SeyfəDDĠn qəNĠyev

* * * 
 
“Verin zavallılara” 
“Va itəsəmu bi habullahi cəmian valə təfərraqu”. 
 
Şamaxı  və  Göyçayda  ermənilər  tərəfindən  yakılıb  yıkılan  xanimanları, 
qadın,  erkək  qurşunla  öldürülən,  bıçaqlarla  kəsilib-doğranan  bigünah 
millətdaşlarımızı, dün  zəngin və  dövlətli ikən bu gün viranxanalarda  iqamətlə  bir 
loxma yavan əkməyə möhtac buraxılan zavallı qardaşlarımızı düşünürmüsünüz? 
Əgər,  düşünmüyorsunuz,  iyi  biliniz  ki,  kainatın  beş  sənədir  biri-birini 
boğazlayan bu ən mühüm dövrəsində əsəbiyyəm qövliyyəsi əlil və ya nöqsan olan 
millətlər üçün həyat bu qədər. 
Bu günə qədər olduğundan ziyadə yarın üçün də «Quran» əzim əşşanımızın 
bəlada nağıl etdiyim əmr məbiyyəni vəchlə mətn bir surətdə yekdigərinə sarılaraq 
siyasi  birliklərini  təmin  etməyən  əqvam  bəlxassə  bundan  sonra  qətiyyən 
yaşamayacaqdır.  “Ə1  muminu  lil  mumuni  kəl  bunyənil  mərsus  yəmuddu  badəhu 
badən”. 
Həqiqət siyasiyəsini bin üç yüz sənədir qulaqlarımızda çınlatan islamiyyən, 
bir  müsəlmanın  digər  müsəlmana  nisbətini,  bir  binanın  yekdigərinə  isnad  edən 
daşlarına bənzəməklə siyasət milliyyəyi pək bəliğ bir surətdə təvir buyurmuşdur. 
Bir  divarın  bir  kaç  daşını  yıxıb  çıxarmaqla  nasıl  ki,  divar  dağılarsa, 
millətimizi  təşkil  edən  cəmiyyətdən  bir  qisminin  fəlakətindən  də  əqsam  sairənin 
həqilə mətasir olması qədər təbii heç bir şey yoxdur. 
Şamaxı  və  Göyçayda  yıkılan  evlər,  yandırılan  xanimanlarımız,  kəsilib 
doğranaraq  qəfil  şəhidiyyə  iltihaq  edən  on  minlərlə  müsəlmanlar  din  və  millət 
qardaşlarımız;  dün  dövlətli  ikən  bu  gün  bir  loxma  əkmək  üçün  göz  yaşlarıyla 
dilənən bədbəxtlərdir, qövmdaşlarımızdı. (Seçimlər bizim - S.Q.). 
Allahın  inayəti  ilə  Bakı  alındı.  Və  ən  alçaq  düşmənlərimiz  məqhur  və 
rəzilanə  bir  surətdə  qaçdı.  Millət  min  üç  yüz  sənə-eyni  məqsəd  uğurunda 

114 
 
yekidigərini təqibə yerdə yatan şühədamız əzvalımı da şad edər surətdə üst-üstə iki 
bayram yandı. 
Bu  məsrətlər  içində  ey  Bakı  və  bütün  Qafqaz  Türkü,  ey  zəngin 
müsəlmanlar!  Şamaxı  və  Göyçay  zülmzadə  qardaşlarımızın  göz  yaşlarını  təcfifə 
könüllərini  təmir  etməliyiz.  Millətimizin  bir  qismi  ağlarkən,  əqsam  sairəsinin 
bilatəsir  gülməsi  xeyli  bir  istiqbalə  dəlalət  edəməz.  Bina  aliyə,  əgər,  həyat  və 
istiqlala  talib  və  müstəhəq  isəniz  Şamaxı  və  Göyçay  zülmzadələrinə  və 
Ermənistandan  qismən  öldürələrək,  qismə  də  fərar  surətlə  həyatlarını  qurtara 
bilərək  sayən-əxvatınıza  iltica edən sair din,  millət qardaşlarımıza  kisə  müavinəti 
açınız, onlara lazımı dərəcədə inayələr veriniz, çünki siz onlara versəniz Allah da 
sizə verir. İştə, haydı, qardaşlar verin zavallılara Əlmücahid fi səbiillah”. 
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1918, №13, təşv. 13 
 “Şamaxılıların halı” 
 
