SeyfəDDĠn qəNĠyev

BAĞIRLI SOYQIRIMI 
 
Bağırlı  kəndində  ermənilər  tərəfindən  daha  çox
 
insan  qətlə      yetirilmişdir. 
Vaxtilə  Fövqəladə  İstintaq  Komissiyasını  tərtib  etdiyi    protokolda  Bağırlıda  80 
nəfər  kişi,  150  nəfər  qadın  və  140  nəfər  uşağın  qətlə  yetirildiyi  göstərilmişdir. 
Faciənin  dəhşəti  göz  qabağındadır.  Belə  ki,  erməni  daşnak  cəlladları  kənddə  150 
nəfər  qadını  müxtəlif  işgəncə  və  təhqirlərlə  öldürdüyü  kimi,  heç  bir  günahı 
olmayan, uşağa, körpəyə əzab-əziyyət vermiş, süngüyə  keçirmiş, hətta, analarının 
gözü qarşısında başlarını kəsmişlər. 
Vaxtilə,  Bağırlı  haqqında  kitab
110
 yazanda  kəndin  sakinlərindən  -  Həsən 
Baxış  oğlu,  Dadaş  Baba  oğlu.  Məryəm  Ağa  qızı,  Səməd  Azayev,  Mürsəl  Namət 
oğlu,  Badam  Qara  qızı  və  başqalarından  erməni  qırğını  barədə  xeyli  məlumatlar 
əldə etdik. Xatirə söyləyənlər erməni quldurlarının xalqa qarşı tətbiq etdikləri baş 
kəsmək,  qol  kəsmək,  qadınlar  təhqir  etmək,  qocalara  müxtəlif  cür  əzab  verib 
güllələmək  kimi,  işgəncələrdən  danışanda  ağlayırdılar.  “Kənd  sakinlərinin  bir 
qismi ermənilərin sorağını eşidib dağlara çəkilmişdi. Kənddə qalanlar isə daha çox 
                                                           
109
 ARDA. f. 1061. s. 1. iş. 6, vər. 75-77. 
110
 S.Qəniyev. S.Ağayev “Mən bu elin oğluyam”. Bakı, 1996. 

98 
 
idi.  Elə  ona  görədir  ki,  kəndimizin  üç  yüz  nəfərdən  artıq  dinc  sakini  vəhşicəsinə 
öldürülmüşdür”. 
Muradxan Alxan oğlunun (78 yaşlı) dediklərindən “Həmin hadisənin şahidi 
olan  əmim  Lələş  Murad  oğlu  (1898  1992)  o,  illərin  faciəsindən  yana-yana 
danışardı.  Həmin  vaxt  əmim  18-19  yaşında  olub.  O  deyirdi  ki,  erməni  qatilləri 
kəndə  girəndə  mən  qoyun  nobatında  idim.  Sürü  kənddən  çox  aralıda  dağın 
sinəsində  otlayırdı.  Böyük  bir  atlı  dəstəsinin  kəndə  daxil  olduğunu  gördüm.  Elə 
həmin  anda  kənddə  güllə  səsi  eşidildi,  çığırtı-bağırtı  dağın  başına  qədər  gəlib 
çatırdı.  Bir  az  keçmiş,  kənd  tüstüyə  büründü.  Adamların  dağa,  Küdru  düzünə 
səpələndiyini gördüm. Bilmədim nə edim. Güllə səsi isə kəsilmirdi. Sürünü dərəyə 
endirdim.  Özüm  də  bir  kolun  dibində  oturub  ağlamağa  başladım.  Kənd  od-alov 
içində  idi.  Az  keçmiş  qonşu  kəndlər.  Bico,  Qəşəd  tərəfdən  də  tüstü  qalxmağa 
başladı.  Sürü  otlaya-otlaya  kəndə  tərəf  yol  almışdı.  Yerimdən  tərpənmədim.  Bir 
müddət sonra atamın o biri dərədən məni səslədiyini eşitdim. Tez ona tərəf qaçdım. 
Atam  da  ağlayırdı.  Məni  qucaqladı.  Boğula-boğula  “hamımızı  qırdılar”,  -  deyə 
bildi.  Sürü  qaldı.  Atamla  dağın  lap  zirvəsinə  çıxdıq.  Gördüm  ki,  burada  çökəkdə 
ailəmiz,  qohum-əqraba  toplaşıb,  çoxusu  ayağıyalın,  başıaçıq.  Məlum  oldu  ki, 
mənim  əmim  də  ilk  şəhidlərdən  olub.  Ermənilər  kəndi  tərk  edəndən  sonra  kəndə 
qayıtdıq.  Kənddə  daş-daş  üstə  qalmamışdı.  Kənd  arasında  qalmış  meyidlərin 
çoxusu  cəlladlar  tərəfindən  eybəcər  hala  salınmış,  tanınmaz  olmuşdu.  Bir  çox 
şəhidləri  elə  kəndin  yanında  dəfn  etdilər.  El-oba  bütün  il  boyu  matəm  içində 
yaşadı”. 
Səməd  Azayevin  dediklərindən:  “Türk-İslam  Ordusu  köməyə  gələndə, 
Şamaxının  başqa  kəndlərində  olduğu  kimi  Bağırlıda  da  cavanlar  düşməni  məhv 
etməkdən ötrü könüllü olaraq Müsavat və ya Türk-İslam Ordusuna daxil olurdular. 
Könüllülərin  sayı  30  nəfər  olmuşdur.  Əfsus  ki,  onların  hamısının  adı  yadımda 
deyil.  Adı-soyadı  yadımda  qalanlar  bunlardır:  Kərimov  Mülkalı  Əsəd  oğlu, 
Kərimov  Qasım  Nəsir  oğlu,  Novruzalı  Beydulla  oğlu,  Abbas  İsmayıl  oğlu, 
Ələkbərov Məmmədağa, Xancan Qara oğlu, Lələş Murad oğlu, Hüseyn Ağamirzə 
oğlu,  Bəxtiyar  Ağamirzə  oğlu,  Fərman  Azay  oğlu,  Kamal  Teymur  oğlu.  Bu 
insanlar erməni millətçilərinə qarşı mərdliklə vuruşmuşlar”. 
 
GÖYLƏR SOYQIRIMI 
 
Erməni  terrorçuları  Göylər  kəndində  də  vəhşiliklər    törətmiş,    kəndi   
yandırmış, viranə qoymuş və camaatın var-dövlətini talamışlar. Mənbələrdə kəndin 
120 nəfərə yaxın əhalisinin qətlə yetirildiyi qeyd olunur. Vaxtilə “Dağdan ağır elim 
var”
111
 kitabı  üçün  material  toplayanda  (1985-1990),  kəndin  70-90  yaşlı 
                                                           
111
S. Qəniyev. M.Mikayılov. “Dağdan ağır elim var”. Bakı, 1996. 

99 
 
sakinlərinin  yaddaşından,  folklor  nümunələri  ilə  yanaşı,  kollektivləşmə,  kolxoz 
yaranması, 1937-ci il faciəsi və erməni qırğını ilə bağlı çoxlu faktlar aşkar etdik.
112
 
Yaddaşlardan: “Erməni vəhşilərinin kəndə tərəf gəlişini eşidən camaat Çöl-
Göylərə tərəf qaçmağa başladı. Atam mal-qaramızı tezdən aparmışdı. Anam xəstə 
idi. O, gedə bilmirdi. Odur ki, kəndin ortasında olan Pir-Mərdəkan qəbristanlığına 
pənah  apardıq.  Qəbristanda  olan  uçuq  karvansaranın  içində  gizləndik.  İki  gün 
qaldıq. Ermənilər qəbristanlığa girmədilər. Onlar kəndi yandırıb, taladılar (Sehrab 
Alış oğlu - 86 yaş). 
Qardaşxan  Uhud  oğlunun  dediklərindən  (1908-1999).  “Camaatın  çoxu  lap 
ertədən  kəndin  Küdriyə  baxan  hissəsində  Dibəyliyə  yığışmışdı.  İngilis  silahı  ilə 
silahlanmış ermənilər Çarhandan Qaçanoya tərəf yol alanda kənddə qalan adamlar 
da  yenidən  qaçmağa  başlayırlar.  Qaça  bilməyən  yaşlı  qadın  və  kişilər,  xəstələr 
kəndin müxtəlif yerlərində gizlənirlər. Belələrindən biri də Eminə Şirali qızı oldu. 
O, məscidin minbələrinə çıxıb gizlənir. Ermənilər məscidin içini ələk-vələk edir və 
sonra  od vururlar. Məscid alışır, amma  qadın bir təhər  minarədən düşür və  qaçıb 
başqa  yerdə gizlənir. İki gün içində erməni,  yaraqlılarının kənddə törətdiyi qırğın 
və faciənin gözi ilə görənlər danışanda nitqləri tutulurdu. Göz yaşları rəvan olurdu. 
Kəsilən  başlar,  qollar,  qulaqlar,  çıxarılan  gözlər,  nizəyə  taxılan  uşaqlar  onların 
yaddaşında  əbədi  həkk  olunmuşdur.  Bu  qırğında  kənddə  ona  görə  az  adam 
öldürülmüşdür  ki,  camaat  bu  vaxt  hələ  dağa  çıxmamışdı.  Əhalinin  yarıdan  çoxu 
qışlaqda yaşayırdı. Yoxsa bu böyük eldə daha çox qırğın olardı”. 
