M aktabgacha ta’lim
. .
. .
,.
,
.
. .
.
tarbiyasining asosiy m aqsadi m aktabgacha
m uassasalarida musiqa
. . . .
, .
. .
yoshdagi bolalarning dunvoqarashini shakllan-
ta limi va tarbiyasining . . , ,
,
, ,
,
tirish ham da musiqiy didini o 'stin b , bolalarga
m aqsad ham da
. . .
. ,
, .
vazifalari
m usiqam o rgatish jarayonida unda hayot o z
aksini topishini anglatishdir. Shuni alohida ta ’-
kidlash lozimki, m usiqa m ashg'ulotlari oldiga qo'yilgan pedagogik maqsad
va vazifalam i am alga oshirish uchun, avvalo, bolalarning musiqiy uquvi
va qobiliyatlarini muntazam ravishda o ‘stirib borish lozim. Bolalarning
musiqiy uquv va qobiliyatlari quyidagi faoliyatlardan iborat:
>
musiqiy uquv (musiqiy tovushlar baland-pastligini his etish qobi-
liyati)
>
tem br uquvi (musiqiy tovushlarni bir-biridan farq qilish);
>
ritm tuyg'usi (m usiqaga mos harakat bajarish. qadam tashlab, cha-
pak chalib musiqani xotirada saqlab, his etish va ifodalash).
Bolalarning musiqiy qobiliyatlari musiqiy m ashg‘ulotlarning barcha
elemaentlarini amalga oshirish jarayonida muntazam ravishda rivojlanib
boradi.
M aktabgacha ta ’lim m uassasalarida olib boriladigan m usiqa ta ’lim-
tarbiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
>
bolalam i musiqaga bo'lgan qiziqishlarini o'stirish;
>
musiqiy asarlar bilan tanishtirish jarayonida bolalarda emotsional
his-tuyg‘ularini hosil qilish y o ‘li bilan ulam ing musiqa haqidagi tasav-
vurlarini boyitish;
>
bolalarning m usiqa tinglash, qo'shiq kuylash, musiqa ostida ritmik
harakatlami bajarish, bolalar cholg'u asboblarida jo 'r bo ‘lish faoliyatlari
yordamida ijodiy qobiliyatlarini shakllantirib borish:
>
bolalar ovozini asrab tarbiyalash, qo‘shiqlarni sodda, ravon, erkin,
tabiiy va ifodali kuylash o'rgatish va odatlantirish;
>
musiqiy asarlardan zavq olishni, shu asosda musiqiy did va badiiy
fikr yuritishni rivojlantirish;
148
>
musiqa m ashg‘ulotlari jarayonida musiqiy asardagi badiiy obrazlar-
ni o'yin va raqs shaklida ifoda etishga o'rgatish;
>
musiqa m ashg‘ulotlari jarayonida bolalarni milliy qadriyatlarimiz
bilan tanishtirish, milliy cholg‘u asboblarimiz jo'rligida milliy musiqiy - rit-
mik harakatlarni bajarishga o ‘rgatish;
>
musiqa mashg*ulotlari mazmunini bog‘cha hayoti bilan bog‘lash,
maktabgacha ta’lim muassasasida o’tkaziladigan tadbirlarda o'rganilgan kuy
va qo‘shiqlar bilan ishtirok etish.
Musiqa m ashg‘ulotlarida bola hayotni, tevarak-atrofni musiqiy obraz-
lar orqali idrok etib boradi. Maktabgacha ta'lim muassasida musiqiy tarbiya
ishlari badiiy adabiyot va tasviriy san’at bilan uzviy ravishda bog‘langan
holda amalga oshiriladi.
Musiqa o 'z tabiatiga ko‘ra insonlar hayotini, ularning turli voqealarga nis
batan munosabati va ichki kechinmalarini xilma-xil tovush bo‘yoqlari orqali
badiiy obrazlar vositasida tasvirlaydi. M usiqa bolalar hissiyotiga kuchli
ta’sir eta olish bilan birga ularni nafosat olamiga olib kiradi. Buning uchun
musiqa rahbari tomonidan tashkil etilgan musiqiy tarbiya bolalarni barkamol
inson bo‘lib yetishishlariga ijobiy ta’sir etadi. Musiqa m ashg1 ulotlarini
gigienik talablarga javob beradigan darajada olib borish musiqa rahbarining
asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Musiqiy mashg‘ulotlar oldiga qo'yilgan
maqsad va vazifalarni amalga oshirish, aw alo, musiqa rahbarining
pedagogik tayyorgarligiga bogMiq. Musiqiy m ashg‘ulotlami olib borishda
musiqa rahbari bolalarning yoshi va qiziqishlarini e’tiborga olishi lozim.
