Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti z. O. Kuvandikov
-§. Tadbirkorlik faoliyati huquqiy himoya tizimini ta’minlash
Yüklə 1,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-§. Tadbirkorlik faoliyati huquqiy himoya tizimini ta’minlash
tartibi. Tadbirkorlarni huquqiy himoya qilish tizimining yana bir tarkibiy qismi bo‘lib tadbirkorlik, xo‘jalik yuritish faoliyatini huquqiy himoya tizimini huquqiy ta’minlash hisoblanadi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, xo‘jalik yuritish, tadbirkolik faoliyatini huquqiy tartibga solish darajasi boshqa faoliyat turlariga nisbatan ancha yuqori darajada yo‘lga qo‘yilgan. Tadbirkorlik subyektlarini vujudga kelish, ro‘yxatga olish, faoliyatni amalga oshirish, tugatish, qayta tashkil etish jarayonlari to‘la huquqiy tartibga solingan. Tadbirkorlik subyektlarining deyarli barcha turlari o‘zining qonuniy huquqiy maqomiga ega (masalan, to‘liq shirkat, kommandit shirkati, ma’suliyati cheklangan jamiyat, qo‘shimcha ma’suliyatli jamiyat, aktsiyadorlik jamiyati, ishlab chiqarish kooperativlari, fermer xo‘jaliklari va sh.k.). Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida tadbirkorlikni amalga oshirish ham o‘z normativ-huquqiy asoslariga ega. Tadbirkorlik faoliyatini huquqiy ta’minlanganlik darajasini yuqoriligi – bu o‘rinda kim tomonidandir o‘zboshimchaliklar sodir etilishini kamaytiradi va oxir oqibatda huquqiy himoyani yuksak saviyasini ta’minlaydi. Albatta, tadbirkorlik faoliyatini batafsil huquqiy tartibga solinganligi juda muhim ijobiy holat hisoblanadi. Ayni vaqtda bu borada barcha muammolar hal etilgan deb aytish qiyin. Afsuski, tadbirkorlikning huquqiy asoslarini tashkil etuvchi normativ massivda aksariyat ko‘pchilik 238 turli idoralar me’yoriy xujjatlari tashkil etadi. Odatda qonunlarda mustahkamlangan normativ umumiy yo‘nalish bilan idoraviy manfaatlar mustahkamlab qo‘yiladi, bu esa xolislik, adolat, oqilonalik, insoflilik kabi umumiy tamoyillar mazmuniga har doim ham to‘la muvofiq kelavermaydi. Shu sababli ham, rivojlangan mamlakatlar tajribasida idoraviy hujjatlar orqali huquqiy tartibga solish iloji boricha kam qo‘llaniladi. Shu sababli ham kelgusida xo‘jalik-tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda idoraviy me’yoriy hujjatlar (Markaziy Bank, Moliya, Iqtisodiyot vazirliklari, Davlat bojxona qo‘mitasi, Soliq qo‘mitasi kabi idoralar chiqargan hujjatlar) o‘rniga qonunlar bilan tartibga solishga keng o‘rin berish lozim. Tadbirkorlik faoliyatini huquqiy himoya qilishning huquqiy asoslari eng O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilinayotgan qonunosti hujjatlari alohida kontseptual ahamiyat kasb etadi. Xususan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun qulay huquqiy va iqtisodiy shart-sharoitlarni shakllantirish maqsadida 2005 yil 24 iyunda qabul qilingan PF-3622-son “Tadbirkorlik subyektlarining xo‘jalik sohasidagi huquqbuzarliklari uchun moliyaviy javobgarligini erkinlashtirish to‘risida”gi Farmoni, 2011 yil 24 avgustda ishbilarmonlik muhitini znada tubdan yaxshilash, bozor islohotlarini liberallashtirish va chuqurlashtirish yo‘lidan jadal harakat qilish, tadbirkorlikka ko‘proq erkinlik berish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘lidagi to‘siq va ovlarni bartaraf etish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushini oshirish, eksport slohiyatini rivojlantirish, atoli bandligini va daromadlarini ta’minlash maqsadida qabul qilingan PF-4354-son “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘risida”gi, 2011 yil 4 apreldagi PF-4296-son “Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishlarni yanada qisqartirish va ular faoliyatini nazorat qilishni tashkil etish tizimini takomillashtirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘risida”gi, 2011 yil 25 avgustdagi PQ-1604-son 239 “Byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish va tadbirkorlik faoliyati erkinligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘risida”gi, 2014 yil 15 apreldagi PQ- 2164-son “Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va davlat xizmatlarini ko‘rsatish bilan bogliq tartibotlarni yanada takomillashtirish choratadbirlari to‘risida”gi, 2014 yil 7 apreldagi PF-4609-son “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘risida”gi Farmon va qarorlarini alohida ta’kidlash lozim. Xususan, 2014 yil 7 apreldagi PF-4609-son “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘risida”gi Farmoniga ko‘ra 2014 yil 1 iyundan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining, mahalliy davlat hokimiyati organlarining rasmiy veb-saytlarida chop etilmagan ularning tadbirkorlik subyektlari bilan o‘zaro munosabatlar masalalarini tartibga soladigan me’yoriyhuquqiy va boshqa hujjatlari talablarini buzish holatlari uchun tadbirkorlik subyektlariga javobgarlik choralarini qo‘llash taqiqlanishi belgilab qo‘yildi. Shu bilan birga ushbu Farmonga ko‘ra, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonini murakkablashtirishni va tadbirkorlik subyektlariga yangi yuri dik majburiyatlar yuklatishni nazarda tutadigan, shuningdek tadbirkorlik subyektlariga yuri dik javobgarlikning yangi choralarini belgilaydigan me’yoriy-huquqiy hujjatlari ular rasman chop etilgan fursatdan boshlab, uch oydan oldin bo‘lmagan muddatda kuchga krishi belgilandi. 