Щзбекистон республикаси

 

 

MAVZU-3. HUJAYRA SITOPLAZMASINING TUZILISh VA VAZIFALARI. 

Reja: 

1.  Sitoplazmaning asosiy tarkibi. 

2.   Membrananing xususiyatlar. 

3.  Osmos.  

4.  Fagositoz. 

5.  Pinositoz. 

 

Sitoplazmaning asosiy tarkibi. 

Barcha  hujayralar  butun  xayoti  davomida  uz  strukturasi  va  modda  almashinuv 

prosesslarini  saqlashga  xarakat  qiladi.  Buning  uchun  hujayra  mebranasi,  ya’ni  ularning 

kobigi  katta  axamiyatga  ega.  Sitoplazma  esa  barcha  organoidlar  joylashgan  muxit 

xisoblanadi. O’ziga xos muxitda amalga oshadi. Uning xususiyatlari va vazifalariga keyingi 

darslarimizda yoritib beriladi.  

 

Hujayra  kobigi  ichki  muxitni  ximoya  qiladi,  hujayralararo  va  atrof  muxit  bilan 

modda  almashinuvi  jarayonlarini  boshqaradi.  Bundan  tashqari  gormonlar,  ximiyaviy 

moddalar va boshqalarni tashqaridan organizmga uzlashtirishi va javob reaksiyalarni amalga 

oshirdi.  

 

Membrana  hujayrani  tashqaridan  urab  olgan  xolda  uning  shakl  formasini  saqlash 

xususiyatlariga  xam  ega. Oddiy  mikroskopda  xam hujayra kobigining  umumiy  ko’rinishini 

aniqlash  mumkin.  Ayniqsa,  o’simlik  hujayralarining  pusti  kobigini  yakqol  ko’rish 

imkoniyati  mavjud.  Lekin  elektron  mikroskop  kashf  etilishi  hujayrani  tadqiq  qilish, 

o’rganish jarayonida o’ziga xos imkoniyatlar keltirib chiqardi. elektron mikroskopda uning 

xakikiy  strukturasining  qalinligini  va  boshqa  xususiyatlvarin  o’rganish,  aniqlash 

imkoniyatlariga ega bo’ladi.            

 

Hujayradagi  barcha  sitoplazmatik  organoid    xam  membranadan  paydo  bo’lganligi 

aniqlandi.  Hujayra  mebranasi  tanlab  utkazish  xususiyatiga  ega.  Undan  sekinlik  bilan 

diffuziya  yo’li  bilan  glikozin  aminokislotalari,  yog  kislotalari,  gliser  ionlari  utadi.  Bazilari 

tezlik  bilan,  sekinlik  bilan  bazilarni  utkazmaydigan  darajada  tanlab  utkazish  xususiyatga 

ega.  Organik  erituvchilar  xisoblangan  spirt,  efir,  xloroform  va  boshqalarni  suvga  nisbatan 

---

tez utkazadi. Bundan kelib chiqadiki, membranada kandaydir nepolyar kismi mavjud bo’lib, 

bu narsa lipidlar xissasiga tugri keladi. Hujayra kobigi o’ziga xos oqsil va lipid moddalarini 

navbatlashib  joylashgan  strukturaga  ega  bo’lgan  membranadir.  Lipidlar  membranada 

fosfolipid,  gliqolipid,  stirol  tarzida  uchraydi.  Lipidlar  molekulalari  shunday  joylashish 

xususiyatlariga  egaki,  ularning    kutb  (polyar)  guruxlari  fakatgina  tashqariga  yunalgan 

xolatda  bo’ladi.  Bu  esa  ularning  boshqa  moddalar  molekulalari  tasiriga  javob  bera  olish 

imkonini beradi.  

 

Fosfolipidlar  tarkibida  fosfat  gruppa  ushlagan  moddalar  bo’lib  molekulasi  polyar 

boshchasi va nepolyar 2ta dum kismidan iborat. Ular fakat yog kislotalaridan tashkil topgan 

bo’lib,  gidrofoblar  guruxini  tashkil  qiladi.  Bosh  kismi  fosfat  gruppasi  tashkil  etib,  gidrofil 

xususiyatiga  ega.  Ularga  ko’prok  fosfolipidlar  tugri  keladi.  Glipolitdlar  –  lipidlarni 

uglevodlar  fosfolipidlarga  uxshab,  polyar  bosh  kismi  va  nepolyar  kutblanmagan  2ta  um 

kismidan iborat.