Mashg1 ulotning tuzilishi o'quv materiallarining mazmunidan kelib chiqishi
kerak. Bunda asarlaming ta’limiy, tarbiyaviy ahamiyati, badiiy saviyasi,
bolalar yoshiga mosligining hisobga olinishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Musiqiy mashg'ulotlarining tuzilishi quyidagi faoliyat turlaridan iborat:
❖
musiqiy-ritmik harakatlarni bajarish;
❖
musiqa tinglash;
❖
musiqa savodi;
❖
qo'sbiq kuylash;
❖
bolalar cholg'u asboblarida j o ‘r bo‘lish.
Maktabgacha ta'lim muassasalarida musiqa mashg1 ulotlarining davo-
miyligi bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda olib boriladi.
Shunga muvofiq mashg'ulotlar kichik guruh - 15-20 daqiqa, o ‘rta gurahda
- 20-25 daqiqa, katta guruhda - 25-30 daqiqa, tayyorlov guruhida - 30-35
daqiqa davomida olib boriladi.
149
M ashg‘ulotlar davomida bolalar qo'shiq kuylashga, musiqa tinglashga,
musiqiy-ritmik harakatlarni bajarish va cholg‘u asboblari va ularga jo ‘r bo‘-
lishni o‘rganib boradilar. Q o‘shiq kuylash musiqa m ashg‘ulotining asosini
tashkil etadi. H ar bir qo‘shiq m a’lum pedagogik maqsadlami amalga
oshirishni ko‘zda tutib tanlanadi. Qo'shiqlami m a’lum bir tizimga solishda
oddiydan murakkabga qarab borishga rioya qilish kerak. Q o‘shiq kuylash
yengil va oson amalga oshirilishi tufayli bolalar diqqatini tez jalb etadi. M u
siqa ijrochiligida ovoz eng qulay vositadir, chunki qo‘shiq kuylashni turli
sharoitlarda tez va oson tashkil etish mumkin. Q o'shiq kuylash jarayonida
bolaning fikrlash qobiliyati, nutqi, idroki o'sadi. Bolalar ovozini asrab tar-
biyalashning zarur shartlaridan biri qo‘shiqlami ularning yoshiga va ovoz
diapazoniga qat’iy rioya etib tanlashdan iborat.
Musiqa
bolalarni go‘zallikni idrok eta olishlarigakuchli ta ’sir ko'rsatuvchi
vositadir. Estetik tarbiyaning mazkur vositasi bolalarda musiqaviy didni
shakllantiradi, zamonaviy va mumtoz kuylami idrok eta olishga tayyorlaydi.
Ana shu sababli bolalarni qo‘shiq aytish va raqsga tushishga o'rgatishda faqat
to‘g ‘ri aytish va harakat qilishni emas, balki ifodali ijro etish hamda yengil,
chiroyli va latofat bilan raqsga tushishga o ‘rgatib borish maqsadga muvofiq.
Q o‘shiq kuylab raqsga tushishda asosan, xalq og‘zaki ijodi asarlaridan
foydalaniladi, bu bolalarni axloqiy-estetik tarbiyalash uchun g'oyat qimmatli
vositadir.
Xalq qo'shiqlari orasida esa bolani dunyoga kelgan kunidan boshlab
uning xarakteri, milliy ruhiyati, fe’l-atvori va dunyoqarashini shakllanti-
risbda g'oyaviy-estetik asos vazifasini o'tovchi
allalsr
alohida o ‘rin tuta-
di. Allalar bola shaxsiga kuchli ta ’sir etish xususiyatiga ega bo'lib, o ‘zida
ovutish, nimagadir qiziqtirish, go'zal hislami to 'у ish. so‘z go'zalliklaridan
bahramand boiishn i o ‘zida aks ettiradi.
