Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov

Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning tarkibiy qismlari  
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarining subyektlari bo`lishlari 
uchun tadbirkor fuqarolar huquq va muomala layoqatiga ega bo`lishlari 
lozim.
Tadbirkor fuqarolarning huquq layoqati ularning tug`ilishi bilan 
paydo bo`ladi va vafot etishi bilan bekor bo`ladi. Ularning to`la muomala 
layoqati 18 yoshga etishi bilan boshlanadi, ammo ayrim hollarda 
tadbirkor sifatida ro`yxatdan o`tkazilgan 16 yoshga to`lgan voyaga 
yetmagan shaxs qonunda ko`rsatilgan asoslarda to`la muomala layoqatiga 
ega deb hisoblanishi mumkin (FKning 28moddasi).
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning subyekti bo`lgan korxona 
tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslarning huquq va muomala layoqati 
ular davlat ro`yxatidan o`tkazilgandan boshlab vujudga keladi. 
Tadbirkorlik(biznes) huquqiy munosabat obyekti deb – tadbirkorlik 
huquqiy munosabatda qatnashuvchi shaxslarning subyektiv huquqlari va 
majburiyatlari nimaga qaratilgan bo`lsa shunga aytiladi.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning obyekti, birinchidan, 
ashyolar, pul va qimmatli qog`ozlar, o`zga mol-mulklar, ikkinchidan, 
subyektning sodir etishi shart bo`lgan harakatlari, uchinchidan, huquq 
subyektining 
faoliyati, 
to`rtinchidan, 
tadbirkorlik 
faoliyatida 
foydalaniladigan nomulkiy nematlar (firma nomi, tovar belgisi, tijorat siri 
va boshqalar) hisoblanadi.

---

30 
Tadbirkorlik 
huquqi 
bilan 
tartibga 
solinadigan 
ashyoviy 
munosabatlar ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash, taqsimlash va istemol 
qilish bilan bevosita bog`liqdir. Ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan, 
shaxsiy ehtiyojlarni qondirishga xizmat qiladigan ashyolar tadbirkorlik 
huquqiy ashyoviy munosabatlarning obyekti bo`la olmaydi.
Harakatlar deganda, misol uchun fuqaro va tashkilotlarga 
ko`rsatiladigan xizmatlarni tushunish mumkin. Bunday xizmatlar 
tadbirkorlik huquqi bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabatlarning 
obyekti hisoblanadi. Talab qilish huquqiga ega bo`lgan fuqaro yoki 
tashkilotlarning talablari zimmasiga majburiyat olgan shaxslarning hatti-
harakatlari bilan qanoatlantiriladi. Masalan, mahsulot yetkazib berish 
shartnomasi bo`yicha mahsulot yetkazib berish bilan bog`liq hatti 
harakatning amalga oshirilishi va boshqalar.
Tadbirkorlik 
huquqiy 
munosabatlarning 
obyekti 
sifatida 
subyektning mutlaq faoliyati alohida o`rin tutadi. Mazkur munosabat 
obyektini shunday tushunmoq lozimki, tadbirkorlik subyektlari o`z 
tadbirkorlik faoliyatini qonunga muvofiq yuritadi va boshqa barcha 
shaxslar uning tadbirkorlik faoliyatini yuritishiga to`sqinlik qilishi 
taqiqlanadi.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlar obyektlarining yana biri 
tadbirkorlik faoliyatida foydalaniladigan nomulkiy nematlar, yani firma, 
tovar belgisi, tijorat siri va boshqalar hisoblanadi. Bunday nematlardan 
subyektlarning erkirodasidan tashqari hech bir shaxs foydalanishga, tovar 
ishlab chiqariladigan nomni o`zgartirishga, tijorat siri xususida axborot 
olishga haqli emas.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarining mazmunini munosabatda 
ishtirok etuvchilarning subyektiv huquqlari va burchlari tashkil etadi. 
Subyektiv huquq deganda, muayyan huquqiy munosabatda qatnashuvchi 
shaxsga tegishli bo`lgan huquq tushuniladi. Subyektiv huquq obyektiv 
huquq normalari, yani davlat tomonidan o`rnatilgan tartib qoidalar 
asosida vujudga keladi va ularga muvofiq ravishda amalga oshiriladi.
Subyektiv huquq shaxsga o`z xohishini erkin amalga oshirish 
imkoniyatini beradi. Masalan, fuqaro xususiy mulk asosida ashyodan 
foydalanishga yoki uni qonun hujjatlariga zid bo`lmagan tarzda o`z 

