Sh. Maxmudov «statistika» fanidan o’quv uslubiy majmuasi

Mavzuga oid asosiy muammolar:

• 
  Tanlanma kuzatish haqida to`liq tushunchaga ega bo`lish;
  
• 
  Tanlanma kuzatish hatolarini tahlil qilish.
  

1-savol bo’yicha dars maqsadi:

• 
  Tanlanma kuzatish haqida umumiy tushunchaga ega bo`lish.
  

Identiv o’quv maqsadlari:

• 
  Tanlanma kuzatish haqida umumiy tushunchaga ega bo`lish.
  

1-asosiy savolning bayoni:

Tanlanma tekshirish - tajriba va hayotimizga asoslangan ishonchga, imon komillikka tayanadi.
Statistika amaliyotida shunday to‘plamlar tez-tez uchrab turadiki, ularning barcha birliklarini o‘rganish imkoniyati bo‘lmaydi. Bunday to‘plamlar jamiyat hayotida, turmushimizda ham, tabiyotda ham keng tarqalgan. Masalan, mamlakatda don, paxta va boshqa ekinlari qanchalik qishloq xo‘jaligi zararkunandalari bilan shikastlangani yoki qancha qoramol va boshqa hayvonlar quturish kasalligiga chalinganini bilmoqchi bo‘lsak, barcha ekinlar maydoni va hosilini, mollar tuyog‘ini tekshirib chiqa olmaymiz, chunki bu juda mashaqqatli ish bo‘lib, ko‘p vaqt va kuch talab qiladi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti xususiy mulkchilikka, ko‘p ukladli ho‘jalikka tayanadi. Bunday sharoitda muhim iqtisodiy hodisa va jarayonlar ustida yoppasiga statistik kuzatish tashkil qilib bo‘lmaydi. Ayniqsa, bozor baholari, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, uy ho‘jaliklari budjeti, taklif va talablarning o‘zgarishi va boshqa shunga o‘xshash jarayonlarni tekshirishni har bir birlikda amalga oshirish amrimaholdir, chunki umumiy to‘plam hajmi odatda noma’lumdir (masalan, xufiyona iqtisodiyot bilan shug‘ullanuvchi subyektlar soni, ularning faoliyat natijalari va h.k. larning aniq hisobi yo‘q). Bunday hollarda tekshiruvchi uchun eng yaxshi yo‘l - cheklangan sonli birliklarni shunday olib tekshirishki, natijada umumiy o‘rganilayotgan to‘plam haqida amaliy jihatdan yetarli darajada to‘la va aniq axborotlarni olish imkoni tug‘ilsin. Tanlama tekshirish nazariyasi bu maqsad uchun xizmat qiladi.

Tanlanma - bu o‘rganilayotgan to‘plamdan saylab olingan birliklar majmuasidir, ularning har biri ushbu to‘plamning tarkibiy unsuri.
Tanlanma - bu to‘plamdan saylab olingan ma’lum birliklar majmui bo‘lib, uning har biri mazkur to‘plamning unsuridir. Mustasno hol sifatida tanlanma butun to‘plamni o‘z ichiga olishi mumkin. Tajriba va his-tuyg‘ularga asoslangan umumiy imon komiligiga binoan, tanlanma doimo boshlang‘ich to‘plam haqida biror narsa anglatadi. Masalan, donfurushtning moddiy farovonligi uning don sifatini aniqlash qobiliyatiga bog‘liq, u ayrim qoplarga qo‘l tiqib, namuna qilib olgan don sifatini sinaydi. Uning imoni komilki, tanlanma butun to‘plamning vakili bo‘lib xizmat qiladi, tajriba esa uning ishonchini tasdiqlaydi;u tanlanma bo‘yicha mulohazaga tayanib don xarid qiladi va sotadi. xuddi shuningdek, komil ishonch bilan xulosa yasaladiki, tanlanma ko‘lamliroq bo‘lgani sari u boshlang‘ich to‘plam holatini aniqroq aks ettiradi.
Tanlanma tekshirish nazariyasi bunday va unga o‘xshash imon komillikka mantiqiy asos yaratadi. Ularga midoriy ifoda ham bag‘ishlaydi.