“Bakı   quberniyasında   bolşeviklərin   Şamaxı   uyezdinə vurduqları zərbə 
heç  bir  yerdə  verilmədiyi  hər  kəsə  məlumdur.  Şamaxı  əhalisi  əsrlərdən  bəri 
yaşamaqda    olduqları  ata-baba  yurdlarını  buraxıb  neçə  aylar  ərzində  çöllərdə, 
biyabanlarda  aclıqdan,  xəstəlikdən  məhv  və  tələf  olmuşlardır.  Şamaxı  şəhəri  və 
ətraf  kəndləri  rəhmsiz  daşnaksütun  və  bolşevik  dəstələrinin  atəşinə  düçar 
olmuşdur. Hal-hazırda gündəlik ruziyə möhtac qalan Şamaxı əhalisi öz dağılmış və 
bərbad  yurdlarına  qayıdıb  əmur  xeyriyyə  və  nəfə  vəzarətinin  qaçqınlara  
yardımedici  şöbəsi    tərəfindən  buraxılan  çörək  payları  ilə  gün  keçirməkdədirlər. 
Hər  bir  ev  əşyasını  evində  buraxıb  qaçmağa  məcbur  olan  Şamaxı  əhalisi  hal-
hazırda  cırıq  əlbisədə  qalmışlardır.  Şamaxının  şiddətli  soyuqları  yaxınlaşdığındar 
məzkur    qaçqınlara    vaxtlı-vaxtında  isti  paltar  ilə  müavinəl  olunmazsa,  biçarə 
əhalinin halı xeyli təhlükəli olacağına şübhə yoxdur. Şamaxı  qaçqınları  şimdilikdə  
uçulmuş və dağılmış şikəst evlərdə yaşamaqdadırlar. Əhalinin hər bir şeyə böyük 
ehtiyacı  vardır.  Xülasə,  bütün  Şamaxı  nahiyəsi  fəlakət  ərəfəsindədir.  Şamaxı 
qaçqınlarının  təmin  halı  üçün  hökumət  tərəfindən  mümkün  qədəri  tədbirlər  ətxaz  
edilib  əhvalın  yüngülləşməsinə  çalışılacaqdır.  Hər  yerdə  hərc-mərclik  qurbanları 
olan  əhaliyə  müavinət  etmək  işini  ictimai  təşkilatları  öz  öhdələrinə  aldıqları 
vəzifəni  unutmamalıdır. Azərbaycan hökumətinin ictimai təşkilatlarının müavinət 
üçün  çalışmaları  zamanı  çatmışdır.  Bütün  əhalini  Şamaxı  qaçqınlarına  müavinət 
əllərini uzatmağa dəvət edirik və idarəmiz tərəfindən Şamaxı qaçqınlarının nəfinə 
ianə  dəftərçəsi  açılır.  Bu  barədə  camaatımızm  hər  dəfəki  gibi  yenə  də  hümmətli 
olacaqları ümid olunur”. 
 
 
 
 

115 
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1918, № 24  
“Sağalmaz yaralarımız” 
 
“1918-ci il martın 14-də Amirovun komandanlığı altında Şamaxıya bolşevik 
əsgərləri göndərildi”. 
 
“Azərbaycan” qəzeti, 1919, 31 mart. 
 
“Şamaxı  mahalına  dörd  min  nəfərdən  ibarət  bir  qitə  göndərilib  əhali  təqib 
edilir və dörd min əsgərin yüzdən səksəni erməni olur. Bunların cümləsindən Bakı 
faciəsi  nə  məram  üzrə  oynandığı  və  bu  faciə  əsnasında  ermənilər  nə  vəzifəyə    
bulunduqları, məncə, aşkar olsa gərəkdir”. “Məhəmməd”.
123
 
 
* * * 
 
“Hümmət” qəzeti, 1918, 10 iyun, №
 
86 
 
“Hümmət”  qəzeti  “Şamaxı  uyezdində”  adlı  yazını  “Znamya  trud” 
qəzetindən götürüb çap etmişdir: “Şamaxı uyezdindəki şura hökumətinin qoşunları 
bircə  gün  əqdəm  İsmayıllı  kəndində  qaçaq-quldur  dəstəsinin  olduğu  haqqında 
məlumat olaraq məzkur İsmayıllı kəndinə  yürüş etmişlər. Əksinqilabçıları taparaq 
qovmuşdular.  Həmin  gündən  də  (Tikiş  evi)  orada  küllü  surətdə  Türkiyə  əsgərləri 
libasları  və  s.  çinləri  hazırlanmış  imiş.  Məlum  olur  ki,  “Müsavat”  böylə  işlərlə 
istəyir ki, yalandan öylə göstərsinlər ki, Şura qoşunları ilə müharibə edən dəstənin 
arasında Türkiyə qoşunları da var idi”. 
Haşiyə:  Şübhəsiz  ki,  bolşeviklərin  orqanından  olan  “Hümmət”  qəzeti  bu 
dövrlərdə  həqiqəti  ört-basdır  etməli  idi.  Əslində  İsmayıllıda  Şaumyan  ordusuna 
(“Şura” ordusu deyildi) qarşı vuruşam “qaçaq quldur” deyil, Müsavat ordusu və ya 
könüllülər idi.  “Dörd  min əsgərin  yüzdən  səksəni erməni”  olan ordunun törətdiyi 
faciəli ancaq belə yalanlarla ört-basdır edilə bilərdi. 
O  dövrün  bolşevik  əqidəli  qəzetlərində  gedən  məqalə,  məlumatlar  təsdiq 
edir ki, S.Şaumyanın törətdiyi faciə Moskva tərəfindən açıqca dəstəklənir. 
 
“Hümmət” 1918, 8 iyul, № 105.  
Teleqraf xəbərləri Hacıqabuldan 
 
“Bakıda  Şuraya  -  Şaumyana,  Şebeldayevə,  Hərbi  İnqilab  Komitəsinə, 
bolşevik kommunistlər firqəsinə, «İzvestiə və Bakinskiy raboçiy» qəzetinə: 
                                                           
123
 Şamaxı  soyqırımı  ilə  bağlı  “Azərbaycan”  qəzetində  (eləcə  də  “Азербайджан”  da)  əllidən  artıq 
məlumat və məqalə vardır. Biz onlara ancaq bir qismini kitaba daxil edirik. 

116 
 
Zəhmət  çəkib,  arxada  olan  bütün  xainlərə,  qorxaqlara,  küçələrdə  durub, 
ingilis cəlladlarının gəlməsi üçün şura hökumətinin səs verməsini gözləyənlərə və 
öz  ayaqlarını  qırmızı  ordu  və  fəhlələrin  boyunlarına  qoymaq  istəyənlərə  bizim 
nifrətimizi  yetiriniz!  Biz  böylə  bir  xainanə  fikrin  ziddinə  olaraq,  Rusiya  şura 
hökumətinə  bütün  qövmümüzlə  imperialistlər  və  onların  dəstpərvərdələri 
müqabilində mübarizə edəcəyik. 
Bütün  kəndliləri,  matrosları,  qırmızı  ordu  əsgərlərini  dəvət  ediriz  ki, 
burjuylara tabe olmasınlar”. 
 
Culfadan, Andranikə 
 
“Sizin 574 nömrəli teleqramınızı aldım. Eynilə haman teleqram Moskvaya - 
mərkəzi hökumətə xəbər verdi”. 
Öz tərəfimdən sizin qəhrəmanlığınızı təbrik edirəm. Əgər, cənab Qağaznoti 
və başqaları sizin kibi olsaydılar, erməni kəndlilərinin başlarına indi yeni fəlakətlər 
gəlməzdi.  Türk  və  millətçilər  süngüsü  müqabilində  mübarizə  edən  bütün 
qəhrəmanları  təbrik  ediniz!  Hər  bir  zəhməti  qəbul  etməklə  bərabər  hüriyyət 
bayrağını  yıxmamağa  sizi  dəvət  edirəm.  Baku  füqerayi  kasıbanəsi  Rusiya 
hökumətinin  köməyi  ilə  Kürdəmir  və  Ağsu  cəbhəsində  türk  və  bəglər  dəstəsinə 
mərdanə müharibə etməkdədirlər. 
Vəqtilə biz türk, bəg, gürcü knyazları və erməni millətçilərini məğlub etdik, 
o  vaxt  bütün  Qafqaz  kəndli  və  fəhlələri  ümumi  “hınqaqda”  Şura  Hökuməti  təsis 
edib böyük Rusiya ilə əlaqəyə girmişirlər. 
Biz  sizə  kömək  edə  bilsəydik,  çox  şad  olardıq.  Ola  bilər  ki,  siz  bizimlə 
əlaqəyə birləşdirmək üçün bir tədbir arayasınız. 
Qafqazın  Fövqalədə  Komissarı  və  Baku  Şura  hökumətinin  sədri: 
S.Şaumyan. 
 
