Shartli belgilar

Buyuk Britaniya va
Rossiyaga qaramlikning
kuchayishi
30-§.

---

106
urushi arafasida Eron Buyuk Britaniyadan 9,6 million funt sterling
qarz bo‘lib qoldi.
Eronni qaram qilishda Rossiya ham ishtirok etdi. Birinchi jahon
urushi arafasida Eronning Rossiyadan qarzi 164 million rublni
tashkil etdi. Eronning iqtisodiy qaramligi siyosiy qaramlikni ham
kuchaytirdi. Ayniqsa, ruslarning shoh saroyiga ta’siri kuchli edi.
Inglizlar esa boshqa yo‘ldan bordilar. Ular Fors viloyatidagi
baxtiyorlar qabilalarini, Huziston xonlarini markazga, shoh
hukmronligiga qarshi gijgijlab turdilar.
Ichki ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy
va siyosiy siquvlar Eronda 1905-yili inqi-
lobiy harakat boshlanishiga sabab bo‘ldi.
Aholi butun mamlakat sanoat tarmoqlariga xo‘jayinlik qiluvchi
rus-ingliz sarmoyadorlarini mamlakat hududidan chiqarib yubo-
rishni talab qildi.
Mamlakatda umumiy ish tashlash yuz berdi. Shoh hukumati
ish tashlovchilardan shafqatsiz o‘ch olishga kirishdi. Bunga javoban
xalq harakati boshlanib ketdi. Unda kurashning best usuli qo‘llandi.
Bestda o‘tirgan odamga jazo chorasi qo‘llash mumkin emas edi.
Namoyishchilar „adolatxona“ tashkil etish, shafqatsiz amaldorlarni
haydash talabi bilan chiqdilar.
Shoh xalq harakatiga qarshi qo‘shindan foydalanmoqchi bo‘ldi.
Biroq, qo‘shin xalqqa o‘q uzishdan bosh tortdi. Natijada, 1906-
yilning 5-avgustida shoh konstitutsiya qabul qilish haqida farmon
chiqarishga majbur bo‘ldi. Lekin, farmon ijrosiz qolgach, xalq
yana qo‘zg‘aldi. Buning oqibatida Tabrizda Eron tarixida birinchi
parlament — Majlis tuzildi. Majlis Eron sotsial-demokratlari ta’-
siri ostida edi. 9-sentabrda shoh xalq tazyiqi bilan Majlisga say-
lovlar o‘tkazish haqida farmon chiqardi. Kojarlar (ya’ni shoh
urug‘iga mansublar), ruhoniylar, savdogarlar, zamindorlar va deh-
qonlar, hunarmandlar—jami 6 ijtimoiy qatlam saylov huquqiga
ega bo‘ldilar.
1906-yilda Majlisga saylov o‘tkazildi. Shoh Muzaffariddin
konstitutsiyaning birinchi qismini tasdiqladi. Unga binoan, shohga
barcha qonunlarni tasdiqlash, budjet qabul qilish, uning ij-
rosini nazorat qilish huquqi berildi. Chet elliklar bilan tuzi-
ladigan iqtisodiy bitimlarga Majlisning roziligi olinishi belgilab
qo‘yildi.