Shukurullo mardonov umida zokirova

13.3. Komenskiy bolalarning yoshi, hususiyatlari, o‘qitishning 
mazmuni hamda ahloq haqida
Komenskiy shuningdek o‘zining pedagogik nazariyasida tarbiya-
ning tabiatga uyg‘un bo‘lishi to‘g‘risidagi tushunchasini ilgari 
suradi. Masalan: Bog‘bon daraxtlarini parvarish qiladi, uning o‘sish 
xususiyatlarini xhsobga oladi. O‘qituvchi ham bolani tarbiyalash bilan 
undagi xususiyatni hisobga oladi. Bog‘bon o‘sish qonuniyatini hisobga 
olsa, o‘qituvchi tarbiyalash qonuniyatiga bo‘ysunadi, o‘qitish jarayoni 
tabiatga o‘xshab sekinlik bilan amalga oshadi deydi. Lekin tabiat 
qonunini kishining o‘sishiga olib kelishi noto‘g‘ridir. Kishi ijtimoiy 
borliq bo‘lib, ijtimoiy qonun ta’sirida o‘sadi. U tarbiyaning tabiatga 
uyg‘unlik masalasida hamma narsaning asosi 4 ta deydi. Masalan: 

---

227
Olam 4 narsadan yuzaga kelgan, ya’ni; er, suv, havo, yorug‘lik.
Dunyoning rivojlanishi ham 4 qismga bo‘linadi, bular:
- 
bahor, yoz, kuz, qish, (ya’ni asoslar).
Insonning rivojlanishi ham 4 davrga bo‘linadi:
- 
go‘daklik – 0-6 yosh,
- 
bolalik – 6-12 yosh,
- 
o‘smirlik - 12-18 yosh,
- 
etuklik – 18-24 yosh.
Shuningdek talim jarayoni ham 4 ga bo‘linadi: 
- 
maktabgacha tarbiya,
- 
boshlang‘ich ta’lim,
- 
o‘rta ta’lim,
- 
oliy ta’lim.
Komenskiyning umumiy ta’lim g‘oyasi quyidagicha edi. Komenskiy 
yashagan davrda hammani o‘qishga qirishi shart emas, qobiliyatli 
kishigina o‘qishi kerak degan g‘oya mavjud edi. Komenskiy aksincha 
hammani o‘qishga tortilishini, hamma umumta’lim olishi kerakligini 
uqtiradi. Umumta’lim to‘g‘risida gapirganda ayollarni ham hisobga 
oladi. Chunki o‘sha davrda xotin-qizlarni o‘qishi muammo edi. Shunga 
qaramay, u bu masalani ilgari suradi.
Komenskiy o‘z asarlarida tarbiyaning maqsadini ko‘rsatib o‘tib, 
buni 3 xil tarbiya orqali amalga oshirish mumkin deydi. Bular:
- 
aqliy,
- 
ahloqiy, 
- 
diniy.
Bu vazifalarni bola tug‘ilgandan to 24 yoshgacha amalga oshirilishi 
kerak deydi. Bu davr ichida bola to‘rtta maktabni o‘qib tugatishi, 
har birida olti-yildan o‘qishi kerak deydi. Komenskiy bolani yosh 
xususiyatlarini tabiiylik prinsipiga amal qilib davrlarga bo‘ladi.
1. Tug‘ulgandan 6 yoshgacha. Ona maktabi - bunda bolani mehnatga 
o‘rgatish, o‘z-o‘ziga xizmat qilishiga jalb etish kerak. Ona bolada 
axloqiy tarbiyaning asoslarini to‘g‘rilik, haqqoniylik, mehnatni sevish 
va hokazolarni vujudga keltiradi. Ona maktabi bog‘cha yoshidagi bola 
tarbiyasini ko‘zda tutadi.
2. 6-12 yoshgacha - xalq maktabi yoki ona tili maktabi. Bunda 
o‘quvchi eslashi, so‘zlashga o‘rganishi, yozishi, boshlang‘ich maktab 
ko‘nikmasini hosil qilishi kerak bo‘lib, buning uchun geometriya, 