Mərəzədən Bakuyyə 
 
“Voronsovkaya  yetişəndən  sonra,  bizləri  əksinqilabçı  müsəlmanların  üç 
günlük  hücumları  nəhayət  buldu.  Voronsovka  kəndinin  əhalisi  -  kişiləri  və 
həmçinin  arvadları  çox  qoçaqlıqla  mübarizə  edirdilər.  Arvadlar  iki  sıra  səngər 
bağlamışdılar.  Düşmənin  qüvvəsi  üç  min  beş  yüzə  qədər  olaraq  üç  türk  zabiti 
onlara komanda ediyordu”.
124
 
Mənbələrdən: 
Fövqaladə  İstintaq  Komissiyası  faciənin  səbəbini 
araşdırarkən  1918-ci  il  noyabr  ayının  9-10-da  Şamaxı  şəhər  sakini  Əfəndiyev 
Siracəddin  adlı  bir  zərərçəkəndən  də  izahat  alınmışdı.  İzahatda  faciə  törədənlər 
                                                           
124
 Bu məzmunlu teleqramlar bolşevik əqidəli qəzetlərdə çoxdur. 
 

117 
 
haqqında da dəqiq məlumat verilir: “Mən Şamaxı sakiniyəm. İyirmi ildir ki, Bakı 
şəhərində yaşayır və orada ticarətlə məşğul oluram. Ermənilərin həm birinci, həm 
də  ikinci  hücumları  zamanı  Şamaxıda  olmuşam.  Mən  bu  basqınların  ilkin 
səbəblərini yaxşı bilirəm. 
Hamıya  aydındır  ki,  1905-1906-cı  illərdə  ermənilərlə  müsəlmanların  ilk 
ədavətləri  baş  vermiş  və  bundan  sonra  ermənilər  müsəlmanlara  qarşı  kin 
bəsləmişlər.  Ermənilər  yeni  toqquşma  üçün  bir  bəhanə  axtarırdılar.  Bunun  üçün 
isə, Rusiyada baş verən bolşevik inqilabi dövründən yaxşı məqam ola bilməzdi. Bu 
fürsətdən  məharətlə  istifadə  edən  erməni  “Daşnaksütyun”  partiyası  bolşevikləri 
inandırdılar  ki,  Bakıda,  ümumiyyətlə,  Zaqafqaziyada  yaşayan  müsəlmanlar 
bolşevik  ideyalarına  qarşı  çıxırlar  və  köhnə  quruluşdan  çıxmaq  istəmirlər.  Bu 
bəhanə ilə ermənilər müsəlmanlar yaşayan ərazilərə girir və oranı dağıdır, adamları 
isə, müxləlif əzablarla məhv edirdilər. 
Bu  tədbirin  başında  isə,  Tiflisdə  planı  baş  tutmayan  Şaumyan  dururdu. 
S.Şaumyana  bu  işdə  əlaltıları  və  köməkçiləri,  əsasən,  Şamaxıda  aptek  müdiri 
Mikail  Arzumanov,  Şamaxı  poçt-teleqraf  kontorunun  rəisi  Gülbəndov  və  dəllək 
Ovanesov  kömək  etmişdir.  Şamaxının  Atabəyov  uyezdində  Serebryakov  və 
Gülbəndovun  vasitəsi  ilə  qısa  vaxt  ərzində,  bütün  erməni  kəndlərini 
silahlandırdılar”.
125
 
 
1918-ci  il  noyabr  ayının  11-12-də  FİK-da  zərərçəkmiş  Şamaxı  pristavı,  42 
yaşlı, savadlı Cəbrayılbəy Cəbrayılbəyovun dindirilmə 
 
PROTOKOLU 
 
1918-ci  ilin  mart  ayında  şəhər  başçısı  Teymur  bəy  Xudaverdiyev  və 
Müsəlman  Milli  Komitəsi  tərəfindən  məlumat  alınmışdır  ki,  Bakıdan  Kürdəmir 
istiqamətində  400  nəfər  -  erməni  ordudan  tərxis  olunub  gəlir.  Bakı  müsəlman 
komitəsi  xahiş edib ki,  onları qara  fikirlərdən çəkindirsinlər. Müsəlman  Komitəsi 
Ağsu  şəhərinə  nümayəndələr  göndərdi.  Lakin  səhərisi  gün  Şamaxıda  eşitdik  ki, 
həmin  dəstələr,  bölünüb  ayrı-ayrı  kəndlərə  hücum  ediblər.  Bicov  və  Ləngəbiz  
kəndlərini  tamamilə  yandırıblar.  Bunu  eşidən,  yaxın  kəndlərdən  müsəlmanlar  
zərərçəkənlərə  köməyə  gəliblər.  Ermənilərlə  atışma  Bico  dağlarında  başlanıb. 
Ermənilər  və  müsəlmanlar  tərəfindən  adam  öldürülüb.  Hirslənmiş  ermənilər  bu 
halda Bakı Erməni Komitəsinə məlumat çatdırıblar. Qısa müddətdən sonra 3 minə 
qədər  silahlı  erməni  gətirilib.  Bundan  xəbər  tutan  yerli  Müsəlman  İcraiyyə    
Komitəsi,    Şamaxı    uyezdinin  rəisi  Hacımanbəyovu  və  uyezd  qazisi  Abdulxaliq 
Əfəndi Əfəndiyevi erməni  yepiskopunun  yanına göndərib  ki,  yaraqlılıları  geri 
                                                           