---

31 
ixtiyoricha tusarruf qilishga haqli bo`ladi. Bundan tashqari, subyektiv 
huquq shaxsning boshqalardan o`z huquqlarini buzilmasligini talab qilish 
imkoniyatini nazarda tutadi. Masalan, mulk egasining subyektiv huquqi 
bir tomondan, o`z mulkini egallash, foydalanish va tasarruf etish bilan 
bog`liq huquqlarni nazarda tutsa, ikkinchi tomondan, u subyektiv huquq 
egasi sifatida o`z huquqlarining buzilmasligini har kimdan talab qila 
oladi.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning mazmunini huquqlar bilan 
bir qatorda majburiyatlar ham tashkil etadi.
Majburiyat fuqarolik huquqiy munosabat bo`lib, unga asosan bir 
shaxs (qarzdor) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni 
amalga oshirishga, chunonchi: mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, 
xizmatlar ko`rsatish, pul to`lash va hokazo yoki muayyan harakatdan 
o`zini saqlashga majbur bo`ladi, kreditor esa qarzdordan o`zining 
majburiyatlarini bajarishni talab qilishga huquqiga ega bo`ladi. Bir 
shaxsda subyektiv huquqning bo`lishi, boshqa birovda bu huquqqa 
yarasha, albatta majburiyat bo`lishini taqozo qiladi va aksincha, har 
qanday majburiyat uni bajarishni talab qilishga haqli bo`lgan shaxsning 
mavjud bo`lishini bildiradi. Chunonchi, mulk egasi o`ziga qarashli mol-
mulkdan foydalanish huquqiga ega bo`lish bilan bir qatorda u boshqa har 
qanday shaxsdan bu huquqlardan foydalanishda to`sqinlik qilmasliklarini 
talab qila oladi.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarning vujudga kelish asosi 
sifatida yuridik faktlar muhim rol o`ynaydi. Yuridik faktlar deb, fuqarolik 
huquqi va majburiyatlarning vujudga kelishi, o`zgarishi va bekor 
bo`lishiga qaratilgan harakatlar tushuniladi. Shunday ekan, boshqa huquq 
normalari singari tadbirkorlik huquqi normalari ham o`z-o`zidan 
tadbirkorlik huquqiy munosabatlarni vujudga keltirmaydi. Tadbirkorlik 
huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o`zgarishi yoki bekor bo`lishi 
malum holatlar bilan belgilanadi.
O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 8-moddasida 
fuqarolik huquq va burchlarning vujudga kelish asoslari o`z ifodasini 
topgan bo`lib, bular bevosita tadbirkorlik huquqi va majburiyatlarini 
vujudga kelish asosi ham hisoblanadi. Fuqarolik Kodeksida 

---

32 
ko`rsatilganidek, fuqarolik huquqi va burchlari qonun hujjatlarida 
nazarda tutilgan asoslardan, shuningdek fuqarolik va yuridik 
shaxslarning, garchi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bo`lmasada, lekin 
fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy negizlari va mazmuniga ko`ra 
fuqarolik huquqi va burchlarini keltirib chiqaradigan harakatlardan 
vujudga keladi.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlar vujudga kelishi uchun huquqiy 
normalarda to`g`ridan-to`g`ri nazarga tutilgan, shuningdek huquqiy 
normalarda nazarda tutilmagan bo`lsada, lekin tadbirkorlik qonun 
hujjatlarining umumiy asoslari va mazmuniga muvofiq keladigan 
muayyan faktlar mavjud bo`lishi lozim. Tadbirkorlik huquqiy 
munosabatlarni vujudga keltiradigan, o`zgartiradigan va bekor qiladigan 
asoslar sifatida ko`rilgan yuridik faktlar to`rt guruhga: mamuriy hujjatlar, 
yuridik hatti-harakatlar, hodisalar va boshqa harakatlarga bo`linishi 
mumkin.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi 
mazmuni, obyektiga qarab bir necha turlarga ajratish mumkin. 
Chunonchi:
-mutlaq ashyoviy huquqiy munosabatlar;
-mutlaq-nisbiy ashyoviy huquqiy munosabatlar (tadbirkorlik 
yuritish, operativ boshqarish);
-o`z tadbirkorlik faoliyatini yuritish bo`yicha mutlaq huquqiy
munosabatlar;
-nomulkiy huquqiy munosabatlar;
-nisbiy huquqiy munosabatlar;