Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti, siyosati va turizm

1- chizma. Tadbirkorlikning tashkiliy-huquqiy shakllarining tasnifi.

TADBIRKORLIK INFRATUZILMASI, UNING TARKIBI VA ROLI

O'zbekistonda tadbirkorlikni tashkil etish, amalga oshirish, rivoj­lantirish, qo'llab-quvvatlashda tadkbirkorlik infratuzilmasi katta rol o'ynaydi. Tadbirkorlik infratuzilmasi - tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish. amalga oshirish, rivojlantirishga uyoki bu ko'rinishda vadarajada aloqador bo'lgan davlat organlari va nodavlat tashkilotlari majmuyidir. Uning asosiy maqsadi tadbirkorlikka har tomonlama ko'maklashish va uni qo'llab-quvvatlash hisoblanadi.

Tadbirkorlik infratuzilmasi turli-tuman davlat va nodavlat ma'muriy, iqtisodiy, huquqiy, tashkiiiy tuzilmalarni o'z ichiga oladi (2-chizmaga qarang). Ulardan ayrimlari tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash siyosatini amalga oshirish uchun maxsus tashkil etilgan davlat va nodavlat tuzilmalari bo'lsa, boshqalari tadbirkorlik sohasiga xizmat ko'rsatuvchi korxona, firma kompaniya, agentlik va boshqa ko'rinishdagi tashkilotlardir. Ularning tashkil etilishi va faoliyat yuritish tartibi, maqsadi va vazifalari tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilab qo'yilgan va ustavlarida aks ettirilgan.

Tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlashga mas'ul bo'lgan organlar va tashkilotlarning aynan tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash borasidagi vakolatlari, majburiyatlari, vazifalari, mas'uliyatlari O'zbekiston Respublikasining tegishli qonunlari. Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarida aniq belgilab berilgan va ularning bajarilishi - doimiy nazoratda. Shunday organlardan biri O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997- yil 28- fevraldagi qarori bilan tashkil etilgan "Kichik va xususiy tadbikorlikni rivojlantirishni rag'batlantirishni muvofiqlashtirish Respublika kengashi hisoblanadi. Uning asosiy vazifalari quyidagilar:

• 
  kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag'batlantirish davlat siyosatini amalga oshirishni ta'minlash;
  

• 
  davlat boshqaruvi organlari, nodavlat tashkilotlari va bozor infratuzilmasining kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha faoliyatlarini muvofiqlashtirish;
  

• 
  investitsiya loyihalarini mablag' bilan ta'minlash, shu jumladan, xorijiy kredit liniyalari hisobiga mablag' bilan ta'minlash uchun kredit resurslaridan foydalanishda ularning kafolatlari va imtiyozlariga rioya etilishini nazorat qilish;
  

• 
  investitsiya loyihalarini mablag' bilan ta'minlash mexanizmini ishlab chiqish;
  

• kreditlashning muammoli masalalarini hal qilish va bunda sansolarlik, buyruqbozlik hamda boshqa salbiy hoiatlarni bartaraf etish yuzasidan qattiq nazorat o'rnatish;

  
  

• mablag' bilan ta'minlash uchun qabul qilingan investitsiya loyihalarini hisobga olish tizimini tashkil etish, ularning amalga oshirilishini, ajratilgan kredit resurslarining samaradorligini va ulardan maqsadli foydalanishni muntazam ravishda tahlil qilib borish;

  
  
• 
  shu maqsadlarda monitoring tashkil etish va olib borish va boshqalar
  

2- chizma. Tadbirkorlik infratuzilmasi tarkibi.

Tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash vazifasi yuklatilgan davlat organlaridan asosiysi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005- yil 2- maydagi farmoni bilan tuzilgan O'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash davlat qo'mitasi hisoblanadi. Uning tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash sohasidagi vazifalari quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   xususiy va kichik tadbirkorlikni rivojlantirish konsepsiyasi va dasturlari, ularni amalga oshirish mexanizmlarini ishlab chiqishda ishtirok etish va bajarilishini ta'minlash;
   
2. 
   o'z vakolatlari doirasida investitsiya va bozor tuzilmalarini tashkil etish va rivojlantirish, xususiy tadbirkorlik subyektlarini qo'llab-quvvatlash, ular uchun moddiy-texnika resurslari va mahsulotiarini sotish bozorlaridan keng foydalanish uchun teng sharoitlar yaratishga yo'naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish;
   
3. 
   o'z vakolatlari doirasida tadbirkorlik subyektlarining qonuniy huquqlarini nohalol raqobatdan himoya qilish;
   
4. 
   tadbirkorlik subyektlarining tovarlar va xizmatlar, ko'chmas rnulk va qimmatli qog'ozlar bozorlaridan (shu jumladan, birja savdolari orqali) keng foydalanishlarini ta'minlash borasidagi qonunlarning bajari­lishini nazorat qilish;
   
5. 
   tovar, xizmatlar moliya bozorlariga yangi xo'jalik yurituvchi sub’yektlarning kirishi uchun mavjud to'siqlarni bartaraf etish yo'li bilan tadbirkorlikni rivojlantirishga ko'maklashish.
   

Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo'llab-quv­vatlash davlat qo'mitasi huzurida "Tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash va korxonalarni tarkibiy o'zgartirish jamg'armasi” tuzilgan bo'lib, u mazkur masalalarni hal qilishda moliyaviy ta'minotni amalga oshiradi.

Tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash asosiy vazifasi hisoblangan nodavlat tashkilotlaridan biri O'zbekiston savdo-sanoat palatasidir. Savdo-sanoat palatasi tadbirkorlik subyektlarini ixtiyoriylik asosida birlashtiruvchi nodavlat notijorat tashkiloti hisoblanadi. O'zbekiston savdo-sanoat palatasi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2004- yil 7- iyuldagi farmoni asosida tashkil etilgan. Uning asosiy maqsadi tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish, ishchanlik muhitini takomillashtirish, o'z a'zolarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini ifoda etish hamda himoya qilish, tadbirkorlarning chet ellik sheriklar bilan aloqalarini yo'lga qo'yishga ko'maklashishdir. Uning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

- O'zbekistonda tadbirkorlikni, eng avvalo, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko'maklashish;

- tadbirkorlarga chet ellik sheriklar bilan amaliy muloqotlar va aloqalarni kengaytirishga, eksport mahsulotlarini tashqi bozorlarga olib chiqishga, shuningdek raqobatbardosh tayyor mahsulot chiqarishni ta'minlovchi yangi ishlab chiqarishlar barpo etish hamda mavjud ish- lab chiqarishlarni texnikaviy jihatdan qayta jihozlash uchun to'g'ridan- to'g'ri chet el investitsiyalarini jalb etishga ko'maklashish:

- boshqa davlatlarning savdo-sanoat palatalari va tadbirkorlar jamoat birlashmalari bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish hamda rivojlantirish;

- tadbirkorlarga keng turdagi xizmatlar ko'rsatish, shu jumladan, axboroi ta'minoti va maslahat yordami berish, respublika ishlab chiqaruvchilari, ularning mahsulotlari va investitsiyaviy imkoniyatlari, sheriklari va zamonaviy texnologiyalar xarid qilish imkoniyatlari to'g'risidagi axborotlar aks ettirilgan biznes-kataloglar tashkil etish va tarqatish;

- tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay muhitni shakllantirish, xalqaro huquq va biznes yuritish amaliyotining umum e'tirof etilgan me'yorlarini joriy qilish, tadbirkorlik faoliyatining amalga oshirishning huquqiy va iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan qonun hujjatlarini takomillashtirish bo'yicha takliflar tayyorlash;

- tadbirkorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ifoda etish hamda himoya qilish, shu jumladan. sudda, davlat va xo'jalik boshqaruvi organlari bilan munosabatlarda;

- tadbirkorlik sohasi uchun kadrlar tayyorlash, tadbirkorlarni o'qitish va ularning malakasini oshirish tizimini tashkil etish va rivojlantirishni qo'llab-quvvatlash;

- palata qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vazifalarni ham bajarishi mumkin.

Tadbirkorlikni moliyaviy qo'llab-quvvatlashni amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 26-iyuldagi farmoni asosida "Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo'llab - quvvatlash jamg'armasi" 2005- yilda “Tadbirkorlikni qo'ilab-quvvatlash va korxonalarni qayta o'zgartirish jamg'armasi" ko'rinishida qayta tuzilgan va 1998- yil apreldagi farmoni asosida "Dehqon va fermer xo'jaliklarini qo'llab-quvvatlash jamg'armasi" tuzildi. Ularning tashkiliy-huquqiy shakli aksiyadorlik jamiyati bo'lib, asosiy vazifalari quyidagilar:

1. 
   davlat korxonalarini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishdan tushadigan hamda nodavlat sektori bandlik jamg'armasi mablag'larini xususiy tadbirkorlik, kichik biznesni qo'llab-quvvatlashga jalb qilish;
   
2. 
   o'z aksiyalari bilan ishtirok etib, mulkdorlar tabaqasini shakllantirish;
   
3. 
   kichik va xususiy korxonalar ustav jamg'armasiga ishtirok etish;
   
4. 
   kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlariga axborot-maslahat xizmatlari ko'rsatish;
   
5. 
   tadbirkorlik infratuzilmasi va bozor infratuzilmasining rivojlantirishga ko'maklashish;
   
6. 
   kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlari tomonidan kredit olishda kafil bo'lish;
   
7. 
   kichik va xususiy tadbirkorlik uchun kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlashda ishtirok etish va boshqalar.
   

Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy qo'llab-quvvatlash maqsadida O'zbekiton Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan (2000- yil 17- fevral) Adliya vazirligi tarkibida Tadbirkorlik subyektlari huquqlarini himoya qilish boshqarmasi, viloyat adliya boshqarmalarida esa xuddi shunday bo'limlar tuzildi. Vazirlar Mahkamasi qarori bilan (2003- yil 4- sentabr) O'zbekiston Respublikasi Prokuraturasi va uning quyi organlari tarkibida fermer va dehqon xo'jaliklari huquqlarini hi­moya qilish tuzilmalari tashkil etildi. Tadbirkorlikni qo'llab-quvvat­lash bo'yicha sud organlariga aniq vazifalar yuklatilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 14-iyundagi "Tadbirkorlik sub­yektlarini huquqiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g'risida”gi farmoniga asosan tadbirkorlik subyektlari bilan bog'liq nizolarni (ularning ro'yxati keltirilgan) faqat sud ko'rib chiqishi va hal qilishi belgilab qo'yilgan. Mazkur farmonda tadbirkor­lik subyektlari va birlashmalari tomonidan nizolarni tez va samarali ko'rib chiqish uchun "Hakamlik sudlari" tuzish tartibi ham belgilangan.

O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi va uning joylardagi organlariga tadbirkorlik subyektlarini tekshirishlarni tartibga solish, muvofiqiashtirish, ularga soliqlar va yig'imlar bo'yicha kerakli ma'lumotlarni o'z vaqtida yetkazish va maslahatlar berish, boshqa turdagi yordam ko'rsatish singari vazifalar yuklangan.