125
 ARDA. f. 1061, iş. 106, vər. 72-76. 

118 
 
qaytarsın. Lakin yepiskopun cavabı qəti olub. Biz gəlmişik ki, bütün müsəlmanları 
qılıncdan keçirək”. 
Lakin  o  biri  gün  erməni  yepiskopu  Müsəlman  İcraiyyə  Komitəsinə  gəlib 
dedi  ki,  dəstə  ilə  danışıb,  heç  bir  müsəlmana  zərər  dəyməyəcək.  Bunu  deyib 
yepiskop    Mədrəsə  kəndinə  getdi.  Səhəri    gün,  yəni,  martın  18-də    saat    6
00
-da 
Şamaxı  şəhərini  mühasirəyə  alıb,  atəşə  başladılar.  Ermənilərə  malakanlar  da 
kömək  edirdilər.  Günortaya  yaxın  şəhərin  ən  yaxşı  məhəllərini  yandırıb  külə  
döndərdilər.  Həmin  axşam  müsəlmanlar  təslim  oldular.  Bundan  sonra  
müsəlmanlar  tərkisilah  edildilər.  Şəhərdə  qarət  və  talan  başlandı.  Zorakılıq  və  
vəhşiliklər, şamaxılıları qaçmağa məcbur  etdi. Mən  də qaçdım. Bütün əmlakın və 
evim Şamaxıda qaldı. Başqa əlavəm yoxdur. 1918-ci il, 15 noyabr”. 
 
Şamaxı şəhərinin pristavı (imzası)
126
 
 
Ġttifaq hərbçilərinin BaĢ komandanı Əlahəzrət Tomson cənablarına 
 
Bakı  şəhərində  yaşayan  şamaxılılar  adından:  Hacı  Soltan  Zamanov,  Hacı 
Mir İsmayıl, Mir Həşimov və Məşədi Əbdülhüseyn Nadirov tərəfindən 
 
Müraciət (ərizə) 
 
Əlimizdə  olan  dəqiq  məlumata  əsasən,  bilirik  ki,  axtarış  polisi  tərəfindən 
həbs edilmiş Stepan Lalayev hal-hazırda sizin sərəncamınızdadır. Zati-aliləri, Allah 
eşqinə,  ədalət  naminə,  acizanə  xahişlə  sizə  müraciət  edirik.  Stepan  Lalayev  kimi 
cəlladı,  vicdanını itirmiş canını  -  minlərlə  insanı qanına  qəltan etmiş bir qulduru, 
hərbi  məhkəmənin  mühakiməsinə  verəsiniz.  Mart  ayında  o,  öz  bandası  ilə 
Şamaxıya  gələrkən,  yol  boyu  bütün  yaşayış  məntəqələrini,  kəndləri  yerlə-yeksan 
etmiş,  şəhərin  isə  bütün  müsəlman  kişilərini  doğramış,  qız  və  gəlinləri,  ərləri  və 
atalarının  gözləri  qabağında  zorlamışlar.  Hətta  belə  Qocalara  və  uşaqlara,  rəhm 
eşitməmişlər.  Şamaxı  talan  edilmiş,  sonra  isə  yandırılmışdır.  5  min  ev  və  bütün 
məscidlər kül olana kimi yandırılmışdır. Yalnız bir bina  -  Realnı məktəbin binası 
salamat qalmışdır. Şamaxı bu hadisədən sonra əsl qəbristanlığı xatırladır. Bütün bu 
fəlakəti  törədən  S.Lalayev  və  onun  şaykaları  olmuşdur.  Belə  cani  mühakimədən 
qurtula  bilməz.  Bizim  sizə  ərz  etdiyimizi  təsdiq  etmək  üçün,  xahiş  edirik  ki,  öz 
tabeçiliyinizdən bir nəfəri Şamaxıya göndərəsiniz”. 
 