Allalarda ifodalangan g ‘oya, ohang, shuningdek, uni ijro etishda sodir
etiladigan amaliy harakatlar o‘ziga xos estetik jihatdan tarbiyaviy kuch va
imkoniyatga ega. Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino o ‘z davrida allaning
bolani m a’naviy-estetik jihatdan rivojlanishiga ta ’sirini quyidagicha bayon
etgan: “Bolaning mijozini kuchaytirmoq uchun unga ikki narsani qo'llam oq
kerak. Biri bolani sekin-sekin tebratish, ikkinchisi uni uxlatish uchun odat
bo'lgan musiqa va allalashdir. Shu ikkisini qabul qilish miqdoriga qarab,
bolaning tanasi bilan badantarbiyaga va mhi bilan musiqaga bo‘lgan iste’dodi
hosil bo'ladi”35.
35 Ibn Sino, Abu Ali. Tib qonunlari. 1-jild. -Т.: «Xalq m e’rosi» nashriyoti, 1992. - 77-b
150
B olalarning kuylash imkoniyatlaridan k o ’ra, tinglash im koniyatlari
kengroq bo'ladi. M usiqa tinglash orqali bolalarning badiiy idroki rivoj-
lanadi. M usiqashunos olim lar bolalarni m usiqiy tarbiyalashda m usiqa
tinglash faoliyatiga alohida e ’tibor beradilar. Chunki, har bir insonning
m usiqa m adaniyatini shakllantirish va rivojlantirishda m usiqa tinglash
ko'nikm asi m uhim o ’rin egallaydi. M usiqa tinglash uchun tavsiya etil-
gan va repertuarga kiritilgan m usiqiy asarlar m usiqiy obrazlar orqali
bolalarda jonajon Vatanga muhabbat, m ehnatsevarlik, tabiatni e'zozlash,
ham jihatlik, rahm -shafqat kabi xislatlarni shakllantirishga qaratilgan.
M usiqa m ashg'ulotlarida m usiqiy-ritm ik harakatlarni bajarish bolalarning
axloqiy-m a’naviy rivojlanishida m uhim aham iyat kasb etadi. M usiqaga
mos raqs, o’yin harakatlarini bajarish bolalarning diqqatini jam lash,
xotirasini m ustahkam lash va jism onan so g'lom o'sishlariga yordam be
radi. Eng muhimi, raqs va ritm ik harakatlar vositasida bolalarning m u
siqiy iqtidori, ritm ik tu y g 'u lar shakllanadi, xotirasi charxlanadi. Mu-
siqiy-ritm ik harakatlar bolaning harakatchan, chaqqon bo'lishiga yordam
beradi, qom atining to 'g 'r i o'sishiga ta ’sir ko'rsatadi. B olaga tetiklik va
g" ay rat bag'ishlab, turli em otsional hislarini uyg'otadi. Raqs kuylari esa
bolalarda ajoyib ichki his-tuyg’ular. kechinm alar hosil qilib, beixtiyor
raqsga tushishga undaydi va ularni behand zavqlantiradi. M usiqa m ash
g'ulotlari davom ida bolalar m usiqa cho lg 'u asboblarida j o 'r bo'lishi
bolalar uchun g'oy atda yoqimlidir, chunki m usiqa ch olg'u asboblari,
tovushli o'yinchoqlar sifatida har bir bolani qiziqtiradi. B olalar m usiqa
ch alg'u asboblari, birinchi navbatda, bolalarda ijrochilik m ahorati, m u
siqiy uquvi va qiziqishni o'stiradi. M usiqa asarlarini diqqat bilan ting
lash, m usiqaning xarakterini his etish m usiqa cho lg 'u asboblarini
farqlashga, tovush balandligini bilishga o'rgatadi. B olalar qo'shiqni
kuydan ajrata olishga, q o 'sh iq so'zlarini aniq, tushunarli kuylashga,
kirish qism idan so 'n g qo'shiqni birga boshlash va tugallashga, metal-
lofonda oddiy kuylarni, doirada oddiy ritm larni ijro etishga harakat qila-
dilar. M usiqa m ashg'ulotlarida bolalar guruhidan bolalar m usiqa chol
g 'u asboblari orkestri, vokal ansam bllari tuzish m um kin b o ’ladi. Kichik
hajm dagi o ’zbek xalq kuylaridan boshlab, kattaroq asarlargacha bolalar
shiqildoqchalar, doirachalar va rum balardan turli ritm ik usullarni cha-
lishni o'rganadilar.
151
|