Shaharsozlik va landshaft arxitekturasi

Shahar magistral ko‘chalari 
Shahar ko‘chalari va xiyobonlari joylashgan joyi va mavqeiga qarab turlicha bo‘ladi. 
Uning eni shunga mos ravishda belgilanib, ko'chalarni ko'kalamzorlashtirish va 
landshaft arxitekturasi masalalari ham ulaming turi va eniga, orientatsiyasiga va 
joylashgan 
o'miga 
qarab 
aniqlanadi. 
Ko‘chalar 
va 
xiyobonlardagi
ko'kalamzorlaming asosiy vazi fasi - bu aholini changlar, shamollar, shovqin va 
quyosh nuri taftidan himoya qilishdir. Ayni paytda, ko'chalaming me’moriy-badiiy 
va landshaft yechimlarining saviyasi ham katta ahamiyatga egadir.

---

4-rasm. Shahar muhitidagi magistral ko'cha va piyodalar ko‘chalarining me’moriy-
landshaft yechimiga misol. 
Ko'chalami, asosan, fashqi ko'rinishidan to‘g‘ri shakllarga ega bo‘!gan baland 
o‘suvchi dovdaraxtlar (lipa, topol, klen, yasen va boshqalar) bilan 
ko‘kalamzorlashtirish tavsiya etiladi. Ko'chalami ko‘kalamzorlashtirishning eng 
oddiy turi-bu ko'chaningharakatlanishchetki qismi vatrotuaroVrtasidagimasofa, 
ya’ni yashil tasmaga qatorlab oralig'i teng daraxtiar o‘tqazib chiq- ishdir. Ushbu 
yashil tasmaga bir qator daraxtiar ekilganda uning eni 3 m, ikki qator daraxt ekilsa-
5 m olinadi. Ko‘p qatnovli keng magistral ko‘chalardaesa ushbu yashil tasmaning 
eni 7,5 metrgacha boMishi mumkin. Bunday hollarda ko'cha tomondan bir qator 
daraxt ekib qolgan hududni esa xili, o‘lchamlari, bo‘yi va shakllari turlicha bo‘lgan 
daraxt va butalardan tuzilgan guruhlar yordamida ko‘kalamzorlashtirish mumkin. 
Ayrim hollarda maysazor ustiga trotuar chetiga yaqin qilib gullar ham ekilishi 
mumkin. Chorrahalar, ko‘chaning burilgan joylari va piyodalar o'tadigan joylar 
oldiga ekilgan daraxt va butalar transport haydovchilari va piyodalarga yo‘lni va 
harakatlanayotgan transportlarni ko‘rishga xalaqit bermasligi, svetaforlami va yo‘l 
ko'rsatgichlarim to‘sib qo‘ymasligi kerak. Tashqi yoritish fonarlarining ustunlarini 
esa ko‘cha o‘rtasidagi harakatlanish yo‘llarini ajratuvchi yashil polosada 

---

joylashtirish maqsadga muvofiqdir. YoMlami ajratuvchi yashil polosaga, odatda, 
yo‘llar eni uncha katta bo'lmagan hollarda, butalar va maysazor, yoilaming eni katta 
(har tomonga 3 - 4 yo‘nalish) boigan hollarda daraxtlar va maysazorlar, 
transportlaming burilish joylarida esa pastqam butalar, maysazor va gulzorlar 
ekiladi. Trotuarlaming eni katta bo‘lsa, o‘rta qismiga modulli maxsus yashil 
kompozitsiyalar, rabatkalar yoki alohida gullar guruhi, pastqam miks-borderlami 
shakllantirish mumkin. Ulami tuproqqa ekishning iloji bo‘imasa, sopol yoki beton 
vazalarga, maxsus qutichalarga ekib joylashtirish mumkin. Keng trotuarlaming 
bo‘ylama o‘qi bo‘ylab tanasi tig‘iz, soya-salqin beruvchi dov- daraxtlami maxsus 
lunkalar bilan ekish tajribasi ham issiq iqlimli mamlakatlarda keng tarc[algan. Bunda 
lunka qoplamasini o'rnatishni unutmaslik kerak. Ko‘chaning mashinalar harakatiga 
yaqin ariq bo‘ylab butalami yashil to‘siq shaklida ekish tavsiya etilmaydi, chunki ular 
qishda qor ko‘chkilaridan, yozda esa ko‘cha axlatlaridan ozor chekadi. 
5- rasm. Daryo sohili bo‘ylab qurilgan turar joylar guruhining loyihaviy me’moriy-
landshaft yechimi. 
Ko'chalarga ekiladigan butalarning bo‘yi 1,5 metrdan katta bolmagan, yaproqlari 
tig‘iz va yaxshi gullovchi turlari tanlanadi, chunki baland butalar trotuar 

