Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 3,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
qarang, pul agregatlari).
AGROBIZNES - qishloq xo'jaligidagi biznes. Keng ma’noda, bunga qishloq xo'jaligi bilan shug'ullanuvchi biznes turlari kiradi. AGROFIRMA - muayyan turdagi qishloq xo'jaligi mahsulotini yetishtirish va uni sanoat asosida qayta ishlaydigan korxona. AGROSANOAT BANKI - o' z mijozlarining topshiriqlariga ko‘ra, agrar sohaning bozortuzilmalarinimoliyalashhamdaulargaqarzberishnitaminlash maqsadida tashkil etilgan Respublika aksiyadorlik-tijorat banki. U tugatilib, uning negizida “Paxtabank” “G'allabank” va boshqa ixtisoslashgan banklar tuzildi. AGROSANOAT INTEGRATSIYASI - qishloq xo'jaligi bilan unga xizmat qiluvchi va mahsulotni istemolchiga yetkazib beruvchi tutash tarmoqlar o'rtasida ishlab chiqarish aloqalarining rivojlanishi hamda ularning uzviy birikish jarayonidir. AGROSANOAT MAJMUY1 (ASM) - qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetish tirish, ularni saqlash, qayta ishlash va iste’molchilarga yetkazib berish bilan shug'ullanuvchi tarmoqlarning jami bo'lib, asosan, to'rt sohani o'z ichiga oladi. Birinchi soha - qishloq xo'jaligiga ishlab chiqarish vositalarini yetkazib beradigan sanoat tarmoqlari, shuningdek, qishloqxo'jaligidagiishlab chiqarishgatexnikaxizmatini ko'rsatadigan tarmoqlar. Ikkinchi soha - qishloq xo'jaligining o'zi. Uchinchi soha - qishloq xo'jaligi mahsulotlarini iste’molchilarga yetkazib berishni ta’minlaydigan (tayyorlash, qayta ishlash, saqlash, tashish, sotish) tarmoqlar. To'rtinchi soha - agrosanoat majmuyi tarkibida mahsulot ishlab chiqarish hamda kishilaming hayoti va faoliyatining umumiy sharoitlarini ta’minlaydigan infrastrukturalar. AGROSANOAT BIRLASHMALARI - qishloq xo'jaligi, sanoat tarmoqlari, qishloq xo'jaligiga xizmat ko'rsatuvchi va tijorat ishlari bilan shug'ullanuvchi korxonalar yig'indisi. AGROBANK AKSIYADORLIK TIJORAT BANKI - iqtisodiyotning agrar sektorini yanada barqaror rivojlantirish, qishloq xo'jaligida iqtisodiy islohotlami izchillik bilan chuqurlashtirib borish, fermerlik harakatini qo'llab-quwatlash, uning moddiy va moliyaviy bazasini mustahkamlash, qishloq xo'jalik ishlab chiqaruvchilariga qishloq xo'jalik mahsulotlarini chuqur qayta ishlovchi zamonaviy korxonalarni jadal barpo etish, yuqori sifatli, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish bo'yicha zamonaviy texnologiyalar va uskunalarni tatbiq qilish hamda ichki bozorni mahalliy oziq- ovqat tovarlari bilan to'ldirishga yo'naltirilgan keng turdagi bank xizmatlarini ko'rsatish maqsadida 2009-yil 30-martda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Agrobank” aksiyadorliktijoratbankini tashkil etish to'g'risida’ gi qarori asosida “Paxtabank” aksiyadorlik tijorat banki negizida tashkil etilgan. AHAMIYATLI BAHOLASH - aniq qiymatni belgilash imkoni bo'lmaganda yoki xo'jalik yurituvchi subyektga nisbatan mustaqil tashqi baholar mavjud bo'lmaganda, rahbariyat tomonidan hisoblab chiqilgan buxgalteriya hisoboti ko'rsatkichlari qiymati. Baholash qiymatiga rezervlar, fondlar va buxgalteriya hisobotining tartibga soluvchi moddalari kiradi. AHAMIYATLILIK - potensial hamkorning qarorlariga ta’sir qiladigan va qilish mumkin bo'lgan xo'jalik yurituvchi subyekt xo'jalik faoliyatining mulkdor o'lchovi yoki sifat bahosi. AHOLI - o'zining hayotiy faoliyatini ma’lum ijtimoiy va hududiy jamoalar doirasida amalga oshirayotgan insonlar guruhi. AHOLI DAROMADLARI - aholining ma’lum vaqt davomida pul va natura shaklida olgan daromadlari miqdoridan