---

228
geografiya, tabiyot, fanlarini o‘rganishi kerak bo‘ladi.
3. 12-18 yoshgacha gimnaziya. Bunda bola tushunchasini, tafakkur 
qobiliyatini o‘stirish kerak, klassik tillar, tabiyot bilimlari, axloq, 
xudogo‘ylik fanlari o‘qitilishi kerak.
4. 18-24 yoshgacha universitet, akademiya. Bu o‘quv yurtlari 
o‘quvchining irodasi, kishi shaxsini bir butun o‘stirishi kerak. Shunday 
qilib yuqoridagi biz ko‘rib o‘tgan to‘rt maktab Komenskiyning 
qarashicha o‘quvchilarni o‘ylashga mehnat qilishga, masalalarni 
mustaqil echa bilishga, so‘zlashga, o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifoda qilishga 
va isbotlab berishga o‘rgatishi kerak deydi.
“Mehnat kishini ulug‘laydi” - deydi Komenskiy. Shuning uchun 
bolani mehnatga yoshlikdan o‘rgatish kerakligini isbotlab beradi. 
Komenskiyning pedagogik nazariyasida ta’lim-o‘qitish katta o‘rin 
egallaydi. Bunda u tabiylik usulini asos qilib oladi. Bu usulning 
mohiyati shundan iboratki, bunda bolaning yoshi, bilim darajasi, 
psixologik xususiyatlari hisobga olinib darsni tabiat borlig‘iga moslab 
olib borish kerak degan g‘oya ilgari suriladi.
Komenskiy o‘zining “Buyuk didaktika” asarida maktabda o‘qitish 
tizimini amalga oshirishda quyidagi didaktik tamoyilga amal qilishni 
tavsiya etadi: 
1. Onglilik va faollik tamoyili;
2. Ko‘rsatmalilik tamoyili;
3. Izchillik va tizimlilik tamoyili;
4. Mashq qilish, bilim va malakalarini gruhda egallash tamoyillari.
1. Onglilik va faollik tamoyili o‘qitishda ma’no-mazmunga tushun-
may, og‘zaki yodlashga qarshi chiqadi. Bilim va malakalarning faol 
ravishda aniq, har bir narsani aql, idrok bilan yaxshi tushuna bilish 
kerakligi, zo‘rlab yodlatmaslik kerak deb hisoblaydi.
2. Ko‘rsatmalilik tamoyili - Komenskiy bu tamoyilni nazariy jihat-
dan isbotlab berdi. Talim jarayonida ko‘rsatmalilik prinsipini joriy 
etish uchun qo‘yidagilarga amal qilish zarur deb hisoblaydi. Mavjud 
narsalarning o‘zini ko‘rsatish yoki tabiiy holda kuzatishlar o‘tkazish; 
Narsalarning shaklini yoki nushasini ko‘rsatish; Narsa va hodisalar 
tasvirlangan suratlarni ko‘rsatish.
Komenskiy ko‘rsatmalilikni o‘qitishning “Oltin qoidasi” deb atab, 
bolaga real narsalarni ko‘rsatish, dunyoni narsalar orqali tushuntirish, 
o‘qitilayotgan, o‘rganilayotgan narsalarni ushlash, ko‘rish, hidlash, 

---

229
eyish bu orqali o‘rganilayotgan materialning chuqur bo‘lishiga, uzoq 
vaqt esda saqlanishiga yordam beradi deb ko‘rsatadi. 
3. Izchillik va tizimlilik tamoyili - bunda fan asoslarini izchil 
bayon qilish va sistemali tarzda o‘rgatish talab etiladi. Izchillik 
tamoyilida, kun, oy,-yilga vazifa qo‘yish va uni amalga oshirish uchun 
intilish kerakligi aytiladi. Bunda aniq vaqtni belgilash, o‘qishning bola 
yoshiga mos bo‘lishi, material izchillik bilan o‘rganilishi, ya’ni bugungi 
material ertangi kun bilan bog‘lanilishi va keyingi o‘tiladigan darslarga 
yo‘l ochish kerakligi nazarda tutiladi.
Komenskiy fikricha ta’lim boshidan boshlanishidan oxirigacha 
izchil davom etsin, talimning poydevori mustahkam qurilsin, hozir 
o‘rganilayotgan bilimlar oldingisiga asoslansin, keyingisiga yo‘l ochsin.
Komenskiy talimning izchilli va tizimli bo‘lishini talab qiladi. 
O‘qitilayotgan fan o‘quvchilarga asosiy qoidalar tariqasida lo‘nda 
bayon qilinishi kerak. O‘qitishda dalillardan xulosalarga, misollardan 
qonunlarga o‘tish, dalillar va misollarni qoidalar tizimiga solib, 
umumlashtirib berish lozim, aks holda hodisalarning tizimsiz uyumi 
hosil bo‘lib qoladi. Aniqlikdan mavhumlikka, osondan qiyinga, 
umumiydan xususiyga o‘tish kerak, avval narsa, ya’ni hodisaga umumiy 
tushuncha berib, keyin uning turli tomonlarini ayrim ayrim o‘rganish 
kerakligini ko‘rsatadi. 
4. Komenskiy mashq qilish, bilim va malakalarni puxta egallash 
tamoyiliga katta e’tibor beradi. O‘qitilayotgan fanlarning bir-biriga 
bog‘lab olib borish lozim deydi. Har bir mavzu qisqa aniq qoidalar 
asosida tushuntirib berilishi kerak. Bu esa o‘tilgan darslarni mustahkam 
o‘zlashtirishga olib keladi. Takrorlangan dars matnlari esda yaxshi 
saqanib qoladi, ovoz chiqarib takrorlashning foydasi ko‘pligini 
ko‘rsatadi. Mashqlar va takrorlashlarsiz o‘qitishni tasavvur etish 
qiyin. Takrorlash o‘qitishning onasi degan hikmat ham shundan kelib 
chiqqan. Komenskiyning fikricha mashq ishlash va takrorlash tamoyili 
o‘quvchilarning ongliligi va faoliliga asoslanib, bilimlarni puxta 
egallashga xazmat qilishi kerak.
Komenskiy o‘quvchilarning bilish qobiliyatini o‘stirishga, bilimga 
bo‘lgan ishtiyoqini kuchaytirishga va ilm ishiga bo‘lgan g‘ayratini 
oshirishga intiladi.
Komenskiyning yana katta xizmatlaridan biri sinf dars tizimini ishlab 
chiqqanligidir. U sinf darsligini ishlab chiqib, o‘qituvchi butun sinf 