Tanlanma kuzatish - bu o‘rganiladigan to‘plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo‘llar bilan tanlanib, ularni kuzatish ma’lumotlari asosida boshlang‘ich to‘plam haqida qoniqarli axborot olish imkonini beruvchi statistik tekshirish usulidir.
O‘rganiladigan to‘plamdan yetarli miqdorda birliklar maxsus yo‘llar bilan tanlanib, ular ustida o‘tkazilgan kuzatish ma’lumotlari asosida boshlang‘ich to‘plam haqida qoniqarli axborot olish imkonini beradigan usul tanlanma tekshirish deb ataladi.
Tanlanma tekshirish umuman quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi:

1. 
   vaqt va mablag‘ni tejash. Agar tanlanma kuzatishda bosh to‘plamning, masalan, faqat 2 foiz birliklari qatnashsa, u holda kuzatish ishlarining hajmi 50 marta (100:2) kamayadi, sarflanadigan vaqt va mablag‘ ham deyarli shuncha marta tejaladi;
   
2. 
   tekshirish jarayonida sifati buziladigan yoki foydalanish uchun butunlay yaroqsiz shaklga keladigan predmetlar (to‘plam birliklari) sonini qisqartirish;
   
3. 
   kuzatish obyektini kengroq va to‘laroq o‘rganish, bu holda bevosita tekshiriladigan to‘plam hajmi qisqarishi hisobiga kuzatish dasturini obyektlarning yangi muhim belgilari bilan boyitish va har bir birlik haqida to‘la va batafsilroq ma’lumotlar to‘plash imkoniyati tug‘iladi;
   

4) yoppasiga kuzatish natijalarini nazorat qilish.
Tanlama tekshirish odatda sifatli axborotlar bilan ta’minlaydi. Chunki bu holda malakali mutaxassislarni jalb qilish, ularni kuzatish ijrochisi sifatida puxta tayyorlash va sinash uchun imkoniyat oshadi. Xo‘sh, tanlanma kuzatish oldida qanday vazifalar turadi
Asosiy vazifa shundan iboratki, kam kuch va mablag‘ sarflab, bosh to‘plam haqida iloji boricha ko‘p va sifatli axborot olishdir. Bu, o‘z navbatida, ma’lumotlar xarakteri va ularni olish usullariga bog‘liq.

Tanlanma kuzatishning asosiy vazifasi kam kuch va mablag‘ bilan bosh to‘plam haqida ko‘proq va sifatliroq axborot to‘plashdir
Tanlanma kuzatishda bizni ko‘pincha bitta yoki bir nechta to‘plam belgilari qiziqtiradi.
Bunday hollarda boshlang‘ich to‘plamni ta’riflovchi barqaror ko‘rsatkichlarni miqdoriy baholash bilan chegaralanamiz. Ko‘pincha tanlanma tekshirish mana shunday yechimlarni olish bilan yakunlanadi.
Shu munosabat bilan tanlanma tekshirish nazariyasining katta bo‘limi tanlanma asosida bosh to‘plamni ta’riflovchi barqaror ko‘rsatkichlarni baholashga bag‘ishlanadi. Tanlanma bo‘yicha bosh to‘plam ko‘rsatkichlarini baholash usullari ko‘p, ular bir-biridan yaxshi jihatlarga ega. Bunday masalalarni tadqiq qilish bilan baholash nazariyasi shug‘ullanadi. U baholashlar oldiga qo‘yiladigan talab va shartlarni belgilaydi, qanday sharoitlarda u yoki bu usulga ustuvorlik berish masalalarini yechadi, baholash natijalarini qiyosiy tahlil qiladi. Ta’kidlash lozimki, tanlama asosida olinadigan bilimlar va axborotlar matematikadagi kabi qat’iy, shak-shubhasiz xarakterga ega emas, balki biroq gumonli ishonchsizroqdir. Demak, tanlanma tekshirish ma’lumotlari asosida boshlang‘ich to‘plam haqidagi fikr yuritish qat’iy aniqlikka ega emas, balki ehtimollarga tayanadi.
Tanlanma tekshirish nazariyasining boshqa vazifasi bosh to‘plam ko‘rsatkichlarini baholash natijalarini ishonchlilik darajasini iloji boricha obyektiv holda aniqlashdan iborat.
Tanlanmalar kichik hajmda bo‘lganda, ularni tekshirish natijalariga asoslanib boshlang‘ich to‘plamda belgining chin qiymati yotadigan tor chegaralarni aniqlash juda qiyin. Bu holda tekshirish vazifasi boshlang‘ich to‘plamdagi korrelyatsiya me’yorini belgilash emas, balki me’yori qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, to‘plamda korrelyatsiya mavjudligi aniqmi, boshqacha aytganda, tanlamada kuzatilgan korrelyatsiya muhimmi degan masalani oydinlashtirishdan iborat. Shuning uchun kichik tanlanmalarga bag‘ishlangan ko‘pchilik tekshirishlar o‘ziga xos xususiyatga ega. Ularda statistik ko‘rsatkichlarning aniqliligini baholash, ularning muhimligini aniqlash asosiy maqsad deb qaraladi. Bunday baholashlar uchun ishlab chiqilgan usullar katta tanlamalarda ham qo‘llanishi mumkin va haqiqatda qo‘llanadi.