iborat. Aholi daromadlariga ish haqi, tadbirkor daromadi, pensiya, nafaqa, stipendiya, kapitaldan olinadigan foyda, puldan olingan foiz, dividend, renta, ko'chmas mulk,qishloqxo'jalikmahsulotlarivahunarmandchilikbuyumlarini sotish hamda har xil xizmatlar ko'rsatishdan olingan daromadlar. AHOLI MIGRATSIYASI - lotinchada (migratio) ko'chish, ko'chirish ma’nosini anglatadi. Turar joyi o'zgarishi bilan yakunlanadigan aholining hududiy harakati. AHOLI TAKROR PAYDO B O ‘ LI SHINING BRUTTO KOEFFITSENTI - bir ayolning butun umri davomida tuqqan o'rtacha qiz bolalar soni. 'I‘‘TP Uni aniqlash uchun umumiy tug'ilish koeffitsenti 0,49 (barcha tug'ilganlar tarkibida qiz bolalar salmog'i)ga ko'paytiriladi. AHOLI ZICHLIGI - muayyan hududda aholining joylashuv darajasi. Mamlakat aholi sonini shu joy maydoniga (odatda, 1 km.ga) taqsimlash bilan hisoblanadi. AHOLIGA TRANSFERTLAR - aholiga to'lanadigan majburiy to'lanmalar (mamlakat qonunchiligiga muvofiq ravishda o'rnatilgan pensiyalar, stipendiyalar, nafaqalar,komp ensatsionvaboshqa ijtimoiy to'lovlar) ni moliyalashtirish uchun mo'ljallangan budjet mablag'lari. AHOLINI IJTIMOIY HIMOYALASH - aholini bozori iqtisodiyotining salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlaridan asrash, shu oqibatlarning aholi ahvoliga tasirini yumshatishdir. Aholining eng kam daromadga ega bo'lgan tabaqalari, ya’ni eng qiyin ahvolga tushib qolgan odamlarga amaliy yordam ко‘rsatish ijtimoiy himoyalash tizimining asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Shu maqsadda pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar va ish haqining miqdori ancha oshiriladi. Vaqtincha ish bilan ta’minlanmagan shaxslarga ijtimoiy madad berishga katta e’tibor qaratilib, ularga maxsus nafaqa to'lanadi, ulami qayta о‘qitish va yangi kasblarga o'rgatish tashkil etiladi. Bozor munosabatlarini shakllantirishning yangi bosqichida ham aholining ijtimoiy jihatdan eng muhtoj tabaqalari va guruhlarini qo'llab-quwatlash awalgidek ijtimoiy siyosatning ustuvor yo'nalishi bo'lib qolaveradi. AHOLINI ISH BILAN TA’MINLASH - fuqarolarning ehtiyojini qondirish bilan bog'liq bo lgan, qonunlarga zid bo'lmagan ish haqi (mehnat daromadi) keltiradigan faoliyatdir. AHOLI TAKROR PAYDO BO LISHINING NETTO KOEFFITSENTI - butun umri mobaynida bir ayol tuqqan bolalarining o'rtacha soni. Ular onasi tuqqan vaqtidagi yoshigacha yashaganlar. AHOLINING MEXANIK O'SISHI (KAMAYISHI) - yil davomida ko chib kelganlar va ko'chib ketganlar o'rtasidagi farq. AHOLINING MILLIY TARKIBI - muayyan hudud yoki mamlakatda AHOLINING MINIMAL ISTE’M OL BUDJETI - har bir oila a’zosining ish kuchini qayta tiklashi uchun zarur mablag' miqdori. Bunda zarur iste’mol mollarining, xizmatning miqdori va sifati e’tiborga olinadi va oilaning har bir a’zosiga pul birligida hisoblanadi. AHOLINING PUL DAROMADLARI - ishchi va xizmatchilarning ish haqi jamoa xo'jaligi a’zolarining mehnat haqi, ijtimoiy va shaxsiy yordamchi xo'jaliklardan tushadigan pul va moddiy buyum shaklidagi daromadlar, ijtimoiy iste’mol fondidan to' lovlar (pensiya, nafaqa, stipendiya), zayom va lotoreyalarga yutuqlar, aksiyasi uchun olgan dividendi, jamg'arma bankiga qo'ygan omonatlaridan keladigan foizlar, sug'urta tushumlari va boshqa manbalardan hosil bo'ladigan hamda pul shaklida mehnatkashlar qo'liga tegadigan daromad va tushumlardir. Aholi pul daromadlarining asosiy manbayi ish haqidir. AHOLINING REAL DAROMADLARI - narx darajasi o'zgarishini hisobga olib, aholi ixtiyoridabo'lgan daromadga sotib olish mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar miqdori, ya’ni aholining ixtiyorida bo'lgan daromadning xarid quwati. AHOLINING TABIIY O'SISHI (KAMAYISHI) - yil davomida tug'ilganlar va yil davomida o'lganlar o'rtasidagi farq. AHOLINING XARID QOBILIYATI - aholining bozordagi vujudga kelgan narx asosida mollarni, xizmatni xarid qilish imkoniyati. Aholining xarid qobiliyati bozor sig'imini belgilashda yetakchi o'rin egallaydi. AJIOTAJ TALAB - bozordagi shov-shuv va vahima ta’siri ostida sun’iy paydo bo'ladigan hamda shiddat bilan ortib boradigan talab. Ajiotaj talab odatdagi normal holatga nisbatan ortiq talab hisoblanadi. Bunday talab bir tomondan, aholi orasida mish-mishlar tarqatish va reklama vositasida muayyan tovarlarga o'ta ortiqcha baho berish orqali iste’molchi psixologiyasiga ta’sir etish yo'li bilan, ikkinchi tomondan, tovarlarga bo'lgan g'oyat katta qiziqish, qimmatchilik, qahatchilik, har xil shov-shuvlar ta’sirida puldan tezroq qutulish va tovar zaxirasini ko'paytirishga intilish oqibatida yuzaga keladi. AKKREDITATSIYA TO'G'RISIDA GUVOHNOMA - Markaziy Bankning Vakolatxona akkreditatsiyalangani va ro'yxatdan o'tganini tasdiqlovchi yozma hujjat. AKKREDITIV (lot. accredo - ishonaman) - l) naqd pulsiz hisob-kitoblar olib boriladigan bank hisob varag'i; 2) tomonlar o'rtasida tuzilgan shartnomaga ko'ra amalga oshiriladigan o'zaro hisob-kitob turi. Unda qarz beruvchi (kreditor) o'ziga tegishli to'lovlarni akkreditiv topshirig'ida ko'zda tutilgan shartlar va muddatlarda tegishli bank orqali olib turadi; 3) nomiga yozib berilgan shaxsga kredit muassasasidan ko'rsatilgan summani olish huquqini tasdiqlovchi qimmatbaho qog oz. Bundan tashqari akkreditivlar turli shaharlarda joylashgan korxonalarning mulkiy munosabatlarida (jo'natilgan mahsulodar uchun tovar-transport hujjatlari asosida haq to'lash), xalqaro hisob-kitoblarda (ayniqsa, mamlakatlararo eksport-import munosabatlarida) keng qo'llaniladi. AKSELERATOR- 1. Sofinvestitsiyalar darajasi bilan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning o'sish sur’atlari o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi iqtisodiy ко‘rsatkich. 2. Multiplikatorga teskari bo'lgan koeffitsient bo'lib, milliy daromad o'sishining investitsiya o'suviga tasirini ko'rsatadi (neokeynschilar qo'llagan). AKSELERATOR QOIDASI - daromadning o'sishi (kamayishi) investitsiyalar o'sishi (kamayishi)ga olib keladi, bu o'zgarish daromadlarning o'zgarishiga proporsional bo'ladi. Masalan, aholi daromadlarining o'sishi uning bir qismini jamg'arishga imkon beradi. Bu esa vaqtincha bo'sh pullarni banklar kredit berish orqali investitsion faollikni oshirishga imkon beradi. Yoki korxonalarning foyda miqdori oshishi, ularga ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko'proq mablag' ajratishga sharoit yaratadi. AKSEPT (lot. acceptus - rozilikberilgan) - l) pul, hisob-kit ob, tovar hujjatlarini yoki tovar haqini to'lashga rozilik berish yoki to'lashga kafillik; 2) taklif etilgan shartlarda shartnoma tuzishga rozilik. Aksept yetkazib berilgan tovarlar ichki va xalqaro tovar-pul muomalasida ko'rsatiladigan xizmat uchun haq to‘lash shakllaridan biri sifatida keng qo'llaniladi; 3) veksel, chek va boshqa qimmatbaho qog'ozlar, shuningdek, tovar hujjatlari bo'yicha hisob-kitob qilish shakli. AKSEPTLASH (lot. acceptare - qabul qilish) - to'lov hisobini qabul qilish, mol yetkazib beruvchi hisob-raqamiga to'lovni o'tkazishga rozilik berish. AKSIKREATSIYA (lot. axio - qimmat, creatio - yaratish) - kishida (yoki tashkilot miqyosida) yangicha qadriyatlar tizimini shakllantirish yoxud shu vaqtga qadar mavjud