“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

Ədəbi və fəlsəfi kontekstdə şərq-qərb

münasibətləri

Hər hansı bir mədəniyyətin meydana gəlməsinin

əsasını inteqrativlik və özünü dərk prosesi təşkil edir.

Bu həm fərdi, həm də ictimai dünya görüşünə  istinad

edir. Məhz buna görə də müxtəlif mədəniyyətlər

arasında olan transformasiyalar özünü dərkə istinad

edərək dünya görüşlərinin qarşılıqlı nüfuz etmə

mənasına gəlir. Milli kimlikdən fərqli olaraq, özünü

dərk sosial tərifə ehtiyac olmadan fərdi şüuru əks

etdirir. Məhz milli kimlik məfhumu mərhələli olaraq

milli özünü dərkə istinad edərək formalaşır. Belə ki,

mədəniyyətlərin inteqrativliyi və özünü dərk prosesi

daha əhatəli varlıq anlayışı və davranış modelləri

vasitəsi ilə yaranır. Fenomonologiya metodu ilə

mütləq bir idrak səviyyəsinə çatmağa səy edən

məşhur Alman filosofu Edmund Husserl həyat

dünyasının elmi tədqiqata müdaxilə etdiyini, bu

dünyanın bizə verilmiş olduğunu və bizim özümüzü

ancaq onun içində təcrübə və idrak edə bildiyimizi

vurğulamışdır. Məhz Aida İmanquliyeva bu

kontekstdə Livanın belə bir coğrafi məkanda, Şərqlə-

Qərbin kəsişmə nöqtəsində yerləşməsini də

intellektual mühitin yaranmasına səbəb olduğunu

ifadə edir. İmanquliyeva bu sintez məsələsinə

toxunaraq Əndəlisdə yaranan ədəbiyyatın Qərbi

Avropa və Şərq arasında vasitəçilikdə rolunun böyük

olduğunu vurğulayır: “Ərəblərin mənimsədikləri

antik, qədim şərq və ərəb-müsəlman ənənələri

Əndəlis vasitəsilə Avropaya yayılırdı”. 

Ümumiyyətlə, mədəniyyətlərarası dialoqun

əsasını “mən” və “başqası” məfhumlarının

münasibətləri təşkil edərək funksionallıq və mahiyyət

baxımından həlledici rola malik olurlar. Belə ki,

“mən”, hər hansı bir mədəniyyətin və ya

sivilizasiyanın daxilində “başqa”larından fərqli

düşünmə sistemləri ilə qarşılaşır. Nəticədə “mən`”

sivilizasiyalararası əlaqədə həm qəbul etmə, həm də

ayrılma mənasında özünü ancaq başqası və ya başqa

sivilizasiya vasitəsi ilə müəyyən edir. Levinasın da

qeyd etdiyi kimi: “insanlığın mənbəyi, bəlkə də,

Başqasıdır”. 

Aida İmanquliyeva ədəbi-fəlsəfi ümumiləşdirmə

nöqteyi nəzərindən Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-

Reyhani və Mixail Nuayməni bu kontekstdə belə

dəyərləndirir: “Onlara əzəldən Şərq xalqlarının mədə -

niyyətinə xas olan ümumbəşəri və humanist ideallar

əsasında öz doğma mədəniyyətlərində bu dəyərlərin

təsdiq üçün müvafiq üsullar tapmaq asan idi. Eyni

zamanda heç vaxt unutmaq lazım deyil ki, bu

yazıçıları öz vətəninin adət-ənənələrini və öz dilini

qoruyub saxlayan mühacirlər mühiti əhatə edirdi.

Buna görə də onlar iki mədəni ənənənin –həm Şərqin,

həm də Qərbin mədəni əlaqələrinin daşıyıcıları

oldular”.

Ümumiyyətlə isə hermenevtik prosesin özünü

dərk məfhumu ilə birbaşa əlaqəsi vardır və  burada

əsas ölçü nüfuzetmə xüsusiyyətinə malik olmaqdır.

Başqa bir ifadə ilə,  özünüdərk digər mədəniyyət

ünsürləri ilə açıq və bölüşə bilən mahiyyətdə

olmalıdır. Həyat tərzinin müxtəlifliyi və fərqli

mədəniyyət formaları, özlərini yarada bilmə

qabiliyyətlərinin şaquli və üfüqi səviyyədə var

olmaları ilə səciyyələnir. Belə bir mədəniyyətdə

özünüdərkin ən təsirli iki nümunəsi olaraq Böyük

İsgəndərin siyasi hakimiyyəti altında  yaranan

mədəniyyətlər hövzəsi və İslam mədəniyyətinin

Abbasi, Əndəlüs, Osmanlı və hind hövzələrində

meydana gələn dəyişik formalarını göstərmək

mümkündür. Daha sonralar İslam mədəniyyətinin

uzunmüddətli inteqrasiya prosesində İpək yolu

vasitəsilə iqtisadi və mədəni əlaqələr Buxaradan

Qahirəyə, İstanbuldan Qrenadaya qədər əraziləri

əhatə etmişdir. Bunun nəticəsində də fərqli

şəhərləşmə modeli vasitəsilə meydana gələn həyat

tərzləri, müştərək məfhumlar kateqoriyası və

linqvistik vasitələr müxtəlif intellektual məktəblərin

ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur.