Sharq mumtoz adabiyoti shoirlari ijodida jonlantirish va

---

Хорижий филология.
№2, 2017 йил
 
71 
SHARQ MUMTOZ ADABIYOTI SHOIRLARI IJODIDA JONLANTIRISH VA 
TASHXIS SAN‟ATI 
(X-XII asrlar fors-tojik shoirlari ijodiyoti misolida) 
 
Qayumov Nodir,
Samarqand davlat universiteti o„qituvchisi 
Tayanch so‘zlar
: tashxis, jonlantirish, san‟at, shakl, mazmun, poeziya, qasida, musammat, 
poetikа
.
 
Jonlantirish va tashxis san‘ati dunyo 
xalqlari, mumtoz va yangi adabiyotning 
poetikasida eng ko‗p murojaat etilgan badiiy 
san‘atlardan hisoblanadi. Mazkur maqolada 
jahon va fors-tojik adabiyotshunoslari va 
mumtoz 
adabiyotshunoslik 
vakillarining 
ilmiy-nazariy qarashlari asosida mazkur 
san‘atning tarixiy negizlari, uning poeziyada 
tutgan salmoqli o‗rni, poetik funksiyasi, 
boshqa badiiy san‘atlardan farqli jihatlari, 
lafziy va ma‘naviy san‘atlar bilan tipologik 
xususiyatlarini yoritishga harakat qilamiz.
 
Adabiyot nazariyasi va boshqa ilmiy 
risolalarda jonlantirish va tashxis san‘ati 
to‗g‗risida olimlarning bir-biridan farq 
qiladigan fikr va aqidalari bayon etilgan. 
Mazkur tadqiqotlarda tashxis va jonlantirish 
san‘ati badiiy adabiyotda biron-bir jonsiz, 
mavhum buyum va unsurga jon berish, 
tabiatdagi voqea va hodisalarga ruh berib 
ularni inson qiyofasiga kirgizish, turli hayvon 
va jonzotlarga inson tili va harakatini berish 
orqali yuksak badiiy obrazlarni yaratish 
tarzida namoyon bo‗ladi. Shoir jonlantirish va 
tashxis san‘ati vositasida jonsiz tabiat 
unsurlarini jonlantirib, ularga inson siymosi 
va harakatlarini, uning xulqu atvorini, 
xarkterini tatbiq etadi. Mumtoz adabiyotda 
jonlantirish va tashxis san‘ati yordamida 
ko‗plab o‗ziga xos go‗zal va badiiy obrazlar 
vujudga kelgan. Jumladan, sarv daraxtining 
harakatlanishi, lola gulining tabassum etishi, 
bulutning g‗amgin shaxs kabi yig‗lashi, 
yulduzning kiprik qoqishi, kelinchak libosida 
bahorning kirib kelishi jonlantirish va tashxis 
san‘atining badiiy imkoniyatlar hisobidan 
yaratilgan. Shoir tashxis va jonlantirish 
san‘ati orqali insoniyat tasavvur qila 
olmaydigan noma‘lum va noayon narsalarni 
ham g‗oyatda go‗zal va aniq qilib tasvirlay 
oladi, ularga jon ato etib o‗zining ichki xis-
tuyg‗u va hissiyotlarini mazkur obrazlar 
orqali bayon etadi. Masalan: aql va bilim, 
adolat, zulmu istibdod va boshqa ko‗zga 
ko‗rinmaydigan 
jismlar-mafhumlar- 
tushunchalar jonlantirish orqali ma‘lum bir 
obrazga aylanadi va insoniy fazilatlar tufayli 
harakatlanadi. 
Adolatning 
tirilishi, 
yaxshilikning jasur pahlavon qiyofasiga 
kirishi, Ahuramazda (Yaxshilik) kuchlarining 
Ahriman (Yоmonlik) kuchlari bilan jang 
qilishi, zulm va sitamning o‗lishi, fitnaning 
uxlagan shaxsdek xomush bo‗lishi, fikrning 
tug‗ilishi va aqlning hukmronlik qilishi 
tashxis va jonlantirish san‘atining badiiy 
imkoniyatlaridan darak beradi. Fors-tojik 
mumtoz shoirlari jonlantirish va tashxis 
san‘atidan 
badiiy 
so‗zning 
qimmatini 
oshirishda, noan‘anaviy obrazlar yaratishda 
foydalanganlar
 
[ 4:102]. 
Mumtoz adabiyotning X-XII asrlarda 
shakl, janr, mavzu, badiiy obrazlar hisobidan 
rivojlanishi barobarida adabiyotda badiiy 
san‘atlarning o‗rni yuksalib bordi. Shoirlar 
o‗zlarining she‘rida badiiy so‗z quvvatini 
namoyon qilish, bayon etilayotgan mavzuni 
chiroyli va ko‗rkam qilib tasvirlashda badiiy 
san‘atlardan foydalanganlar. Mazkur davrning 
she‘riyati va tasvirlar uslubiyotida badiiy so‗z 
namunalaridan, asosan, tashbih, tashxis, 
istiora, mubolag‗a, savol-javob, tazod, tarse‘, 
majoz va kinoya va boshqa so‗z san‘atlarini 
uchratamiz.
Jonlantirish va tashxis san‘ati X-XII 
asrlar fors-tojik mumtoz shoirlari ijodida, 
asosan, 
tabiat 
manzaralarini 
tasvirlash 
jarayonida, sharob va mayga bag‗ishlab 
bitilgan 
qasidalarda 
va 
boshqa 
tabiiy 
hodisalarni tasvirlashda ishlatilgan. Mazkur 
davr shoirlari ijodiyotida tabiat manzaralarini 

---