yol ayrıcında itirmiş­dik­sə, ye­nidən həmin nöqtədən başlayaraq ax­tar­saq və bu zaman ye­ni dövrün in­tellektual imkanlarından istifadə edə bilsək, ola bil­sin ki, fəlsəfi fikrə ikinci nəfəs gətirə bilərik.

Bu gün islam dünyasında ilk dəfə milli-demokratik dövlət qur­muş Azərbaycanda yeni fəlsəfi axtarışlar yeni ideologiya ax­ta­­rışları ilə əla­qəli olsa da, müəyyən nisbi müstəqilliyə və məxsusi ənə­nəyə ma­lik­dir. Özümüzə qayıtmaq və öz milli fi­kir po­tensia­lı­mız zəminində mü­a­sir fəl­səfi sistemlər qurmaq və milli ideo­lo­­gi­ya­nı da bu yeni və qədim fəl­sə­fə­nin ruhuna uyğun kökləmək yö­nün­də axtarışlar gedir. Bu ax­ta­rış­­ların tə­­məlində Zərdüşt, Dədə Qor­qud, Bəhmənyar, Şeyx əl-İşraq du­rur. Həm də bu axtarışlar bütün Şərqdən, İs­lam dünyasından təcrid olun­muş şə­kil­də deyil, qarşılıqlı əlaqə və zən­gin­ləş­mə şəraitində aparılma­lı­­d­ır. Bu ba­xım­dan, yeni dövr ərəb mü­təfəkkir­lə­rinin mövqeyi də bö­yük önəm kəsb edir. Şərq ruhunu qo­ru­yub sax­la­maq­la bərabər, Qərb təh­­si­li almış Reyhani, Cübran və Nü­ay­­mə kimi si­ma­ların timsalı çox önəm­­li­dir. Aida İmanquliyevanın təd­­qiqatı məhz bu baxımdan böyük aktu­al­lığa malikdir və bu tədqiqatlar davam et­di­ril­məli, Şərq ilə Qərb ara­sın­da yeni vəhdət mə­qam­ları üzə çıxarıl­ma­lı­dır.

Biz milli-mə­nə­vi kök­lə­­ri­mizə, milli-fəlsəfi fikir tariximizə Qərb fəl­səfəsi priz­ma­sın­dan bax­­maq məcburiyyətində qal­saq da, müəyyən mə­qamlarda bu qay­naq­lar­la birbaşa təmas qur­ma­ğa, qəlbimizin də­rin­li­yində onları heç bir va­si­təçi olmadan duymağa, za­­­man uçurumunun ya­ratdığı ögey­­­lik sindro­mu­nu aradan götürməyə qa­dir oldu­ğu­muzu sü­but etməliyik.

Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, biz «Şərq» və «Qərb» anla­yış­­la­rı­nı heç də coğrafi terminlər kimi işlətmirik. Baxmayaraq ki, bu an­la­yış­lar əvvəlcə ölkələrin məhz coğrafi yerləşməsinə uyğun ola­raq iş­lə­dil­mişdir, lakin sonralar onların simvolik mənaları for­ma­laşmışdır.

Belə ki, əvvəla, Şərq – ənənəviliyin, Qərb isə müasirliyin sim­vo­­lu kimi başa düşülür. Bu baxımdan, Şərqdə və Qərbdə elmin, mə­də­niy­yə­­tin, təhsilin xüsusiyyətləri də məkandan daha çox, za­man gös­tə­ri­ci­lə­ri i­lə səciyyələnir.

İkincisi, Şərq və Qərb bölgüsü mədəni-mənəvi bölgü kimi, ha­be­lə sivilizasiyaların tipləri və düşüncə tərzləri arasındakı fərqə görə get­di­yindən, biz kitabda bu anlayışlardan məhz həmin mə­na­da istifadə edə­cəyik. Həm də ona görə ki, bu cür yanaşma A.İmanquliyeva üçün də səciyyəvi idi.