Bilal  Nuriyevin  yaddaşından  (1892-1895):  “Dibəyliyə  tərəf  baş  alan  kənd 
əhalisinin  çoxusunun  əsasən  də,  qadın-uşaqların,  qorxusundan  ürəyinin 
düşüncəyini hiss edən Qafur Süleyman oğlu bu vəziyyəti qeyrətinə  sığışdırmayır. 
Atının  başını  geri  çəkir.  Yerə  düşüb  beşatlanı  ilə  kəndə  sarı  güllə  yığdırmağa 
başlayır.  Ermənilər  beşatlanın  səsindən  təşvişə  düşürlər.  Elə  yəqin  edirlər  ki, 
müsəlmanlara  haradansa  kömək  gəlib.  Odur  ki,  cəlladlar  daha  camaatın  ardınca 
getmirlər”. 
“Atamın xalası Nurşərəf arvad əri ilə kənddən uzaqlaşa bilmirlər.   Odur  ki, 
şirəlikdə    gizlənirlər.  Ermənilər  onları  görürlər.  Gizləndikləri  yerdən  çıxarıb, 
onlardan  qızıl  tələb  edirlər.  Ər-arvad  and-aman  edirlər.  İşi  belə  görən  ermənilər 
onların hər ikisinin başını kəsirlər”. 
Mənbələrdə Göylər kəndində qətlə yetirilənlərin sayının 90 nəfər olduğunu 
göstərirlər. Erməni qırğınını öz gözləri ilə görən və şahidlərin dediklərindən aydın 
olur ki, kənddə qətlə yetirilənlərin sayı 120-150 nəfər olmuşdur. Həmin şəhidlərin 
bir  qisminin  adını  da  dəqiqləşdirə  bilmişik:  Ağacan  Səfi  oğlu,  Alıcan  Səfi  oğlu, 
Allahverdi  Səfər  oğlu,  Anaxanım  Əhməd  qızı,  Badam  Bəşir  qızı,  Babalı 
Hacıməmməd  oğlu,  Bəyalı  Ağa  oğlu,  Babaxan  Sayad  oğlu,  Eyvaz  Mürşüd  oğlu, 
                                                           
112
 Toplanılan faktlar arxivimizdədir - S.Q. 
 

100 
 
Eldar Hüseyn oğlu, Ədil Bayram oğlu, Əhməd Məhəmməd oğlu, Əhmədalı Qasım 
oğlu,  Əlmustafa  Məhəmməd  oğlu,  Əmir  Əhməd  oğlu,  Zərnişan  Məhəmməd  qızı, 
Sürcə  Alı  qızı,  Musa  Soltan  oğlu,  Yemən  Söhbət  qızı,  Gülsüm  İsmayıl  qızı, 
Məhəmməd Əhməd oğlu, Məmmədalı Bəşir oğlu, Minə Murad qızı, Mılxısa Nadir 
qızı,  Meyrənisə  Cəbrayıl  qızı,  Meyxanım  Hüseyn  qızı,  Murad  Aydın  oğlu,  Nadir 
Dünyamalı oğlu, Nəsir Dadaş oğlu, Nigar İsgəndər qızı, Nənəxanım Mikayıl qızı, 
Sayad  Cəbrayıl  qızı,  Sarya  Hüseyn  qızı,  Urfulla  Heybət  oğlu,  Ağamoğlan 
Ağakərim  oğlu,  Fərzalı  Səlim  oğlu,  Həmid  Şaban  oğlu,  Qasım  İsmayıl  oğlu, 
Hüseyn Adgözəl oğlu, Həlimə Məhərrəm qızı, Şahsuvar Şikar oğlu. 
 