---

haydovchilarining ko‘rish imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Bunday butalarga 
spireya, tunberg barbarisi, xenomeleslaming turli xiilari kiradi. Butalar qatorlab 
ekilganda yashil qatorning eni bir qator uchun 0.8 m, ikki qator ekilsa-1,5 metrdan 
kam bo‘lmasligi kerak. Butalardan tuzilgan guruhlami baland daraxtiar orasiga yoki 
qatorlar uzilgan joylarga, ya’ni ko‘cha tomonga qaragan jamoat binolari oldiga ekish 
mumkin. Bunday hollarda butalar foniga ko‘p yillik o‘simliklarni ekish tavsiya etiladi. 
Bu ko‘chalarni rnanzaraviy bezashga va bir xillikka barham berishga yordam beradi. 
Agar ko‘cha eni katta bo‘lsa ko‘cha yoMining cheti va trotuar o‘rtasiga bulvar 
shakllantirsa bo‘ladi. Uning minimal eni 10 m. O'rtadan piyodalar uchun yo‘lak qilib, 
o‘tirish uchun skamey- kalarga joy va yo‘ lakni daraxtiar qatori bilan 
ko‘kalamzorlashtirish mumkin. Agar bulvar eni katta bo'Isa daraxtiar va butalardan 
tuzilgan guruh kompozitsiyalarini shakllantirsa bo‘ladi. Ularning foniga esa ko‘pyillik 
gullovchi o'simliklar ekish zarurki, ular ning xillari turlicha bo'lsin (akvilegiya, 
gaylardiya, liliya, floks metelchatiy). Piyoda yo‘lakchasi bo‘ylab miks-border 
kompozilsivasini qo‘llash iozim. Ko'chalar orientatsiyasiga ya’ni ufq tomonlariga 
nisbatan joylashishiga qarab kengliklar yo‘nalishidagi (o‘qi g‘arbdan sharqqa), 
meridional yo'nalishdagi (o‘qi shimoldan janubga) va diogonai yo‘nalishlardagi (o'qi 
shimoliy-g‘arbdati janubiy-sharqqa yoki shimoliy-sharqdan janubiy-g‘arbga qarab) 
joylashgan ko‘chalarga bo‘linadi. Kengliklar yo‘nalishidagi ko‘chalaming janub 
tomonidagi uylar fasadiga quyosh nuri tushmaydi va soyaga muhtoj emas. Bu yerda 
faqat trotuar soyalantiriladi. Janub tomonda joylashgan uylar ko‘p qavatli 
bo‘lganda ulardan tushayotgan soya trotuarni yopadi va trotuar soyalantirishga 
muhtoj bo‘lmaydi. Biroq, ko‘chaning shimoliy tarafidagi uylami va trotuarni 
soyalantirish zarur bo‘ladi. Meridianal yo'nalishdagi ko‘chalarda vaziyat boshqacha. 
Bunday ko‘chalaming har ikkala tomonidagi trotuarlar va binolar ham quyosh 
nuridan himoyalanishga muhtojlik sezadi. 
Dioganal yo‘nalishli ko‘chalaming janubiy-g‘arbga yoki janubiy-sharqqa qaragan 
binolari va trotuarlarini ham oftobdan himoyalash zarur. Ayniqsa, o‘qi bilan 

---

shimoliy-sharqdan janubiy- g‘arbga qaragan ko‘chalarda ahvol yanada og‘ir bo‘lib, 
tushdan keyin bu ko‘chalar trotuarlarini ikki yoqlama qatorlab daraxtlar ekish yo‘li 
bilangina jazirama quyosh nuridan saqlab qolish mumkin. Ko‘chalami 
ko‘kalamzorlashtirishda bu holatlami e’tiborga olmaslik jiddiy xatoliklarga olib 
kelishi mumkin. (5-rasm)