Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov

Nomulkiy huquqiy munosabatlar tadbirkorlik yurituvchi 
subyektlar o`z faoliyatlarida foydalanadigan nomoddiy nematlar, 

---

34 
xususan, firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko`rsatish belgisi, tovar ishlab 
chiqarilgan joy nomi, tijorat siridan foydalanishda, shuningdek ishchanlik 
obro`sini himoya qilish kabi jarayonlarda vujudga keladigan 
munosabatlar hisoblanadi. Bular kabi nomulkiy huquqlarni amalga 
oshirish jarayonida vujudga keladigan huquqiy munosabatlar mutlaq 
bo`lib hisoblanadi, chunki bunday nematlarga nisbatan tadbirkorlik 
yurituvchi subyektning mutlaq huquqi qonun bilan etirof etilgan va bu 
kabi mutlaq huquq obyekti bo`lgan intellektual faoliyat natijalari va 
o`ziga xos vositalaridan uchinchi shaxslar huquq egasining roziligi 
bilangina foydalanishlari mumkin, xolos.
Nisbiy huquqiy munosabatlar avvalo, majburiyatda namoyon 
bo`lib, bunda ikki yoki undan ortiq shaxslar o`zaro huquq va majburiyat 
sohiblari bo`ladi. Bu yerda biz kreditor va qarzdor o`rtasidagi 
majburiyatda nisbiy munosabatlarni ko`ramiz, ammo har doim ham 
nisbiy huquqiy munosabatlar majburiyat huquqiy munosabatlari shaklida 
bo`lmasligi mumkin. Masalan, bir nechta shaxslar ishtirokidagi birgalikda 
tadbirkorlik faoliyati yuritish to`g`risidagi kelishuv, shirkatga birlashish, 
chet el investori bilan qo`shma korxona tuzish va kapitalni sarflash 
to`g`risidagi bitimlarda kreditor va qarzdor ishtirok etmasligi mumkin 
yoki ishtirokchilarni majburiyat huquqiy munosabatlarga kirishgan 
deyish qiyin. Bu yerda biz shaxslarning o`zaro kuch va mablag`larni sarf 
qilish asosida umumiy tadbirkorlik yuritish maqsadida birikish 
munosabatlarini ko`rishimiz mumkin. Shuning uchun nisbiy tadbirkorlik 
huquqiy munosabatlar nafaqat majburiyat huquqiy munosabatlar 
hisoblanmasdan, balki undan ham kengroq munosabatlarni o`z ichiga 
qamrab oladi. Shartnomaga asoslangan barcha munosabatlar nisbiy 
huquqlar jumlasiga kiradi.
Fuqarolik huquqiy munosabatlar doirasi tadbirkorlik huquqiy, 
tadbirkorlik 
huquqiy 
munosabatlaridan 
birmuncha 
kengroqdir. 
Tadbirkorlik huquqi va tadbirkorlik huquqi tartibga soladigan mulkiy va 
nomulkiy munosabatlar doirasi fuqarolik huquqi tartibga soladigan 
mulkiy va nomulkiy munosabatlar doirasi ichida turadi. Tadbirkorlik va 
tadbirkorlik huquqi subyektlari bir vaqtning o`zida fuqarolik huquqining 
subyekti bo`lishi mumkin, ammo fuqarolik huquqining subyekti 

---

35 
tadbirkorlik huquqining yoki tadbirkorlik huquqining subyekti 
hisoblanmasligi mumkin. Masalan, jismoniy shaxs o`z ehtiyojlarini 
qondirish uchun ashyo xarid qilish jarayonida fuqarolik huquqiy 
munosabatga kirishar ekan, u na tadbirkorlik huquqiy munosabat 
ishtirokchisi, na tadbirkorlik huquqiy munosabat ishtirokchisi bo`ladi, 
ammo u tadbirkor shaxs maqomini olgan holda tadbirkorlik faoliyati 
yuritish maqsadida tovar sotib olar ekan, bir vaqtning o`zida ham 
fuqarolik, ham tadbirkorlik, ham tadbirkorlik huquqiy munosabat 
ishtirokchisi hisoblanadi. Shuni ham takidlash joizki, tadbirkorlik 
huquqiy munosabatlar doirasi tadbirkorlik huquqiy munosabatlar 
doirasidan anchayin kengroqdir. Shu bois har qanday tadbirkorlik 
huquqiy munosabat ishtirokchisi tadbirkorlik huquqiy munosabat 
ishtirokchisi hisoblansada, ammo aksincha bo`lmasligi mumkin, chunki 
tadbirkorlik munosabatlarida subyekt har doim tavakkal qilib, o`z mulkiy 
javobgarligi asosida foyda olishni o`z oldiga maqsad qilib ish yuritadi. 
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlari ishtirokchilari faoliyati esa har doim 
ham foyda olishga qaratilgan bo`lmasligi mumkin va h.k. Qolaversa, 
iqtisodiyotni davlat yo`li bilan tartibga solish jarayonida vujudga 
keladigan munosabatlarni ham tadbirkorlik huquqiy munosabatlar va bir 
vaqtning o`zida tadbirkorlik huquqiy munosabatlar deyish mumkin.
Tadbirkorlik huquqiy munosabatlarda subyekt sifatida davlat, 
mamuriy hududiy tuzilmalar, korxonalar va ularning bo`linmalari, yuridik 
shaxs tuzmasdan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi tadbirkor 
fuqarolar ishtirok etishlari mumkin. Ular barcha iqtisodiy ishlab chiqarish 
jarayonlarida, jumladan moddiy ishlab chiqarish, ayirboshlash, ishlab 
chiqarish, taqsimot jarayonlarida faol ishtirok etib munosabatga 
kirishadilar.