CABANI SOYQIRIMI 
 
Cabanı  kəndində  törədilən  qırğın  barədə  Eyvaz  Barat  oğlu  (1908-1996), 
Misir Ələkbər oğlu (1909),  Zərifə  Mürsəliyeva (1900-1992), Şahpələng   Vəliyev   
və    başqalarından    müəyyən    məlumatlar  öyrəndik.  Bu  insanlar  80-90  yaşlarında 
olmalarına baxmayaraq, kövrələ-kövrələ çözələdilər yaddaşlarını. 
Misir  Ələkbəroğlu:  “1918-ci  ilin  əvvəlləri  idi.  Kəndimizə  xəbər  yayıldı  ki, 
ruslar və ermənilər Qızmeydanda toplaşıblar. Məqsədləri müsəlmanları qırmaqdır. 
Atam  yüzbaşı  idi.  Odur  ki,  hər  gecə  qohum-qonşular  bizə  yığılardılar.  Bu 
məsələnin  doğru  olub-olmadığını  yəqin  etməyə  çalışırdılar.  Atamın  həm  şəhərdə, 
həm  də  qonşu  kəndlərdə  dostları  çox  idi.  Ən  nəhayət,  atam  dəqiqləşdirdi  ki,  “bu 
kafirlər”  nəsə,  qan  salmaq  istəyirlər.  şamaxıdakı  vəzifəlilərin  çoxu  da  rus  və 
ermənilərin  əlindədir.  Bir  gün  axşam  atam  kənd  camaatına  gizli  xəbər  verdi  ki, 
yaxın  vaxtlarda  Xilmilli  və  Qızmeydanda  olan  “kafirlər”  müsəlman  kəndlərinə 
hücum edəcəklər. odfur ki, yubanmadan kənddən çıxmaq lazımdır. Səhəri günü biz 
yaxın  qohumlarımızla  heyvan-qaramazı  da  götürüb  Şamaxıya  gəldik.  Özümüz 
şəhərdə  yerləşdik.  Heyvan-qaranı  şəhərin  kənarındakı  “Qəriblər”  qəbristanlığının 
yanında  saxladıq  ki,  iki  gün  sonra  xəbər  çıxdı  ki,  ermənilər  Kürdəmici  kəndini 
yandırıblar. Çarəsiz qalıb yola düzəldik. Çarhan, Nüydi kəndlərindən keçib, Küdlü 
düzünə  çatdıq.  Yolda  aclıq  və  soyuqdan  xeyli  adam  öldü.  Bir  çoxları  xəstəliyə 
tutuldu. Oradan Göyçaya getməyi qət etdik. Orada Bağır və Şəjər kəndləri arasında 
bizim  kəndin  qışlağı  var  idi.  Odur  ki,  orada  mənzil  saldıq  (indi  də  həmin  ərazi 
“Cabanı yeri” adlanır). Bu zaman ermənilərin böyük bir qoşun dəstəsi Törə dağının 
arxasında  hücuma  hazır  vəziyyətdə  daynmışdı.  Bir  neçə  gün  Türk  qoşunlarının 
gəlmə  xəbəri  çıxdı.  Doğrudan  da,  heç  iki  gün  keçməmişdir  ki,  türklər  gəlib 
çıxdılar.  Törə  dağı  yaxınlığında  böyük  savaş  oldu.  Ermənilər  türklərin  qarşısında 
tab gətirə bilmədilər. qırılanlar qırıldı, qalanları çəkilməyə başladılasr. 
Mırtıda  yenidən  savaş  oldu.  Ermənilər  türklərin  qarşısını  ala  bilmədilər. 
müzəffər türk ordusu şamaxılıların köməyinə can atırdılar. Türklər Şamaxını azad 
edəndən sonra kəndə qayıtdıq. Kənd tamamilə məhv edilmişdir”. 
 