bo'lgan qadriyatlarni mohiyatan o'zgartirish, mazmunan yangilash, qayta ko'rib chiqish tizimi. AKSIONER - aksionerlik jamiyatining aksiyalariga egalik qiluvchi jismoniy yoki yuridik shaxs. Aksiyalar turli shakllarda bo'lishi mumkin. AKSIONER QIMMATBAHO Q O G O ZL A R I - bozor muomalasidagi pul hujjati bo'lib, hujjat egasining ushbu hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan mulkiy huquqqa egaligini tasdiqlaydi. AKSIONERLIK (PAYCHILIK) JAMIYATI - turli korxona, tashkilot, bank, kompaniya va ayrim shaxslar pul mablag'larini sherikchilik asosida va sohibkorlik maqsadida birlashtiradigan jamiyat (korxona). Muomalaga nominal qiymati ko'rsatilgan aksiyalar chiqarish va uni sotish bunday jamiyat negizini tashkil etadi. AKSIONERLIK JAMIYATI - xo'jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shakllaridan biri. Uning kapitali aksiyalarni joylashtirish orqali shakllanadi. Aksionerlik jamiyatlari pul jamg'ar malar ining ishlab chiqarish investitsiyalariga aylanishiga imkon beradi. Aksiyalarni chiqarish kapitalni mobilizatsiya (jalb) qilishning eng samarali shakllaridan biridir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda bu korxonalar faoliyat ko'rsatishining asosiy tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi. AKSIONERLIK JAMIYATLARI - mas’uliyati cheklangan firmalarning eng keng tarqalgan shakli bo'lib, odatda, ко‘pro q foyda olish maqsadida moddiy, mehnat va pul resurslarini birlashtirgan uyushma hisoblanadi. Aksionerlik jamiyatlari ochiq va yopiq turda bo'ladi. Ochiq turdagi aksionerlik jamiyatida aksiyalarni erkin sotib olish va sotish mumkin. Yopiq turdagi aksionerlik jamiyatida esa aksiyalar bir necha kishilar (korxonalar)ga tegishli bo'lib, bozorda erkin sotib olinishi mumkin emas. AKSIYA - frans. “action” so'zidan olingan bo'lib, aksiyador shirkat, jamiyat chiqargan qimmatbaho qog'oz bo'lib, unga ega bo'lgan a’zoga jamiyatni boshqarishda qatnashish, foydadan ulushini olish va jamiyat tarqalib ketgan holda uning mol-mulklarini taqsimlashda qatnashish huquqini beradi. Aksiya qiymati aksiyadorlar tomonidan so‘m bilan yoki xorijiy valyutalarda to* lan is hi mumkin. Biror mulkni aksiyador jamiyat mulkiga o'tkazishi yoki uni foydalanishga berishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining a’zolari aksiyalar qiymatini jamiyatga qaysi shakl va ko'rinishda to'lashlaridan qat’i nazar, u so'mda ifodalanadi. Aksiyaning eng kichik nominal qiymati 100 so‘m. Aksiyadorlarga aksiyalarining nominal qiymati summasiga teng miqdorda sertifikat berilishi mumkin. Aksiya bo'linmasdir. Agar 1 ta aksiya bir necha kishiga tegishli bo'lsa ham ularning barchasi aksiyadorlar jamiyati tomonidan 1 ta a’zo sifatida tan olinadi va o'z huquqlarini umumiy vakil orqali amalga oshirishlari mumkin. Aksiyada quyidagilar ko'rsatilgan bo'lishi lozim: aksiyadorlar jamiyatining nomi va manzili; qimmatli aksiyalarning nazorat paketi - aksiya egasiga aksiyadorlar jamiyatida amaldagi hukmronligini ta’minlaydigan aksiyalar miqdori; u aksiyadorlar jamiyatining yig'ilishlarida hal qiluvchi ovozga ega bo'lish huquqini beradi. Aksiyalarning nazorat paketiga egalik qilish amalda aksiyadorlar jamiyatida hukmronlikni ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish bilan davlat ham yirik tashkilotlar aksiyalarining nazorat paketiga ega bo'lishi mumkin. AKSIYA INDEKSLARI - ba’zi aksiyalar kursining o'zgarib borishini ko'rsa- tadigan ruhiyat. Masalan, Dou-Djons indeksi; Nikkey indeksi (Tokiyo birjasi); DAX-30 indeksi (Frankfurt fond birjasi) va boshqalar. AKSIYA KURSI - aksiyaning