 
 
 
                                                           
126
 ARDA. f. 1061, s. 1, iş. 150, vər. 102-103. 

119 
 
29 noyabr 1918-ci il Bakı (İmzalar)
127
 
 
1918-ci il 24 sentyabrında Kürdəmir kəndində FİK-nın, zərərçəkən Şamaxı 
şəhər sakini Mövsümbəy Sadıqbəyovun dindirilmə 
 
PROTOKOLU 
 
Mən Şamaxı şəhərində doğulmuşam. Axırıncı bir neçə ildir ki, Kürdəmirdə 
yaşayıram. Şamaxı hadisələrindən üç həftə əvvəl mən Şamaxıya köçdüm. Mən hələ 
Kürdəmirdə eşitmişdim ki, ermənilər Mədrəsə kəndinə çoxlu sayda silah gətirirlər. 
Təxminən, yanvarın əvvəllərində on altı furqon silah gətirilmişlər. Müsəlmanların 
təkidinə  ermənilər  cavab  verirdilər  ki,  biz  silahları  müdafiə  məqsədi  ilə  gətiririk 
Müsəlmanlar  isə,  onlara  inandırdılar.  Ona  görə,  inanırdılar  ki,  müsəlmanlar 
ermənilərə düşmən gözü ilə baxmırdılar. 
1918-ci  ilin  mart  ayının  ortalarında  Şamaxıda  məlumat  yayıldı  ki,  2  minə 
qədər  erməni  yaraqlısı  şəhərə  tərəf  gəlir  və  özləri  ilə  60  furqon  silah  gətirirlər. 
Müsəlmanlar ermənilərdən tələb etdilər ki, silahları Mədrəsəyə aparmasınlar. Lakin 
ermənilər buna mənfi cavab verdilər. Meysəri kəndi yaxınlığında atışma başlandı. 
Elə bu vaxt Mədrəsədən, toplardan Şamaxı istiqamətinə atəş başladı. Müsəlmanlar 
sayca az olduğundan, Şamaxıya qayıldılar. Burada da Şamaxı erməniləri ilə atışma 
baş verdi.  Lakin tezliklə  ermənilər ilə sülh bağlandı və  müsəlmanlar inandılar ki, 
daha təhlükə sovuşdu. Lakin 18 martda səhər-səhər alatoranda Mədrəsə kəndindən 
ermənilər Şamaxıya top atəşi açmağa başladılar. Tezliklə malakanlar da ermənilərə 
qoşuldular.  Ermənilər  şəhərin  aşağı  hissəsini  tutdular  və  varlı  kvartal  sayılan 
“Pranşirvan” məhəlləsini tutdular. Amansız cəlladlar uşağa, qocaya rəhm etmədən, 
şəhər  müsəlmanlannı  öldürür  və  evləri  qarət  edirdilər.  Mən  Şamaxıdan  çıxıb 
Göylər kəndinə gəldim. Yalnız “xan dəstəsi” Şamaxıya gəldikdən sonra  - 28 mart 
1918-ci  ildə  mən  Şamaxıya  qayıtdım.  Ermənilər  Qozluçay  kəndinə  yığılmışdılar. 
İsmayıl  xan  malakanlara  müraciət  etdi  ki,  ya  erməniləri  ona  versinlər  ya  da 
kənddən  çıxarsınlar.  Malakanlar  2  gün  möhlət  istədilər.  İki  gündən  sonra 
malakanlar xəbər göndərdilər ki, erməniləri verməyəcəyik. İsmayıl xan  Qozluçaya  
yaxınlaşdı və atəş başladı. Malakanlarla ermənilərin birləşməsini və onların sayca 
çox olmasını görən İsmayıl xan axşam Şamaxıya qayıtdı və səhəri gün şəhəri tərk 
etdi. Müsəlman dəstəsinin getməsindən 3 saat sonra mən də Şamaxını tərk etdim. 
Sonrakı hadisələrdən xəbərim yoxdur. Ermənilərin  müsəlmanlara  qarşı  etdikləri 
hərəkətlər,    mənim  fikrimcə,  milli    xarakter  daşıyırdı,    Onlar,  guya,  bolşeviklərə 
qarşı çıxan  müsəlmanlara  qarşı  mübarizə  aparırdılar. Əslində  isə, bu şüar altında, 
minlərlə  müsəlman  -  uşaq,  qadın,  qoca  və  daha  kimlər  qılıncdan  keçirildilər. 
Xalqın dediyinə  görə,  bu   amansız  soyqırımının   başında  Stepan Lalayev durub. 
                                                           
127
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 105, vər. 72.  

