Щязряти Айятуллащцл-Цзма

Fikirləşin və cavab verin.

1.»Məcburiyyət» nəzəriyyəsi ilə «ixtiyar» nəzəriyyəsinin nə fərqi var?

2.»Məcburiyyət» nəzəriyyəsinə əqidə bağlayanların ən əsas dəlili nədir?

3.Mühitin, mədəniyyətin, iqtisadi vəziyyətin insanlara təsir etməsinin müqabilində nə 

cavab vermək olar?

4.»Məcburiyət» nəzəriyyəsi nəticəsində irəli cıxan siyasi, psixoloji və ictimai səbəblər 

hansılardır?

5.Biz bu cür səbəblərə qarşı nə etməliyik?

VII dərs

İnsan iradəsinin və ixtiyarının azadlığına dair ən aşkar sübut.

1.Bütün insanların vicdanı məcburiyyəti inkar edir

Alimlər,  filosoflar  insanın  iradəcə  azad  və  ixtiyar  sahibi  olması  barədə  çoxlu 

mübahisələr etmiş və bu məsələ də bir çox sübut və dəlillər gətirmişlər. Biz isə bu barədə 

ətraflı  danışmayacağıq.  Yalnız  iradə  azadlığı  üçün  gətirilmiş  ən  aydın  və  aşkar  dəlili 

oxucuların nəzərinə çatdırırıq. O dəlil insanların öz vicdanıdır.

İzah:  İnsanlar  nəyi  inkar  etsələr  də,  bir  həqiqəti  inkar  etmirlər.  Bu,  cəmiyyət  də 

qanunnun  olmalı  olduğu  həqiqətidir.  İstər  mömin,  istərsə  də  materialist,  şərqli,qərbli, 

keçmiş, indiki, varlı, kasıb - hamısı deyir ki, insanlar arasında qanun hökmranlıq etməlidir. 

İnsanlar qanun qarşısında məsuliyyət daşımalıdırlar. Kim qanundan kənar hərəkət edərsə, 

cəzalandırılmalıdır.

Bir sözlə, qanunun aliliyi, insanların qanun qarşısında məsuliyyət daşımaları və eləcə 

də  qanunu  pozanın  cəzalandırılması  bütün  insanların  qəbul  etdiyi  bir  məsələdir.  Yalnız 

keçmişdə yaşamış vəhşi qəbilə və tayfalar bu üç məsələni rəsmi olaraq qəbul etmirdilər.

İnsanların ümumi vicdanı adlandırdığımız bu məsələ insan iradəsinin azadlığına olan 

ən aşkar dəlildir. Necə inanmaq olar ki, insan öz iradə və rəftarında məcbur olsun və heç bir 

ixtiyar  sahibi  olmasın,  eyni  zamanda,  qanun  qarşısında  məsuliyyət  daşısın  və  qanunu 

pozarsa,  onu  məhkəməyə  çəkib  sorğu-suala  etsinlər,  cinayəti  sübuta  yetdikdən  sonra  onu 

zindana  salsınlar,  yaxud  edama  məhkum  etsinlər?  (Əgər  insan  rəftarında  məcburdursa,  o 

zaman bu işlərin heç birinin mənası olmayacaq). Bu bəzən dağdan yollara tökülüb insanlara 

zərər yetirən  daş parçalarını tutub mühakimə etməyə bənzəyər. Düzdür, zahirdə bir insanla 

daş parcası arasında fərq var ancaq, əgər insanın iradə azadlığını danırıqsa, onda bu zahiri 

fərqin  heç  bir  mənası  qalmayacaq.  Hər  ikisi  məcburiyyət  üzündən  hərəkətə  gəlmiş  və 

cəmiyyətə  müəyyən  ziyan  vurmuşlar.  (Biri  dağdan  aşağı  enib  bir  nəfəri  öldürüb,  biri  də 

silahla birini vurub öldürüb.)

«Məcburiyyət» nəzəriyyəsinə əqidə bağlayanların  fikrincə, bu iki işin nəticəsində  heç 

bir fərq yoxdur, heç biri öz iradəsi ilə iş görməmişdir. Onda nə üçün biri (insan) mühakimə 

olunmalı, digəri (daş parcası) isə mühakimə olunmamalıdır?

Belə bir mövqedə insan iki yol ayrıcında durur: ya gərək bütün insanların vicdanı ilə 

qoyulmuş  qanunu  pozaraq  bütün  məhkəmələri  ləğv  etsin,  ya  da  «məcburiyyət» 

nəzəriyyəsini inkar etsin.

Şübhəsiz ki, ikinci yol daha üstündür.

---

29

Təəccüblü  budur  ki,  həyatta  məcburiyyət  əqidəsində  olanların  özləri  də  həyatda  və 

əməldə qanundan, məhkəmədən və əsl azadlıqdan dəm vururlar. Əgər  bir nəfər onlara qarşı 

kobud  və  nalayiq  hərəkət  edərsə,  onu  məhkəməyə  verirlər.  Müttəhimi  cəzalandırmayınca, 

sakit olmurlar.

Əgər insan azad deyilsə, özündən heç bir şey asılı deyilsə, bu şikayətlərin, səs-küyün nə 

mənası var?

İnsanların bu ümumi vicdanı sübut və şahiddir ki, bütün insanlar öz batinlərində azad 

olduqlarını qəbul etmişlər və buna əmindirlər. Həmişə öz azadlıqlarına vəfadar olmuş, hətta 

bir gün olsun belə bu əqidədən dönməmişlər. İnsanlar bilirlər ki, bu əqidəsiz yaşamaq, şəxsi 

və ictimai müşkülləri həll etmək qeyri mümkündür.

İslamın böyük alimi, filosofu Xacə Nəsrəddin Tusi bu məsələni məcburiyyət və ixtiyar 

barədə yazdığı kitabda çox gözəl bir ifadə ilə bəyan etmişdir: «Bizim öz vicdanımız şahiddir 

ki, bizim bütün işlərimiz özümüzə aiddir.»