fond birjasida sotiladigan bahosi. Aksiya kursi muayyan aksiya keltiradigan dividendning - daromadning ssuda prosentiga nisbati asosida belgilanadi. AKSIYA NAZORAT PAKETI - aksiya egasiga aksionerlik jamiyatida hukmronlikni ta’minlaydigan aksiya miqdori; chiqarilgan aksiyalarning umumiy summasida bir shaxs, kompaniya yoki davlatning yirik hissasi. Aksionerlik jamiyatining yig'ilishida hal qiluvchi ovozga ega bo'lish huquqini beradi. AKSIYA PAKETI - sotib olingan aksiyalar miqdori. AKSIYA, OBLIGATSIYA VABOSHQA QIMMATLI Q O G 'O ZLA R KURSI - aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog'ozlarning fond birjasidagi bahosi. Kurs dividend, foiz miqdori ga to‘g‘ri va ssuda foizining darajasiga teskari proporsional bog'liqlikda bo'ladi. AKSIYADORLIK JAMIYATI - aksiyadorlar va muassislar mablag‘i evaziga shakllangan kapitalga ega bo'lgan huquqiy shaxs maqomiga ega kompaniya. Ishlab chiqarishni tashkil qilishning mablag'larni aksiya sotish yo'li bilan jalb etishga asoslangan shakli. Aksiyadorlar jamiyati yuridik shaxs hisoblanadi. AKSIYADORLIK KAPITALI - aksiyadorlik jamiyatining asosiy kapitali, uning hajmi Nizomda belgilab beriladi. Qarzga olingan mablag‘lar va aksiya chiqarish hisobiga shakllantiriladi. AKSIYANING NOMINAL NARXI - aksiyaning aksionerlik jamiyati ta’sis etilganda sotilgan dastlabki narxi. AKSIYANING NOMINAL QIYMATI - hissadorlik jamiyati ta’sis etilganda yig'iladigan aksiyaning qiymati. AKSIZ - keng iste’mol tovarlari va xizmatlaridan olinadigan egri (bilvosita) soliq turlaridan biri. Tegishli mahsulotning bahosi, xizmatning haqi yoki tarifhing tarkibiga kiritiladi. Odatda, yuqori rentabelli mahsulotlar ishlab chiqaruvchilarning yuqori foydasini budjetga olish uchun sotilayotgan mahsulotlarning sotish bahosiga davlat tomonidan o'rnatiladi. O'zbekiston Respublikasi hududida ishlab chiqarilgan va import qilingan aksiz to'lanadigan mahsulotlarga aksiz solig'i solinadi. Aksiz to'lanadigan tovarlar ishlab chiqarayotgan yoki bunday mahsulotlarni import qilayotgan yuridik va jismoniy shaxslar budjetga aksiz solig'ini to'laydi. Aksiz to'lanadigan tovarlar ro'yxati va aksiz solig'i stavkalari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. Bunday tovarlar jumlasiga ichimlik spirti, aroq, likyor-aroq mahsulotlari, uzum vinosi, kon’yak, shampan vinosi, pivo, ikra, tamaki mahsulotlari, yengil va yuk avtomobillari, zeb-u ziynat buyumlari, neft va neft mahsulotlari hamda shu kabilar kiradi. O'zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan aksiz to'lanadigan tovarlar uchun ularning qo'shilgan qiymat solig'i hisobga olinmagan holdagi (aksiz solig'i summasini o'z ichiga olgan) qiymati yoki mahsulotning tabiiy hajmi soliq solish obyekti hisoblanadi. Ushbu soliq davlatga shunday mahsulot ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar tomonidan to'lanadi hamda narxning oshirilishi bilan aholi gardaniga yuklatiladi. Sigaret, aroq, tuz, choy kabi mahsulotlar aksiz solig'i obyektidir. Masalan, sigaretning narxi 50 so'm bo'Isa, unga davlat 10 so'm aksiz solig'i soladi, natijada u 60 so'mdan sotiladi va 10 so'm davlat budjetiga daromad sifatida tushadi. AKSIZ SOLIG'I - ishlab chiqarish korxonalarida yaratilgan yoki eksport va import qilingan ba’zi tovarlar qiymatining bir qismini majburiy budjetga to'lovdir. AKSIZ SOLIG'I OBYEKTI - O'zbekiston Respublikasi hududida ishlab chiqarilgan tovarlar, eksport va import qilingan ba’zi tovarlar oboroti. AKSIZOSTI MAHSULOTLAR - ularga nisbatan aksizlar o'rnatilgan ( Yüklə 3,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|