120 
 
Təşkilat  işlərinə  isə,  Mixail  Arzumanov,  uyezdin  rəisinin  keçmiş  köməkçisi  
Qaraoğlanov,  poçt-teleqraf  kontorunun  rəisi  Gülbəndov  və  familiyalarını 
bilmədiyim  qeyri  ermənilər başçılıq  ediblər. Birinci  basqın zamanı  mənə ziyan 
dəyməmişdir. Lakin ermənilərin ikinci basqını zamanı 400  min  manat məbləğində  
mənə  ziyan dəymişdir. Başqa əlavəm yoxdur”. 
 
Komissiya sədri (imzası) Komissiya üzvü (imzası)  
24 sentyabr, st. Kürdəmir.
128
 “Hümmət” qəzeti, 1918-ci il 20 iyun 
 
“Kürdəmirdən  iki  gün  şiddətli  müharibədən  sonra  ayın  29-da  Göyçay 
yolunda düşmən Ağsu tərəfə geri çəkilməyə məcbur etmişdir”. 
 
II 
 
“Göyçay  tərəfdə  ayın  27-dən  başlanan  müharibə  ayın  30-da  qurtarmışdır. 
Bizim  dəstəmiz  Göyçayı  bombardman  etmişdir.  Qoşunlarımız  düşmənin  olduğu 
yerlərə  soxulmuşdur.  Bizim  qoşunlarımız  Qaraməryəmə  çəkildilər.  Düşmən  
mühasirə halından qurtararaq, bizi mühasirə etmək halına gətirdilər. İş çox müşkül 
olduğundan qoşunlarımızı  gələcək  müharibəyə  saxlamaq  üçün sağ cinahımız geri 
çəkildi.  Müharibə  ən  şiddətli  müharibə  idi.  Havanın  istiliyi  və  suyun  yoxluğu 
soldatları  çox  pis  hala  salmışdır.  Bununla  bərabər,  mərdanə  surətdə  səngərlərdən 
çıxaraq  hücuma  keçdilər.  Ancaq  sağ  cinah  dəstələrindən  birisi  düşmənlərin  külli 
surətdə süvarilərinə rast gələrək geri çəkilmişdir. Hər iki tərəfdən tələfat çoxdur. 
Broniviklər cəbhənin axırına kimi getdilər. Onlardan bəzisi düşmən səddini 
yarmağa müvəffəq olaraq onları atəşə basmışlar. Həmən broniviklər öz vəzifələrini 
gözəl bir surətdə icra edib piyadaların işini yüngülləşdirdilər”. 
 
Teleqram 
 
Korqanov:  “Axşam  dəxi  böylə  bir  teleqram  gəldi:  Cəbhədə  yalnız  bizim 
halımız yaxşıdır. Xəbər alınmışdır ki, Əmirovun dəstəsi Göyçayı işğal etmişdir”. 
*** 
Şamaxı  qırğını  mənbələrdə:  “Erməni  cinayətkarları  Şamaxının  varlılar 
yaşayan məhəllələri birdən-birə yandırmırdılar. Onlar yaxşı bilirdilər ki, hamı kimi 
varlılar da ancaq ailəsini götürüb qaçmağı düşünmüşlər. Evlərində olan var-dövlətə 
heç məhəl də qoymamışlar. Odur ki, erməni cəlladlar ilk əvvəl mülkü qarət etmiş, 
sonra isə, evi başdan-başa yandırmışlar. Muzeyləri xatırladan tacir, bəy, mülkədar 
malikanələrindən  əsər-əlamət  qalmamışdır.  Fövqaladə  İstintaq  Komissiyasına 
verilmiş  bir  çox  ərizələrdə  talanlar  barədə  də  istənilən  qədər  faktlar  vardır.  Bu 
                                                           