101 
 
QARAVƏLLĠ SOYQIRIMI 
 
Şamaxı  ərazisində  ermənilərlə  qonşu  olan  kəndlərdən  biri  də  Qaravəllidir. 
Erməni  daşnakları  qonşu  olmalarına  baxmayaraq,  bu  kənddə  daha  dəhşətli 
vəhşiliklər  törətmişlər.  1919-cu  ilin  aprel  ayın  9-da  Xasay  Salman  oğlunun  tərtib 
etdiyi aktdan bəlli olur ki, erməni cəlladları bu kəndi yandırmaqla yanaşı 120 nəfər 
insanı  qətlə  yetirmişlər.  Faciənin  bənzərsizliyi  ondadır  ki,  düşmən  bu  kənddə  ən 
çox  uşaq  və  qadınları  öldürmüşdür.  X.Salman  oğlunun  imzası  ilə  təsdiq  edilmiş 
həmin aktda  oxuyuruq:  “Mən, Qaravəlli kəndinin  starşinası və  66 evdən seçilmiş 
hörmətli sakinləri 1919-cu ilin aprel ayının 9-da tərtib edirik həmin aktı ondan ötrü 
ki,  1918-ci  ildə  ermənilərin  bizim  kəndə  zorla  girməsi  ilə  əlaqədar  aşağıda 
göstərilən qədər ziyan dəymişdir: 
 
1.
 
Öldürülmüşdür: 40 kişi, 50 qadın, 40 uşaq 
2.
 
Yaralananlar yoxdur. 
3.
 
Cəmi ziyan - 6060 000 manat dəyərində
113
. 
 
Balaxan  Şahbazovun  dediklərindən  (80  yaş):  Atamla  anam  həmin  ilin 
faciələrini gözləri ilə görmüşlər. Dediklərinə görə, ermənilərin qırğın törədəcəkləri 
şayəsi  kəndə  çoxdan  yayılmışdır.  Kənd  əhalisinin  çoxu  Mədrəsə,  Kərkənc 
erməniləri  ilə  tanış  idilər.  Odur  ki,  həmin  adamlar  dəfələrlə  erməni  kəndlərinə 
gedib,  həmişə  də  eyni  sözü  eşidiblər:  “Biz  neçə  ilin  qonşusuyuq.  Siz  qorxmayın. 
Bizdən  sizə  zaval  olmaz”.  Sadəlövh  kənd  əhalisinin  çoxu  onların  sözünə  inanır, 
kəndi vaxtında tərk etmirlər. Bunun nəticəsidir ki, kəndimizdə  50 nəfər qadın, 40 
nəfər  körpə  uşaq  müxtəlif  işgəncələrlə  qətlə  yetirilmişdir.  Belə  ki,  erməni 
daşnakları  körpəsini  ananın  gözü  qarşısında  öldürür  və  yaxud  qadına  ilk  əvvəl 
müxtəlif işgəncələr verir, sonra onu güllələyirdilər. Belə bir hadisə uzun illər kənd 
sakinlərinin  yadından  çıxmamışdır.  Ermənilər  ananı  evdə  öldürmüş,  evə  od 
vurmuş,  iki  yaşlı  körpə  evdə  qalmışdır.  İş  elə  gətirir  ki,  evin  bir  hissəsi  salamat 
qalır.  Bir  nəfər  gecə  gizlincə  kəndə  qayıdır  ki,  ərzaqdan-zaddan  aparsın,  həmin 
evin  yanından  keçəndə  uşaq  səsi  eşidir.  O,  içəri  girir.  Görür  ki,  bir  uşaq  ölmüş 
anasının yanında hıçqırır. O, elə bilir ki, ana yaralıdır. Amma məlum olur ki, ana 
ölüb”. (Balaxan Şabaz oğlu). 
 
 
 
 
 
                                                           
113
 ARDA. f. 1061, s. l. iş. 85, vər. 56. 
 

102 
 
QALEYBUĞURT SOYQIRIMI 
 
Azərbaycan  Respublikası  hökumətinə,  Şamaxı  uyezdinin  Qale-buğurt 
(Qaleybuğurd)  kəndinin  sakinləri  adından  Məmmədzər  Qəhrəman  oğlu,  Mustafa 
və Əbdüləli (Əbdüləzimin oğlanları) tərəfindən  
 
