Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti sport faoliyati va san
Registon majmuasi me’moriy obidalarini o’rganish
Yüklə 1,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Registon majmuasi me’moriy obidalarini o’rganish.
Samarqand necha asrlardan buyon tengsiz tarixiy obidalari go‘zal me’moriy yodgorliklari bilan dovrug‘ qozonib kelmoqda. Bu ko‘xna shaharga kelayotgan turfa sayyohlarni yodgorliklarning mahobatiyu rangin naqshlari bilan birga ularning peshtoqlarga bitilgan yozuvlar ham qiziqtirishi tabiiy. Bu yozuvlarda nimalar ifoda etilganligini bilish yurtdoshlarimiz uchun ham, sayyohlar uchun ham nihoyatda qiziqarlidir. Yozuvlarni o‘z joyida o‘rganishning iloji bo‘lsa-da, bu ancha noqulaylikni tug‘dirishi tabiiy edi. Shuning uchun Registon majmuasida zarur moddiy texnika bazasi yaratildi. Asosan ish ko‘p vaqt va mehnatni talab qilardi. Masalan, Ulug‘bek madrasasi bosh peshtoqidagi minoralarning ust qismi yoxud Sherdor va Tillakori madrasalari gumbazlari atrofiga bitilgan suls va kufiy yozuvidagi bitiklarni o‘qish o‘ta murakkab vazifa edi. Yozuvlarning suratlari olinib, kompyuterga kiritildi va yozuv elementlarini kattalashtirgan holda o‘qishga muyassar bo‘ldik. 2007-yil dekabr oyida Tillakori madrasasi bosh peshtoqi ichki qismining asosiy joyi o‘pirilib tushdi. Undagi yozuvlarni olingan suratlar va o‘lchamlar asosida qayta tiklashga muvaffaq bo‘ldik. Tillakori madrasasi chap tomoni guldastasidagi bitiklar ham qisman saqlangan yozuv asosida to‘laligicha tiklandi. Shu tariqa dastlab Ulug‘bek, Sherdor va Tillakori madrasalaridagi barcha yozuvlar to‘liq o‘qib chiqildi. Bunga uch yil vaqt kerak bo‘ldi. Majmuadagi barcha yozuvlar arab, o‘zbek, rus va ingliz tilida kitob holida nashr etish uchun tayyorlandi. 10 Kitobda Ulug‘bek madrasasining old qismi, ya’ni peshtoqdagi barcha yozuvlar shartli ravishda raqamlangan. Suratlari kattalashtirilgan holdagi arabiy yozuvlar, so‘ng esa ularning tarjimalari berildi. Ulug‘bek, Sherdor va Tillakori madrasalaridagi bitiklar kufiy, suls, nasta’liq xat usullarida yozilgan bo‘lib, Ulug‘bek davrining usta xattotlari bor ma horat va iste’dodlarini namoyish etganlar. Yozuvlar asosan Qur’oni karim oyatlari, hadislardan iborat bo‘lsa-da, bosh peshtoq o‘rtasidagi ichki ravoq devorida madrasa tarixiga taalluqli yozuvlar ham asl holatida saqlanib qolgan. Yozuvlardan ma’lum bo‘lishicha, Mirzo Ulug‘bek (Muhammad Targ‘ay) ushbu binoni qurishga kirishishda Qur’oni karimning «Zarur» surasi, 73-oyati-Allohning so‘ziga amal qilingan. Sho‘rolar davrida aksariyat olimlar Mirzo Ulug‘bekni «ateist» sifatida talqin etmoqchi bo‘lgan esalarda madrasa devoridagi yozuvlarni o‘qib tasnif etish ularning xayollariga kelmagan. Bosh peshtoqdagi hadislar islom diniga e’tiqod, islom dini olimlarining ulug‘ martabasi to‘g‘risidadir: «Payg‘ambar alayhissalom aytadilar: dunyo o‘zi bir lahzadir, uni toat bilan o‘tkazgin» (Ulug‘bek madrasasi minorasi pastki qismidagi yozuv). Madrasa yozuvlarida Qur’oni