128
 ARDA. f. 1061, s. 1, iş. 105, vər. 17-20. 

121 
 
baxımdan  Moskva  Ali  Texnologiya  Məktəbinin  tələbəsi  Sultanmurad  Əliyev 
tərəfindən  verilmiş  ərizə  maraqlıdır:  “1918-ci  il  mart  ayında  Şamaxıda  ermənilər    
tərəfindən  törədilmiş  vəhşiliklər  nəticəsində  mənə  və  qardaşım  Əlisultan  Əliyeva 
məxsus  olan,  İmamlı  məhəlləsində  yerləşən  evimiz  tamamilə  yandırılmış,  bütün 
mülk və əşyalarımız qarət olunmuşdur. Bir xalça alveri ilə məşğul olduğumuzdan, 
1000  ədəd  xalçamızı  aparmışlar.  Mən  Bakıya  gələndə  eşitdim  ki,  bolşevik  hərbi 
müstəntiqləri  tərəfindən  ermənilərin  oğurladıqları  şeylərin  bəzi  hissələrini  Yuxarı 
Təzəpir  küçəsindəki  17  №-li  evin  sakini  Əşrəf  Əhmədovun  evində  qoruyub 
saxlayırlar.  Mən  bununla  əlaqədar  Bakı  Polisliyinə  ərizə  ilə  müraciət  etdim  və  3 
№-pristavının  köməyi  ilə  tanınma  protokolu  tərtib  edildi  və  mənim  aşağıda  qeyd 
olunan mallarımı mənə qaytardılar: 55 xalça, 1 palaz, 2 ədyal, 1 yastıq”. 
Haşiyə: 1918-ci il hadisələri ilə bağlı “Hümmət” qəzetində N.Nərimanovun 
məqalə  və  məktubları dərc olunmuşdur. Həmin yazılardan bəlli olur ki, Şaumyan 
və onun tərəfdarlarının fırıldağı N.Nərimanova bəlli imiş. O yaxşı  dərk edirdi ki, 
ermənilər  “siyasi  müharibəni  milli  müharibəyə”  çevirməyə  çalışırlar.  Odur  ki, 
N.Nərimanov  millətçi  Şaumyanla  bu  barədə  hətta  öz  evində  də  danışıqlar 
aparmışdır.  Bu  barədə  “Hümmət”  qəzetinin  1918-ci  il  1  aprel  sayında  dərc 
olunmuş “Qanlı faciədən dörd saat qabaq” adlı məqalədən aydın olur ki, faciədən 
3-4 saat qabaq öz evində Şaumyanla görüşən N.Nərimanov ona deyir: “Siz də mən 
də  müsəlmanların  halın  bilirik.  Əgər  bir  ixtişaş  başlansa,  ayaq  altda  qalan  fəqir-
füqəra  olacaqdır.  Hamam  fəqir-füqəra  ki,  siz  də  mən  də  onun  yolunda  işləyirik. 
Ona binaən mən sizdən təfəqqə edirəm, sizə yalvarıram bu işi sülh ilə qurtarınız”. 
Müsəlmanlara qarşı xüsusi terror planı hazırlayan Şaumyan Nərimanovu aldadaraq 
onu arxayınlaşdırır. 
Fəlakət baş verəndən sonra N.Nərimanova hər şey tam aydın olur. Əllərində 
olan silahlı qüvvələrdən öz mədsədləri üçün istifadə edildiyini görən N.Nərimanov 
belə  bir  məktubla  Şaumyan  və  P.Çaparidzeyə  müraciət  edir:  “Şəhərdə  qalan 
müsəlmanlar  öz  səhvlərini  başa  düşüb  ürəkdən  şura  hökümətini  qəbul  edirlər. 
Fəqət  bunları  çaşdıran  budur  ki,  siyasi  müharibə  axırda  milli  müharibə  yolu 
olubdur. Bu əhvalat Şura hökümətinə ləkə salıb, onu qara örtüklə bürüyür. Hərgah, 
siz bu yavuq vaxtda bu qara örtüyü cırıb, bu qara ləkəni təmizləməsəniz, bolşevik 
fikiri və şura höküməti burada davam edə bilməyəcəkdir”.
129
 
Mənbələrdən: “iyirmi yeddi kəndin vəziyyətinin tədqiqatı göstərir ki, ancaq 
bir kənd - Əngəxaran kimi dəhşətli talana məruz qalmamışdır. Başqaları – Sündü, 
Çarhan, Təklə, Cabanı və s. kimi kəndlər beləcə talan edilmişdir. Keçdiməz, Bico 
və Qəşənd kəndlərində əhalinin çoxu əsir götürülmüş, qadınları əsirlikdə ermənilər 
zorlamışlar.  Bu  qadınların  çoxu  işgəncələrə  və  mənəvi  əzablara  dözməyərək 
ölmüşdür.  Qəzanın  bütün  müsəlman  əhalisi  müflisləşmiş,  dilənçi  kökünə 
düşmüşdür. Hamısı xəstədir, hər gün böyük kəndlərdə 10-15 nəfər, kiçik kəndlərdə 
                                                           
129
 “Hümmət” qəzeti, 1918, 3 aprel. 

122 
 
4-6  nəfər  ölür.  Bu  müsəlman  kəndlərinin  talan  edilməsinin  və  əmlakının 
oğurlanmasının,  habelə  bir  neçə  ay  ərzində  dağlarda  sərgərdan  gəzməklərinin 
nəticəsidir”. 
 
***