ƏRĠZƏ 
 
1918-ci  ilin  25  aprelinə  kimi  biz  Nuzkeş  adlanan  yerdə  yaşayırdıq.  16  ev 
idik.  Özümüz  də  firavan  yaşayırdıq,  Şamaxı  hadisələrindən  bir  neçə  gün  sonra 
Steopan  Lalayevin  başçılığı  ilə  həmin  yerə  100  əsgərdən  ibarət  bir  dəstə  adam 
gəldi. Onlarla birlikdə Çuxuryurd sakinləri Boris Avanes oğlu, Palanq və Semyon 
Qara İvan oğlu, Polovonxin və Yakov İvanoviç, Semyon Popov, Matvey Qaraev və 
Ovopoxinin  oğlu  da  bizim  yaşadığımız  yerə  gəldilərş.  Stepan  Lalayev  bizə  elan 
etdi ki, bundan sonra bizim çarımız odur və bizim bütün mülkümüz onun olmalıdır. 
Əmr  verdi  ki,  bütünmollalar  və  mülkədarlar  yığılsın.  Bizim  hamımızı  isə 
Çuxuryurd  kəndinə  göndərdi.  Amma  meşəni  keçərkən  əmr  verdi  ki,  bizi 
güllələsinlər.  Onlar  bizə  atəş  açmağa  başladılar.  Bizlərdən  dörd  nəfərimiz 
qaçmaqla, başımızı qurtara bildik. Qarət olunmuş heyvan-qaramızı və mülkümüzü 
ermənilər apardılar. 
Yuxarıdakıları  –  faktları  göstərməklə  Azərbaycan  hökumətindən  xahiş 
edirik  ki,  tələf  olanların  ailələrinə  və  yetim  qalmış  uşaqlarına  himayədarlıq  və 
köməklik göstərilsin. Müdafiəsiz və günahsız adamların ölümünə biz heyfsilənirik. 
Bütün ümidlərimiz 1919-cu ilin yaz və yay fəsillərinədir. 
Savadsızların əvəzinə imza etdi: Molla Əli İbrahim oğlu
114
 
 
QONAQKƏND SOYQIRIMI 
 
Erməni  millətçilərinin  bu  kənddə  törətdiyi  faciə  haqqında  kənd  mollası 
Məşədi  Tapdıq  Səməd  oğlu  və  başqaları  belə  məlumat  verirlər  ki,  kənddə 
öldürülənlər 25 kişi,  6 qadın  və  4 uşaq olmuşdur. Yaralananlar 2 nəfər kişi  imiş. 
Kəndə dəyən ziyan 8300 000 manat olmuşdur.
115
 
Kənd sakini, el sənətkarı Qələmşah Gülverdi oğlunun yaddaşından: “Əmim 
həmin  hadisələrin  şahidi  olmuşdur.  Deyərdi  ki,  biz  malakanların  sözünə 
inanmasaydıq, kənddən heç bir nəfər də ölməz, qətlə yetirilməzdi, hamımız qaçıb 
qurtula bilərdik. Cabanı malakanları bizim kənd yüzbaşısını çağırıb bildirib ki, siz 
qorxmayın.  Qoymarıq  ki,  sizə  toxunsunlar.  Ermənilər  bizim  sözümüzdən 
çıxmazlar.  Kənddən  bir  çox  ailə  ilə  biz  gecə  ikən  çıxdıq.  Səhəri  gün  ermənilər 
                                                           
114
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 85, vər. 65.  
115
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 85, vər. 75.  

103 
 
kəndə  daxil oldular. Özü də  Cabanı  malakanları ilə. Əllərinə  keçəni  -  30-a  yaxın 
insanı qətlə yetirib, evləri talan etmiş, sonra yandırmışlar”. 
 