karimning ilmga da’vat etuvchi, olimlarni hurmat qilishga chaqiruvchi suralari keltirilgan. Bu suralar madrasalarni ta’mirlashda asl nushalarga asoslangan holda to‘liq o‘z shakliga keltirildi. Ulug‘bek madrasasining ichki hovlisida to‘rtta kichik ravoq bor. Ulardagi yozuvlar ham to‘la o‘qilib, to‘rt tilga tarjima qilindi. Unda asosan Qur’oni karim suralari yozilgan. Hujra eshigi ustidagi peshtoqqa koshinkorlik uslubida kufiy va suls yozuvlarida Muhammad payg‘ambarimiz hadislari bitilgan. Jozibador koshinkorlar uslubidagi yozuvlarda asosan ilm, o‘rganuvchi va ilm haqidagi hodisalarni o‘qish mumkin. «Olim yoki o‘rganuvchi bo‘l, yoki ilm ahlini tinglovchi bo‘l, ilm ibodatdan afzaldir va dinning asosidur». «Yaxshilik qilish yomon falokatdan (o‘limdan) saqlaydi». «Sizlarning yaxshilaringiz, Qur’onni o‘rganib keyin (boshqalarga ham) o‘rgatganlardir». Ko‘rinib turibdiki, ushbu maskan ilm ahli va olimlar to‘planadigan joy bo‘lgan. Ulug‘bek madrasasining ikkinchi 11 ravoqida keltirilgan yozuv madrasa va Ulug‘bek yashab o‘tgan davr bilan bevosita bog‘liq. Sherdor madrasasi ham xuddi Ulug‘bek madrasasidagi kabi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha o‘rganildi. Birinchi navbatda madrasaning bosh peshtoqi suratga tushirilib, undagi yozuvlar shartli ravishda raqamlab chiqildi. Ulug‘bek va Sherdor madrasasi qurilgan davrlar orasidagi farq 200 yilni tashkil etadi. Samarqand hokimi Bahodir Yalangto‘shbiy ushbu binoni qurishda Ulug‘bek madrasasidan o‘zib ketishini maqsad qilib qo‘ymagan. U, aksincha, Sulton Ulug‘bekka cheksiz hurmat-e’tibor ramzi sifatida uning ezgu ishlarini davom ettirgan. Sherdor madrasasi bosh peshtoqida Alloh va uning rasuli Muhammad payg‘ambarning ulug‘lanishi haqidagi oyat va hadislar bor. Ularga shu darajada jozibali va maftunkor ishlov berilganki, yozuvlarni go‘zal naqshlardan ajratib o‘qish nihoyatda qiyin. Xattotlik san’ati zeb-ziynatlar bilan naqshlangan bu yozuvlarni noyob san’at asariga aylantirgan. Sherdor madrasasidagi bitiklardan anglashildiki, ushbu madrasa Hovon Imomquli Muhammadxon roziligi bilan Amir Yalangto‘shbiy Bahodir tomonidan bino etilgan. U hijriy 1042-yilda (milodiy 1619-yil) qurib bitkazilgan. Qur’oni karimdagi «Nahl» surasining oyatlari madrasani bunyod etishga asos qilib olingan. Sherdor madrasasi ichki hovlisining to‘rt qutbida Ulug‘bek madrasasidagi kabi ravoqlar mavjud bo‘lib, ularda ham Qur’oni karim suralari, hujra eshiklari ustida esa ilmfan, din va olimlar to‘g‘risidagi hodisalar keltirilgan. Ulug‘bek madrasasi hujra eshigi ustidagi yozuvlar asosan qayta ta’mirlandi. Sherdor madrasasidagi yozuvlar esa asl holicha saqlanib kelinmoqda. Bu madrasa yozuvlarida konservatsiya ishlov olib borildi. Aksariyat eshik usti yozuvlari yaxshi saqlanmagan yoxud butunlay o‘chib ketgan. Madrasaning ichki hovlisi ravoqlaridagi fors-tojik tilida bitilgan qit’a madrasa qurilishi bilan bog‘liq juda muhim ma’lumotlarni aniqlash imkonini beradi. Qit’a mazmuni shunday: dushman saflarini