2014 yil 7 apreldagi PF-4609-son “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘risida”gi Farmonga ko‘ra, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonini murakkablashtirishni va tadbirkorlik subyektlariga yangi yuri dik majburiyatlar yuklatishni nazarda tutadigan, shuningdek tadbirkorlik subyektlariga yuri dik javobgarlikning yangi choralarini belgilaydigan me’yoriyhuquqiy hujjatlari ular rasman chop etilgan fursatdan boshlab, uch oydan oldin bo‘lmagan muddatda kuchga krishi belgilandi. Nizolarni hal etish davlat tizimida xo‘jalik-tadbirkorlik nizolari muayyan vakolatli davlat idoralari tomonidan hal etiladi. (Masalan, 240 kontraktatsiya shartnomasi bo‘yicha nizolar tuman hokimligi huzuridagi inspektsiya, intellektual mulk ob’ektlariga huquqiy muhofaza hujjati berish bilan bogliq nizolar O‘zbekiston Intellektual mulk Agentligi Appelyatsiya Kengashi tomonidan va h.k.). Ko‘p hollarda davlat idorasi qarori ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. Sudga murojaat qilish huquqi Konstitutsiyamizning 44-moddasida belgilangan. Unga ko‘ra, har bir shaxsga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Tadbirkolik yoki xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan bogliq nizolar iqtisodiy sudlarga ta’lluqli bo‘lib, ish yuritish tartibi umumiy sudlarni ish yuritish tartibidan nisbatan soddaligi, tezkorligi bilan ajralib turadi (masalan, sud buyrui tartibining mavjudligi). Xo‘jalik yurituvchi subyektlar da’vo arizasi berishda o‘z pul mablaglariga ega bo‘lmasalar, davlat boji to‘lashni hal qiluv qarori chiqarilgunga qadar kechiktirishga yo‘l qo‘yiladi. Xo‘jalik nizolarini hal etish uchun alohida sud tizimining mavjudligi xo‘jalik qonuniy huquq va manfaatlarini huquqiy himoya qilishni osonlashtiradi va real amalga oshirilishni o‘ziga xos kafolati bo‘lib hisoblanadi. Xo‘jalik(tadbirkorlik) sohasida vujudga kelgan nizolarni hal etishning nosud tizimi ham mavjud. Masalan, talabnoma bildirish tartibida nizolarni hal etishga yo‘l qo‘yiladi. “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘risida”gi Qonunning 17-18-moddalarida talabnoma bildirish orqali xo‘jalik nizolarini hal etish asoslari va tartibi belgilab qo‘yilgan. Bundan tashqari taraflar kelishuv bitimi tuzish, nizoni hakamlar sudiga berish orqali ham hal etishlari mumkin. Hakamlar sudining qarori davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanadi, shuningdek muayyan asoslar mavjud bo‘lgan taqdirda ushbu qaror ustidan sudga (xo‘jalik sudiga) shikoyat qilish mumkin. Nizolarni hal etishning xalqaro tizimi ham mavjud. Odatda xorijiy tadbirkorlar bilan shartnoma asosida hamkorlik qiluvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar bu borada vujudga kelgan nizolarni hal etish uchun xorijiy davlatlar sudlariga yoki xalqaro arbitrajlarga murojaat etishlari mumkin. Bunda albatta har qanday nizolar emas, balki O‘zbekiston 241 Respublikasi Konstitutsiyasida yo‘l qo‘yilgan nizolar xorijiy davlatlar sudlarida yoki xalqaro arbitrajida ko‘rib hal etilishi mumkin (masalan, bankrotlik bo‘yicha ishlar, davlat byudjet oldidagi majburiyatlar bilan bogliq nizolar, horijiy yurisdiktsiya bo‘la olmaydi.) Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va tadbirkorlarni huquqiy himoya qilish tizimida Savdo-sanoat palatasi muhim o‘rin egallaydi. Savdo- sanoat palatasi tarmoq xo‘jalik birlashmalari tarkibiga kirmaydigan kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlarini a’zolik shart bo‘lgan holda shartnoma asosida birlashtiruvchi davlatga qarashli bo‘lmagan notijorat tashkilotidir. Palata O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishga, uning jahon iqtisodiy tizimiga qo‘shilishiga ko‘maklashib, bozor infrastrukturasini yaxlit tizimini shakllantirish, tadbirkorning faoliyati uchun qulay sharoit yaratish, tadbirkorlikning barcha turlarini, O‘zbekiston tadbirkorlarining boshqa mamlakatlar tadbirkorlari bilan savdo iqtisodiy va ilmiytexnikaviy aloqalarini rivojlantirish maqsadida tuziladi. Palata o‘z faoliyatini O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2004 yil 3 dekabrdagi 713-II-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi to‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini asosida amalga oshiradi. Yüklə 1,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|