QALADƏRƏSĠ  SOYQIRIMI 
 
Əli  bəy  İsrəfil  oğlunun  xatirələrindən:  “Ermənilər  gəlib  Çuxuryurdda 
məskunlaşmış,  tam  silahlanmışdır.  Bizim  kəndlərə  hücum  etməyə  hazırlaşırdılar. 
Yollar  qar-palçıq  olduğu  üçün  kəndə  gələ  bilmirdilər.  Odur  ki,  biz  də  ayağa 
qalxdıq.  Lahıclı  Ağakişi  yüzbaşının  Dədəgünəş,  Ülgüc,  Qaladərəsindən  topladığı 
dəstə  ermənilər  ilə  xeyli  vuruşdular.  Düşmənlər  Çuxuryurddan  olan,  hamımızın 
tanıdığı  Petro  adlı  bir  nəfəri  bizim  yanımıza  göndərdilər.  Petro  mənə  yaxınlaşıb 
dedi: 
-  Əli  bəy,  ağ  bayraq  qaldırıb  təslim  olsanız,  sizə  dəyməyəcəklər.  Ağakişi 
yüzbaşı  onu  öldürmək  istədikdə,  mən  qoymadım.  Tez  evdən  bir  qırmızı  parçanı 
götürüb tut ağacına bağladım. Petroya dedim ki, erməni kafirlərə bildir ki, biz bu 
qırmızı bayrağın altında son nəfəsimizə qədər vuruşacağıq. Petro geri qayıtdı. Bir 
azdan  uzaqdan  iki  düşmən  təpənin  üstünə  çıxdı  ki,  qırmızı  bayrağa  baxsın.  Türk 
beşaçılanının tətiyini çəkməklə birini cəhənnəmə vasil etdim. Bu an ikinci yağı da 
Ağakişi  yüzbaşının gülləsinə  tuş  gəldi.  Döyüş başladı.  Biz itki  vermədən  meşəyə 
çəkildik. Nuru Paşanın əsgərləri gələnə kimi davam gətirdik. Nuru Paşa öz igidləri 
ilə 2 gün bizim kənddə qaldı. On nəfərimiz onun dəstəsinə qoşulduq. Türk qoşunu 
ilə Cəngiyə kimi getdik. Nuru Paşa mənə bir türk beşaçılanı bağışladı. Həmin silahı 
1937-ci  ildə  meşədə  basdırmışdım.  53-cü  ildən  –  Stalinin  ölümündən  sonra  gedib 
həmin yeri qazdım. Yadigar silah tamam çürümüşdü”. 
 
ƏRƏBġAHVERDĠ SOYQIRIMI 
 
Erməni daşnaklarının soyqırımı törətdiyi, viranə qoyduğu kəndlərdən biri də 
Ərəbşahverdidir.  Vaxtilə  Fövqaladə  İstintaq  Komissiyası  1918-ci  il  noyabr  ayını 
13-də Ərəbşahverdi kəndində olmuş və kənd sakini Mirzəli Mədət oğlundan qırğın 
barədə izahat almışdır.  
“Mən  Ərəbşahverdi  kəndinin  sakini  Mirzəli  Mədət  oğlu,  müsəlman,  45 
yaşlı, savadsız verirəm həmin ifadəni ona görə ki, erməni yaraqlıları bizim kəndə 
basqın  edərkən  mən  qışlaqda  olmuşam.  Əlbəttə,  bunu  eşidəndə  biz  kəndə  gedə 
bilməzdim.  Ona  görə  də  dağlarda  gizlənməyə  məcbur  olduq  (Şıxzərli  ətrafında). 
Türklər  gələnə  kimi  biz  mağaralarda  qaldıq.  Biz  kəndə  qayıtdıqdan  gördüm  ki, 
kəndimizin çox hissəsi dağıdılmış və yandırılmışdır. Miqdarın mən deyə bilmərəm, 
amma kənd sakinlərinin bir hissəsi ermənilər tərəfindən öldürülmüşdür”.
116
 
                                                           
116
ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 6, vər. 148-149. 

104 
 
Bundan  əlavə,  arxivdə  kənd  sakinlərinin  1918-ci  il  13  noyabr  verdikləri 
izahatda onlara dəyən ümumi ziyanın qədəri də göstərilmişdir: 
“1. Ərəbşahverdi kəndində 206 ev və 1350 sakin olmuşdur. 
2.  Erməni  zorakılığı  zamanı  112  ev  yandırılmış  və  22  nəfər 
öldürülmüşdür”.
117
 