---

230
bilan jamoa bo‘lib ish olib borishini, ya’ni sinf dars tizimida o‘qitishni 
tavsiya etadi. Dars vaqtida o‘tgan darsni qaytarish yangi mavzuni 
tushuntirish, mustahkamlash, uyga vazifa berish kerakligini ko‘rsatadi. 
Darsni rejalashtirish va olib borish to‘g‘risida ko‘rsatmalar beradi. 
O‘qituvchi o‘quvchilarning dars mashg‘ulotlarida faol qatnashishlarini 
ta’minlashi, kuzatib borishi, sinfda intizom saqlanishi kerakligini aytadi.
U maktabda o‘quv-yilini choraklarga bo‘lish, ta’tillar berish, 
o‘quvchilar maktabga bir vaqtda qabul qilinishi ya’ni o‘qish kuzda 
sentyabrda boshlanishi kerak deb, o‘quv kunini Ona tili maktabida 4 
soat, lotin tili maktabida 6 soat deb belgilaydi.
Komenskiy darslik qanday bo‘lishi to‘g‘risida ham qimmatli fikrlar 
aytib, o‘zining nazariy fikrlarini darsliklarida amalga oshiradi. Uning 
fikricha darslikda o‘quv materiali etarli bo‘lishi, oddiy mazmunli 
bo‘lishi, tushunarli tilda yozilishi, rasmlarga boy bo‘lishi kerak. 
Bolalarning yoshiga qarab ravshan bayon etilishi shart deydi.
Bu fikrlarni o‘zining “Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi” 
(1631) va “Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari” 
(1648) kabi darsliklarida bayon etadi. Uning ayniqsa “Hislar vositasi 
bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari” kitobini boshlang‘ich 
bilimlarning bolalar uchun yozilgan “Ensiklopediyasi” deyish mumkin. 
Bunda 150 ta suratlar berilgan bo‘lib, tabiat haqida, odamning faoliyati 
haqida, ijtimoiy hayot haqida ma’lumotlar beradi. Bu kitob ko‘p tillarga 
tarjima qilindi. Boshlang‘ich talim uchun 150-yildan ko‘proq darslik 
bo‘lib xizmat qildi.
Komenskiy axloqiy tarbiya, intizom haqida ham o‘z fikrlarini 
bildiradi. Uning fikricha yoshlikdan boshlab bolada axloq va odob 
hosil qilish kerak. U axloqiy tarbiya vazifalariga kamtarlik, pokizalik, 
xushmuomalalik, kattalarni hurmat qilishni, mehnatsevarlik hislatlarini 
tarbiyalashni kiritadi. U axloqiy tarbiya vositalariga: ota-ona, o‘qituvchi 
namunasi, o‘rtoqlarining namunasi, bolalarga yo‘l yo‘riq ko‘rsatish, ular 
bilan suhbatlar o‘tkazish, bolalarni yaxshi xulqqa o‘rgatishda mashqlar 
o‘tgazish, yalqovlik, intizomsizlikka qarshi kuzatishni kiritadi.

---

231