buzuvchi odil Yalangto‘sh keldi, uning kamoloti madhiga zo‘r til durlariga to‘ldi, u er yuzida shunday bir madrasa qurdiki, bu bilan faxrlanish falakka qadar yetdi, dono harifning tafakkur kamandi necha qavmlar harakat qilsa-da, madrasa minoraning ma’nosiga yetolmas. Me’mor uni shunday quribdikim, falak bu yangi oyni 12 ko‘rib ko‘kdagi oyga nisbatan chiroyliligidan barmoq tishlab qoldi. Uni bino etgan Yalangto‘sh Bahodir bo‘lgani uchun ham, qurilgan yilning abjad hisobida «Yalangto‘sh bahodur» deb bilingiz. Ushbu qit’a Sherdor madrasasining ikki joyida, ya’ni ichki ravoqda va madrasaning chap tomonidagi qobirg‘ali guldasta ichki binosida bitilgan. Tashqi va ichki ravoq yozuvlarining farqi shundaki, birinchi koshinburun uslubida oro berilgan holda bitilgan. Ikkinchi yozuv naqqoshlik uslubida ishlangan va qit’aga bir bayt qo‘shilgan yozuvlar orasida naqqosh (xattot) nomi (Katabai Muhammad Darveshi Samarqandiy) ham keltirildi. Oxirgi madrasalarda Yalangto‘sh Bahodir nomidan ushbu bino tamanno va tahsin uchun emas, balki yaxshi duo va haq yo‘lida qurilgani qayd etib o‘tilgan. Sherdor madrasasining bosh peshtoqidagi kataba yozuvlari xalqni hidoyat va ma’rifat yo‘liga chorlash bilan birga, XVII asr tosh kandakorligi va xattotlik san’atining nodir namunalaridan hisoblanadi. Registon ansamblining tarixan shakllanishini oxiriga yetkazgan Tillakori madrasasi yozuvlari ham tahsinga sazovor, bu madrasa bitiklari bosh peshtoqdan boshlab o‘rganildi. Afsuski, ularning ayrimlari to‘la saqlanib qolmagan. Bosh peshtoqdagi yozuvlar Alloh va uning rasuli Muhammad payg‘ambarga hamdu sano bilan boshlanadi. Ulkan peshtoq morpechlarida fors – tojik tilidagi «Oxirat xayr bod!» yozuvi ko‘p marotaba keltirilgan. Tillakorining Ulug‘bek va Sherdor madrasalaridan farqi shundaki, uning hujra eshiklari tashqi tomondan qo‘yilgan. Bu me’moriy yechim Tillakori madrasasi hovli sahnining kattalashishiga sabab bo‘lgan. Buxoro shahridagi Ulug‘bek madrasasi (1417-yil) va G’ijduvondagi madrasada (1433-yil) ham me’morlar shu uslubni qo‘llashgan. Tillakori madrasasi ichki hovlisining to‘rt qutbida peshtoqlar bino qilingan, lekin ulardagi yozuvlar boshqalariga nisbatan siyrakroq. Hovli sahnida yozgi yoki xalq orasida masshtab bo‘lgan tilla suvi bilan ishlangan gumbaz osti masjidi joylashgan. Undagi naqshu nigorlar kishini hayratlantiradi. Qur’oni karim oyatlari va hadislar jozibador kufiy va suls yozularida bitilgan. Tillakori masjidi ko‘p yillar davomida shahar jome’ masjidi vazifasini o‘tagan. Unda marmardan yasalgan minbari mavjud. 13 Ichki masjid mehrobida oltin suvi bilan shunday yozuvlar bitilgan. «Masjidlar Allohning uylaridir va masjidlarning ahli esa Allohning suyuklilaridir» Registon ansamblidagi yodgorliklar – Ulug‘bek madrasasi, Sherdor va Tillakori madrasalari yozuvlarining tarjima va tasniflari buyuk madaniy merosimizni o‘rganish va uni targ‘ib etishda muhim o‘rin tutadi, degan umiddamiz. Yüklə 1,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|