Xatirələrdən: “biz tərəkəmə camaatı olmuşuq. Odur ki, payız aylarında mal-
qarası olan insanların əksəriyyəti köçdü – külfəti qışlağa yığışırdıq. Qırğın zamanı 
kədimizdə  çox  evlər  yandırılsa  da,  ölüm  nisbətən  az  lmuşdur.  Çünki  mart-aprel 
ayında  camaat  Qobustanda  yerləçşən  qışlaqlarda  olmuşlar.  Bu  xəbər  qışlaq 
əhalisinə  çatdırılsa  da,  heç  kəs  qorxusundan  kəndə  getmədi.  Əksinə,  kənddə 
ermənilərdən  yaxasını  qurtara  bilənlər,  qışlağa  gəlmişdilər.  xəbəri  eşidən  kimi 
ailəmizi aparıb dağlarda  yerləşdirdik. Biz  kişilər isə, qışlağa  qayıtdıq. Səhər  mal-
qaramızı da götürüb qışlağı tərk etdik”. 
Bəli,  terrorçu  “Daşnaqsütyun”  partiyası  tərəfdarlarının  Şamaxıda  törətdiyi 
faciənin bəlkə  də  heç bir ölkədə, bəlkədə, anoloqu olmamışdır. Bu isə  partiyanın 
məram və məqsədindən irəli gəlir və hələ də davam edir. 
Vaxtilə,  1918-ci  il  soyqırımının  təşkilatçılarından  biri  olmuş  A.Əmiryan 
1917-ci  il  dekabrın  6(19)-da  “Cinayətkar  siyasət”  adıl  məqaləsin  yazırdı: 
“Daşnaqsütyun”  nə  deməkdir?  Bu  ifrat  erməni  millətçilərinin  partiyasıdır.  Bu 
partiya  öz  25  ili  ərzində  sosializmə  qarşı,  inqilabi  ideyaların  xalq  ketlələri 
içərisində yayılmasına qarşı mübarizə aparmışdır, bu partiya bütün qonşu xalqlara 
qarşı təcavüzkar, həyasız siyasət yeritmişdir”.
118
 
Haşiyə: Aylar, illər dolandı, dünya çalxalandı – SSRİ adlanan nəhəng dövlət 
dağıldı,  parçalandı.  Başqa  xalqlar  kimi  Azərbaycan  da  müstəqillik  əldə  etdi. 
Tariximiz,  soy  kökümüz  yenidən  araşdırılmağa  başladı.  Eləcə  də  xalqımızın 
həyatında  ən  ağır  müsibət  olmuş  1918-ci  il  faciəsi.  Faciəni  törətmişerməni 
terrorçuları  yenidən  adbaad  dəqiqləşdirildi  və  arxiv  sənədləri  ilə  bir  daha 
təsdiqləndi.  
Xalqımızın  başına  gətirilmiş  soyqırımı  möhtərəm  prezidentimiz  Heydər 
Əliyev  cənablarının  vermiş  olduğu  fərmanlarla  dünya  ictimaiyyətinə  çatıdırıldı. 
Prezidentin  fərmanından  sonra  həmin  tarix  –  31  Mart  soyqırımı  günü  kimi  hər  il 
qeyd  olunurdu.  Bu  fərmandan  sonra  1918-ci  il  şəhidlərinin  adı,  xatirəsi 
respublikamızın  hər  bir  bölgəsində  əbədiləşdirilməyə  başlamışdır.  Eləcə  də 
Şamaxıda...  
 
 
 
                                                           
117
 ARDA. f. 1061, s. 1. iş. 6, vər. 159. 
118
 1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycanlıların  soyqırımı  (sənədlər  və  materiallar),  (tərtib  edəni  və  çap. 
Hazır. V.Şirinoğlu), Bakı , 2001, səh. 9-10. 

105 
 
V FƏSĠL 
 
1918-CĠ ĠL ġAMAXI SOYQIRIMI SƏNƏDLƏRĠN,   
MƏTBUATIN, ġAHĠDLƏRĠN VƏ XATĠRƏLƏRĠN DĠLĠ ĠLƏ 
 
Bütövlükdə  Azərbaycanda  törədilən  erməni-daşnaq  faciəsini  öyrənmək 
üçün Fövqaladə İstintaq Komissiyasının sənədləri ilə yanaşı, 1918-1920-ci illərdə 
çap olunmuş qəzet və jurnallarda bir çox dəyərli materiallar vardır.  Bu baxımdan 
“Azərbaycan”, “Açıq söz”, «Азербайджан», “Həyat”, “İstiqlal”, “Bəsirət”, «Наш 
годос», «Бакинский рабочии» və s. qəzetlərdə 1918-ci il soyqırımına aid müxtəlif 
səpkili  xeyli  materiallar  verilmişdir.  Şamaxı  soyqırımının  bəzi  məqamları  həmin 
qəzetlərdə ətraflı işıqlandırılmışdır.